مقاله

سیدحسن غزنوی مشهور به سیداشرف، از شاعران توانمند نیمه اول قرن ششم هجری است كه در تاریخ شعر فارسی مقام و منزلت مهمی دارد و بررسی و مطالعه آثارش در ارزیابیهای لازم برای محققان تاریخ ادبیات ضروری است. دیوان او نخستین بار در سال 1328ش به همت محمدتقی مدرس رضوی منتشر شده است، اما به سبب متاخر بودن نسخه ها و اغلاط و تصحیفهای آنها، ابهامات و اشكالات فراوانی به متن چاپی راه یافته است.

شيخ احمد احسايی محصول دورانی است که در آن سه مکتب مختلف فکری و مذهبی در ميان اماميه حضور داشت و یا در حال شکل گيری و رشد اولیه بود: جريان نخست جريان حديث گرا بود. بخشی از این جریان تعلق خاطر به جريان اخباری گری ملا محمد امين استرابادي داشتند و در فقه گرايش اصوليان را رد می کردند. شيخ احمد احسايي دست کم آنطور که از آثار مختلفش پيداست تعلق خاطری به اين گروه از اخباريان نشان نمی دهد. او شماری رساله و کتاب فقهی دارد.

موضوع این نوشتار مقایسه دو حکیم برجسته و وحدت‌گرای هندو و مسلمان در زمینه آن چیزی است که می‌توان آن را غایت سلوک عرفانی نامید که در عرفان هندو با عنوان "مُکشه"(Moksa) و در عرفان اسلامی با عنوان "فنا" از آن یاد می‌شود.1 بالطبع تفسیر این دو عارف از این دو با توجه به مبانی معرفت‌شناختی و وجودشناختی آنها شکل گرفته است. از این رو در ابتدا با اشاره به مهم ترین مبانی فکری این دو سعی شده است به سه جنبه از مفاهیم مورد بحث، یعنی ماهیت مُکشه و فنا، راه وصول به آنها و سرانجام مهم ترین نتایج حاصل از وصول به آنها به ویژه استمرار و یا عدم استمرار الزامات و تکالیف شرعی، پرداخته شود. جمع‌بندی و مقایسه دو دیدگاه در زمینه مباحث فوق نشان‌دهنده شباهت‌هایی قابل توجه و در عین حال تفاوت‌هایی مهم هم در مبانی و هم در مباحث سه‌گانه فوق است.

کاپوهای رسمی خانواده شیخ صفی جهت حضور در عرصۀ پرتلاطم ایران به روزگار شیخ جنید باز می گردد. او با نظامی کردن طریقت صوفیانه اردبیل و آراستن سپاهی به عزم جهاد و برقراری اتحادهای سیاسی، آشکارا در پی کسب قدرت برآمد. هرچند تلاش هایش نافرجام ماند و جان بر سر سودای خویش باخت، اما طرح نیمه تمامش را فرزندش شیخ حیدر به اتمام رساند و با شکل دهی صوفیان و مریدان وفادار جدش، یک سازمان نیرومند نظامی را برای رسیدن به آرمان هایش وارد عرصۀ مبارزات نمود. او نیز مانند پدر، جان بر سر آرزوهایش نهاد. اما شاید مهمترین ثمره تلاشش شکل گیری نیروی منسجم قزلباش بود که یادگاری گران بها برای فرزندش اسماعیل به شمار می رفت.

در مورد اسناد و فرامینی که از سلاطین و حکمرانان ازمنۀ گذشته عیناً به دست ما رسیده است، یا سواد آنها در تواریخ و جنگها و مجموعۀ منشآت نقل شده است به تناسب موضوع آنها اصطلاحات خاصی به کار رفته و می رود، که البته برای دانستن موارد خاص اصطلاحات مذکور به منابع و مآخذی که مربوط به این موضوعات است، مراجعه باید کرد.

شاه اسماعیل اول صفوی (حکومت۹۰۷-۹۳۰ق/۱۵۰۱-۱۵۲۴م)، نخستین پادشاه سلسله صفویه، ملقب به ابوالمظفر بهادر خان حسینی. آغاز پادشاهی صفویان، رسمیت یافتن مذهب تشیع در ایران و جنگ چالدران، از مهمترین رخدادها در طول ۲۵ سال پادشاهی او بر سرزمین ایران بوده است.

ندیشه حافظ بر خلاف آنچه که حافظ شناسی سنتی ارائه می دهد، شالوده های استواری دارد که شرح و گزارش شعر حافظ بدون دخالت دادن آنها، به نتیجه مطلوب و موجهی دست نخواهد یافت . این بنیآنها که در حقیقت همان دغدغه ها و دل مشغولی های روزانه حافظ است و استخوان بندی تفکر او را تشکیل می دهند، در شعر حافظ متعدد است اما از آن میان می توان چهار شالوده و بنیان اصلی آن را بدین گونه برشمرد:

فلسفۀ ابن سینا به عنوان یکی از مهمترین و تأثیر گذارترین مکاتب فکری شکل گرفته در حیطۀ تمدّن اسلامی نه تنها سنّت فلسفی ماندگاری از خود برجای گذاشت بلکه ماجرای فکر کلامی در عالم اسلام را نیز تحت تأثیر خود قرار داد و سرنوشت آن را بگونه‌ای دیگر رقم زد. در واقع یکی از ابعادی که در شناخت و تحلیل فلسفۀ سینوی باید به دقّت مورد تحقیق قرار گیرد بُعد تحوّل زایی و تأثیر گذاری سنّت فلسفی سینوی بر دیگر علوم و معارف مرتبط با فلسفه در جهان اسلام است. در این میان بررسی تأثیری که فلسفۀ ابن سینا بر کلام اسلامی نهاد از موضوعات بسیار مهمّ قابل بحث در سیر تطوّر و تحوّل اندیشۀ کلامی در تمدّن اسلامی است.

بدون شک یکی از مهم ‌ترین اسلام‌شناسان حال حاضر غرب که نظراتش تحولات مهمی در جهت‌دهی به مطالعات حوزه‌های متعددی از اسلام‌شناسی مؤثر بوده، پاتریشیا کرونه(Patricia Crone) است. در نوبت‌های پیشین پاره ‌های اسلام‌شناسی به مناسبت ‌های متعدد نامی از او به میان آورده و به شرح بخشی از آرای او پرداخته ‌ایم. در نوبت چهارم از پاره­های اسلام‌شناسی نیز به بهانه ارائه گزارشی از آثار شاگرد پرآوازه­اش، رابرت هویلند(Robert Hoyland) که در مهم‌ترین اثرش، «اسلام از نگاه دیگران»، به نقد درون گفتمانی آراء استادش پرداخته، ذکری از اهمیت و وجوه تأثیرگذاری کرونه بر جریان اسلام ‌شناسی غرب به میان آوردیم.

جریان روشنفکران وابسته و غربگرا در روزگار مشروطیت، با حمایت استعمار انگلیس در رویارویی با جریان مذهبی برای به کژراهه کشیدن نهضت مشروطیت، شگردها و شیوه های تبلیغاتی مختلفی را به کار بستند. پایگاه فکری آنها، بدون تردید ارزشهای غرب بود. بریدگی از فرهنگ، سنتها و آئینهای خودی و دلبستگی به فرهنگ غربی، سبب شده بود که آنها خود را با فرهنگ خودی بیگانه انگارند و با فرهنگ بیگانه خودی؛ تا آنجا که به ستیز با فرهنگ خودی پرداخته و به گذشته خود پشت پا زدند و به پیشینه و حال غرب علاقه نشان دادند. یکی از این اندیشه‌گران متجدد میرزا فتحعلی آخوندزاده است.