مقاله

بزرگ ترین معمای هستی چیست؟ پیدایی آسمان ها و زمین یا جانداران طبیعت یا فرشتگانی که هر یک نسبتی خاص با هستی دارند؟ و شاید هم یکی از این مجموعه به نام انسان. آیا می توان انسان را عصاره خلقت و راز هستی دانست؟ حقیقتاً انسان کیست و چیست؟ اگر بگوئیم دورترین واقعیت از انسان خود او است آیا سخن به تناقض کشانده ایم؟ در تمام دوران تاریخ اندیشه، و در هر نقطه ای از عالم، هرگاه بحث به انسان رسیده، معمای هستی مجدداً مطرح گشته است.

در یادداشتی دیگر که پیشتر منتشر شد اندر اهمیت اطلاعات مربوط به سماعات و اجازات و گواهی های تملک در نسخه های خطی اندکی مطالبی عرض شد. در اینجا توجه می دهم به اهمیت توجه به اطلاعات و یادداشت های پشت نسخه ای در معنای عام آن که خوب شامل موارد زیادی می شود: از اطلاعات مربوط به تواریخ تولد و وفات عالمان و مشاهیر گرفته تا ثبت حوادث تاریخی و یا قطعات اشعار شاعران و همچنین گواهی های وقف و تملک و انتقال و خرید کتابها و نسخه ها و یا اطلاعات درباره فهرست نسخه های موجود در کتابخانه های شخصی اعصار قدیم و همچنین نقل فوائد از کتابهای دیگری که همینک از میان رفته اند و حکایات و امثال و غیره و غیره.

فضایل امام حسن مجتبی (ع) در منابع اهل سنت کتاب «الدرر البهیه بفضائل العتره النبویه و الذریه بروایات اهل السنه الصحیحه المرضیه» از آثار محقق معاصر اهل تسنن، شیخ باسم مکداش است. این کتاب به سال 1432 / 2011 توسط دارالخلود بیروت منتشر شده و مجموعه‌ای از روایات منابع اهل تسنن است که نویسنده آنها را صحیح دانسته و بررسی خود در مورد آنها را در کتاب آورده است.

شطحیات محصول نگاه تازة گویندة آن به خدا، انسان و شریعت و بازگویی تجربه های خاص روحی اوست و از آنجا که افق جدیدی در برابر خواننده متجلی می سازد، با بیان پارادوکسی همراه است و اعجاب و شگفتی را در خواننده بر می انگیزد و او را با معنایی خلاف انتظار روبه رو می سازد. از سوی دیگر، چون این معنی در یک ساختار منظم زبانی عرضه می شود، زبان شطح ارزش والایی می یابد. این پژوهش برآن است به بررسی شطحیات عین القضات به عنوان یکی از مصادیق سطح تناقضی زبان عرفانی او بپردازد، که در آن امری متناقض با ظاهر شرع بیان می شود. توحید ابلیس، رؤیت خداوند، کفر و ایمان، فنا و بقا و... از جمله شطحیاتی هستند که قاضی پرشور همدان به سبب بیان آنها جان باخت.

پیداییِ آهن در اواخر هزارة دوم پیش از میلاد بر جنبه های گوناگون زندگی قوم ایرانی تأثیر گذارد. بازنمودِ این امر را می توان در آیین ها و نبردهای ایشان مشاهده کرد. این مقاله به کشف آهن و بررسی تأثیر این رویداد در روایات اساطیری ایرانی می پردازد. نخست از میزان نفوذ آهن در اساطیر هر دوره و چراییِ آن گفت گو می شود. در همین راستا، ابتدا گاهان به عنوان کهن ترین متنِ دینیِ ایرانی بررسی و سپس به متون اوستایی متأخر و روایات دورة میانه و اسلامی پرداخته می شود.

یکی از داستان های مشهور و رازناک شاهنامه، داستان ضحاک است. از این داستان تحلیل های مختلفی صورت گرفته است که بیشتر جنبة سیاسی و اجتماعی دارند. با توجه به رمزی بودن این داستان، در این مقاله کوشیده شده است از منظر عرفانی به نبرد فریدون و ضحاک (نیکی و بدی) که دو روی یک سکه اند، پرداخته شود. فریدون (ثری تنین = سه اژدها، تنین به معنی مار و اژدها و ثری به معنی عدد سه است) ـ مردی که سه پسر دارد ـ با ضحاک (اژی دهاک) ـ ماری که سه سر (دو سر از آن ماران دوش او و یک سر از آن خود او) دارد ـ به مبارزه می پردازد.

شخصیت رستم(1) در شاهنامه و ایندرا در ریگ ودا ـ کتاب مقدس هندی ها ـ آن قدر به هم شباهت دارد که هر دو در یک پژوهش کنار هم مقایسه و تحلیل شوند. این پژوهش با طرح شباهت ها در وظایف، اعمال و شخصیت هر دو اسطوره و با ذکر شواهدی از هر دو کتاب می کوشد این نظریه را تقویت کند که رستم دگردیسی/تغییر یافته ایزد ایندرا است؛ ایندرا که زمانی مورد ستایش هر دو قوم آریایی هند و ایران بود، در سال های بعد در ایران با عبور از صافی دین زردشت- که مجالی برای چند خدایی باقی نمی گذاشت- به شکل پهلوانی درآمد.

قصه های عامیانه جلوه گاه فرهنگ هر ملت است و از آرزوها و تخیلات توده مردم شکل می گیرد. درواقع سرچشمه این قصه ها باورها و آیین های آغازین انسان هاست. باتوجه به اینکه اسطوره ها نیز جزیی از فرهنگ هر ملت به شمار می آیند، بنابراین یکی از عناصر سازنده این قصه ها، اسطوره ها هستند و باید گفت هر کدام به نوعی از یک ریشه تغذیه می شوند، اما با سمت و سویی متفاوت.

پیش از ورود آریایی ها به نجد ایران، پرستش ایزدبانوی بزرگ نزد بومیان این سرزمین که دارای فرهنگ مادرسالار بودند، امر رایجی بود. آریایی ها پس از سکونت در ایران تحت تأثیر این فرهنگ، ایزدبانوانی را در آیین خود پذیرفتند. با آمدن دین زردشت، این ایزدبانوان از آیین جدید به بیرون رانده شدند، اما به سبب اهمیّت شان دوباره پس از زردشت به آئین مزدیسنا بازگشتند.

جمشید شخصیتی اسطوره ای است که به دلیل ارتکاب به گناهی که ماهیت آن دقیقاًًً مشخص نیست در بیشتر روایات ایرانی، قدرت، پادشاهی، فرّه و جاودانگی خویش را از دست می دهد، در جهان سرگردان و سرانجام بوسیله ضحاک دیو کشته می شود. در منابع آمده است که فرمانروایی جم عموماً دورانی به شمار می رفته که درآن سعادتی مطلق عاری از آمیختگی حکمفرما بوده است، اما این شکوه و قدرت جاوید بر اثر ارتکاب به گناه ناگهان از بین می رود و چهره درخشان جمشید که به عنوان یکی از بهترین پادشاهان اساطیری قلمداد شده بود، تاریک می گردد و دوران طلایی فرمانروایی اش به پایان می رسد.