مقاله

اشاره: اين روزها به مناسبت درگذشت نلسون ماندلا، حرف آفريقاي جنوبي زياد بر سر زبانهاست، از اين رو نابجا ندانستم كه مقاله‌اي را كه حدود پنجاه سال پيش (سال 1339) دربارة اين كشور نوشته بودم، در اين جا بياورم، تا تجديد يادي باشد از‌ آن دوران كه «آپارتايد» ناميده مي‌شد. اين مقاله صد و سي سال پيش از رفع تبعيض در اين كشور برقلم آمد، و در كتاب «ايران را از ياد نبريم» انتشار يافت. (م.ع.ن.الف)

مولانا وارث محيطي بودكه در آن حمله به فلسفة مشائي رواج يافته بود و محمد غزالي حملات ويرانگري به آن كرده بود و برخي از صوفيه نيز مانند سنايي با اين فلسفه مخالف بودند. مولانا نيز كه تحت تأثير غزالي و سنايي بود، همين روند را در پيش گرفت.

مولوى در مقام توضيح اين مسئله مطالب بسيار ديگرى كه بيشتر جنبه مثال دارد، ذكر كرده كه ما از نقل آنها در اينجا صرف‏نظر مى‏كنيم. همين اندازه يادآور مى‏شويم كه ‏آنچه او در اينجا مطرح كرده، يك مسئله عمده و بنيادى است كه درك درستش، دقت‏و توجه بسيار مى‏طلبد.

نهضت عاشورا آيينه صاف و شفافي است كه در آن تعالي بي‌نظير انسان‌هاي پاك و بي‌شائبه و فتح قلل معنوي تا مرز همنشيني با انسان كامل (معصوم) در مرآي و منظر طالبان حقيقت را در هر برهه تاريخي به نمايش مي‌گذارد و نه تنها مي‌توان شكوه اسلام ناب و قرآن را در آن مشاهده كرد، بلكه الگوهاي منحصر به‌فردي از مجذوبان جذبه ولايت و عشق را در كنار چهره‌هاي انسان‌نما به تماشا مي‌نشاند. به همين جهت صحنه عاشورا نمايش انسان‌شناسي يعني آشنايي با اسلام مجسم (همان انسان كامل و معصوم) است.

در يك بخش‌بندي پسيني، آموزه‌هاي اخلاقي قرآن به دو دسته‌ «اخلاق فردي» و «اخلاق اجتماعي» تقسيم شده‌اند. در تعريف هر يك از اين دو دسته احتمالاً ديدگاه‌هاي مختلفي وجود دارد؛ با اين حال از نظر نويسنده، اخلاق فردي يعني آموزه‌ها و احكامي اخلاقي معطوف به فرد مانند فريب دنيا را نخور، يا اين كه تا آنجا كه مي‌توانيد قرآن بخوانيد و يا در عبادت پروردگارت شرك مورز.

وقايع زميني همواره از ديدگاه عرفا و اهل معني تعابيري آسماني دارند كه بايد با ديده باطن بدانها نگريست و از وراي اعمال و رفتار زميني منبع ملكوتي و قدسي آن را مد نظر قرار داد كه اين امر در مواردي كه عامل فعل مردي روحي و والا مرتبت است دقت بيشتري مي‌طلبد. مولانا خود از آن دست انسان هاست كه فعل ظاهري را با ديدي باطني مي‌نگرد و از وراي تاريخ، مفاهيم معنوي رخداد را تبيين مي‌كند.

نامگذاری شب‌چله پیش از هرچیز نشان می‌دهد که در یک زمان دور، گاه‌شماری در ایران‌زمین بر اساس اعداد «چهل» و «بیست» بوده است. در این گاه‌شمار، نخستین چله قابل شمارش، همین چله بزرگ بوده که در آغاز دی‌ماه آن را جشن می‌گرفتیم تا یادآور مبارزه فرهنگ با تیرگی و ستم باشد. در دوران بسیار دور، ایرانیان پی به گردش زمین بردند و گاه‌شماری را آغاز کردند.

جشن‌ها و مناسک در نظام‌های مدرن را می‌توان از یک بعد به مثابه «بازماندگان»ی (survival) در نظر گرفت که در تعبیر انسان‌شناسی کلمه، ما را به سوی منشأ‌هایی اسطوره‌ای یا وقایعی تاریخی هدایت کنند. در این صورت، تاکید بر جنبه موزه‌شناختی، توصیفی- تحلیلی و روایت دقیق و مردم‌نگارانه آنها اهمیتی خاص می‌یابند. در این زمینه مطالعات مردم‌شناسی با سنتی دیرینه از دست‌کم نیم قرن پیش بر روی این آیین‌ها ارایه شده‌اند و مطالعاتی که خود از هدایت تا انجوی شیرازی و از سنت اداره و موزه مردم‌شناسی ایران تا سازمان میراث فرهنگی و سرانجام در نزد انسان‌شناسان معاصر متخصص در این حوزه به ویژه دکتر علی بلوکباشی، به این کار مبادرت کرده است.

ضرورت ندارد كه همه دانشمندان فلسفه بخوانند و بدانند زيرا بدون خواندن فلسفه مي‌توان فيزيكدان، زيست‌شناس و مهندس شد. هرچند كه دانشمندان اين علوم وقتي به مرزهاي علم خود مي‌رسند افق فلسفه‌يي به رويشان گشوده مي‌شود و شايد به سراغ آثار فيلسوفان هم بروند و من مخصوصا رياضيدان و فيزيكدان بزرگي را نمي‌شناسم كه چنين نكرده باشد.

سال است که آمریکایی‌ها بند کرده‌اند به تصوف. کتاب «صوفیان» ادریس شاه بود که اولین‌بار نام صوفی و تصوف را زبانزد هیپی‌ها کرد بعد هم نام مولانا را.