آقینجی

آقینجی، عنوانی برای سواران نامنظم در نخستین سده‎های تشکیل دولت عثمانی که پیش از حملۀ سپاه با حملات سریع خود در پشت صفوف دشمن و در خاک او ایجاد وحشت و بی‎نظمی و ویرانی می‎کردند. این اصطلاح از کلمۀ «آقین» به معنی جریان سیل و تاخت و تاز گرفته شده است. وظیفۀ اصلی آقینجیها شناسایی خاک دشمن و غارت و ویرانی بود؛ اما اسماعیل حقی اوزون چارشیلی نویسندۀ مقالۂ «آقینجی» در اسلام آنسیکلوپدیسی این معنی را صفت اصلی آقینجیها نمی‌داند و می‎گوید آقینجیها در مرزها و نزدیکی مرزها اقامت داشتند و از روی برنامه و نقشۀ معین در تابستانها و زمستانها بر خاک دشمن می‎تاختند و مال و اسیر به غنیمت می‎گرفتند و از اوضاع دشمن و قوای وی و از کیفیت راهها اطلاعات مهم به دست می‎آوردند.
آقینجیها از میان ترکان برگزیده می‎شدند و این شغل از پدر به پسر به ارث می‎رسید. اینان در زمان جنگ در عملیات اکتشافی شرکت می‎کردند و در خاک دشمن راه برای سپاه می‎گشودند و مانع کمین کردن دشمنان می‎شدند. علاوه بر این، غلات و جبوبات سر راه سپاه را از دستبرد مصون می‎داشتند و از اسیرانی که می‎گرفتند، بر حال دشمن آگاه می‎گشتند و به مرکز سپاه گزارش می‎دادند و هر چیز را که به درد دشمن می‎خورد، نابود می‎ساختند و سلامت پلها و گذرگاهها را تأمین می‎کردند. برای همین منظور، آقینجیها 4 تا 5 روز از سپاه اصلی جلوتر می‎بودند. اینان سواره‌نظام سبک اسلحه بودند و از این‎رو در خاک دشمن با سرعتی باور نکردنی تاخت و تاز می‎کردند. اگر فرمانده آقینجی خود در حمله و «آقین» شرکت نمی‎کرد و قوای آقینجی از 100 نفر متجاوز بودند، به آن حمله «حرامی لیق» می‎گفتند و اگر عدۀ آقینجیها از 100 نفر کمتر بود، آنان را «چته» می‎خواندند. از اسیرانی که در آقینها و حرامی لیقها می‎گرفتند، یک پنجم را به عنوان مالیات به دولت می‎دادند و آن را پنج یک می‎خواندند. از اسیرانی که چته‎ها می‎گرفتند، پنج ـ یک گرفته نمی‎شد. عمل گرفتن پنج یک در حضور قاضی آقینجی و یا پنچیکی باشی انجام می‎گرفت. آقینجیها از دولت حقوق نمی‎گرفتند، اما از دادن مالیات (بجز مالیات اسیران مذکور) معاف بودند. بعضی از آقینجیها «تیمار» (نوعی تیول با اِقطاع) داشتند. برای آقینجیها و برای کسانی از ایشان که تیمار داشتند، دفاتر خاصی می‎بود. اگر افرادی از آقینجیها می‌مردند یا معلول و ناقص می‌شدند، به جای ایشان سواران تازه برگزیده می‌شدند و اگر وفات‌یافتگان و معلولان اولاد ذکور داشتند، به جای پدرانشان به شغل آقینجی انتخاب می‌شدند. آقینجیها در شبه جزیرۀ بالکان در نواحی گوناگون و در دسته‎های مختلف می‎زیستند و هر دسته‎ای نام خاصی داشت مانند تورخانلی، میخاللی، مالقوج اوغلوو جز آن.
بنا به روایات، تشکیل دسته‎های آقینجی به زمان سلجوقیان آناطولی می‎رسد. گویا در جنگ دشت بروسه در اواخر سدۀ 7ق / 13م که میان قوای بیزانس ـ تاتار و اِرْطغرل درگرفت، ارطغرل از آقینجیها استفاده کرد. بعدها قدرت آقینجیها رو به فزونی نهاد و شمار ایشان به 40,000 تا 50,000 نفر رسید. در اواخر سدۀ 10ق / 16م قدرت آنها رو به ضعف نهاد و در 1003ق / 1595م که وزیر اعظم سنان پاشا در جنگ افلاق (والاخی) مغلوب گردید، فقط تعداد کمی از آقینجیها نجات یافتند. پس از آنکه آقینجیها به تدریج داخل سپاه منظم عثمانی شدند و یا از آن کار دست کشیدند.

مآخذ

اسلام آنسیکلوپدیسی؛ دایرةالمعارف اسلام.

عباس زریاب