نگاهی به مهم‌ترین اندیشه‌های نوگرایانه میرزا فتحعلی آخوندزاده / مرضیه یحیی آبادی

1395/4/26 ۱۰:۲۳

جریان روشنفکران وابسته و غربگرا در روزگار مشروطیت، با حمایت استعمار انگلیس در رویارویی با جریان مذهبی برای به کژراهه کشیدن نهضت مشروطیت، شگردها و شیوه های تبلیغاتی مختلفی را به کار بستند. پایگاه فکری آنها، بدون تردید ارزشهای غرب بود. بریدگی از فرهنگ، سنتها و آئینهای خودی و دلبستگی به فرهنگ غربی، سبب شده بود که آنها خود را با فرهنگ خودی بیگانه انگارند و با فرهنگ بیگانه خودی؛ تا آنجا که به ستیز با فرهنگ خودی پرداخته و به گذشته خود پشت پا زدند و به پیشینه و حال غرب علاقه نشان دادند. یکی از این اندیشه‌گران متجدد میرزا فتحعلی آخوندزاده است.

مقدمه

جریان روشنفکران وابسته و غربگرا در روزگار مشروطیت، با حمایت استعمار انگلیس در رویارویی با جریان مذهبی برای به کژراهه کشیدن نهضت مشروطیت، شگردها و شیوه های تبلیغاتی مختلفی را به کار بستند. پایگاه فکری آنها، بدون تردید ارزشهای غرب بود. بریدگی از فرهنگ، سنتها و آئینهای خودی و دلبستگی به فرهنگ غربی، سبب شده بود که آنها خود را با فرهنگ خودی بیگانه انگارند و با فرهنگ بیگانه خودی؛ تا آنجا که به ستیز با فرهنگ خودی پرداخته و به گذشته خود پشت پا زدند و به پیشینه و حال غرب علاقه نشان دادند. یکی از این اندیشه‌گران متجدد میرزا فتحعلی آخوندزاده است.

میرزا فتحعلی آخوندزاده (آخوندوف) در سال ۱۲۲7ق، در شهر نوخه یا شکی به دنیا آمد. پدرش میرزا محمدتقی، کدخدای روستای خامنه بود که درست یکسال پیش از تولد میرزا فتحعلی از این سِمت برکنار شد و با مهاجرت جعفرقلی خان دُنبلی از خوی به شهر شکی و حکومت در آن ولایت، بسیاری از اهالی شهرهای مختلف آذربایجان به جهت عدل و داد وی به آن شهر مهاجرت نمودند که میرزا تقی نیز یکی از آنها بود. در آنجا همسر دیگری به نام نعناخانم اختیار کرد و از او میرزا فتحعلی به دنیا آمد. شهر نوخه در جمهوری آذربایجان کنونی تا زمان انعقاد عهدنامه ترکمانچای در سال 1243ق/۱۸۲۸م، یعنی حدود شانزده سال پس از تولد فتحعلی٬ متعلق به ایران بود.

میرزا فتحعلی آخوندزاده، از نویسندگان ایرانی در دوران قاجار و از نخستین پرچم داران باستانگرایی، سکولاریسم، «پروتستانتیسم» 1، طرح اصلاح یا تغییر الفبا و خط و پیشتاز و پایه‌گذار فن نمایشنامه‌نویسی و نقد ادبی بود که نمایشنامه نویسی، داستان پردازی، شخصیت پردازی و نقدنویسی اروپایی را با ارائه آثاری در این زمینه ها نه تنها به ایرانیان، بلکه به شرقیها معرفی کرد.

از نظر فکر سیاسی اهمیت او بیشتر در تأکید او بر ضرورت جدایی سیاست از دیانت و نقادی از رویکرد و راهبرد نواندیشان و نوگرایانی بود که به دلایل و انگیزه‌های گوناگون، تلاش در تطبیق آموزه‌ها و مفاهیم سیاسی دموکراسی غربی با احکام و قوانین دین اسلام داشتند. برای مثال، آخوندزاده بر کتاب «یک کلمه» میرزا یوسف خان مستشارالدوله تبریزی که مدعی همسانی و هماهنگی احکام دین اسلام با دموکراسی غربی شده بود، نقد نوشت و دیدگاه وی را رد نمود. 2

آخوندزاده چنین می‌پنداشت که احکام و آموزه‌های شریعت اسلامی با اصول حکومت غربی مباینت، تخالف ذاتی و بنیادی و تعارض غیرقابل رفع دارد و هرگونه تلاش برای تلفیق آن دو بیهوده و محکوم به شکست است. مهم‌ترین استدلالهای او در این باره حول محور مسائلی چون عدم مساوات زن و مرد، عدم مساوات مُسلم و ذمی (غیر مُسلم)، مشروعیت برده‌داری و برده‌فروشی، حکم شرعی درباره زانی و زنا که به گمان او نافی امنیت جانی بود، تندی و خشونت بعضی از دیگر قواعد و مقررات در فقه و قانون جزای اسلامی دور می‌زد. به گمان او شریعت اسلام با استبداد منافات ندارد و گمان کسانی که آن را مؤید عدالت و قانون‌مداری و مردم سالاری می پندارند از بنیاد باطل است! 3 ناگفته پیداست که پندار آخوندزاده سست و نادرست بود. وی همچنین می پنداشت که شریعت راه را بر اندیشه انتقادی و آزادی فکری می‌بندد و اجازه اصلاح یا تغییر مسائل فقهی و قوانین مدنی یا به قول او قوانین ملکیه و ملّیه را نمی‌دهد.

داوریهای او در رساله‌ای سطحی به نام «مکتوبات کمال‌الدوله» یا «سه مکتوب» و نیز در شماری از نامه هایش که با نام «مکتوبات» به ضمیمه رساله «الفبای جدید» او چاپ شده است و در مقالات او به اجمال و پراکنده طرح شده‌اند. نمایشنامه‌های او که به زبان ترکی آذری نوشته، به زبان فارسی با عنوان «تمثیلات» و به برخی زبانهای اروپایی برگردانده و چاپ شدند و نیز حاوی پاره‌ای نقادیهای او از اوضاع و احوال سیاسی و اجتماعی و فرهنگی ایران و جوامع شرقی اسلامی است. 4

اصول اندیشه های نوگرایانه میرزا فتحعلی آخوندزاده را می‌توان در موضوعات زیر جست وجو نمود:

1. دین ستیزی

الف) اسلام زدایی در پوشش اصلاح طلبی

ب) کاستن از قلمرو دین (یا رواج دادن دین حداقلی)

ج) تردیدآفرینی در آموزه‌های اسلامی

2. تبلیغ باستان گرایی

3. جایگزینی الگوهای غربی به جای الگوهای اسلامی

4. تغییر خط و الفبا

1. دین ستیزی

دین ستیزی، از آنجا در برنامه کاری روشنفکران قرار گرفت که در غرب، اندیشه و کارکرد کلیسا، سدی بزرگ و دژی تسخیرناپذیر در برابر رشد و شکوفایی تکنولوژی دانش جدید بود و از ترقی و تمدن باز می‌داشت. از اینرو، روشنفکران غربی با آن درافتادند تا به تمدن جدید دست یابند. به عبارت دیگر خود را از بند اوهام و خرافات کلیسا رها نمودند. اما روشنفکران ایرانی در روزگار مشروطیت، بدون توجه به اینکه اسلام و علمای اسلامی، مسیحیت، کلیسا و روحانیون مسیحی درخور مقایسه نیستند، به مبارزه با اسلام و عالمان اسلامی برخاستند و درصدد نابودی آن برآمدند. این گروه، ستیز همه جانبه با اسلام و آموزه‌های آن را مهم‌ترین وظیفه خود تلقی می‌کردند. وابستگان و رواج دهندگان این جریان، گاهی با ستایش از پیشرفت غرب، از ناتوانی اسلام برای اداره جامعه و محدود بودن قلمرو دین سخن می‌گفتند و گاه از جایگاه علم و خرد انسانی و بی نیاز بودن از اسلام و گاهی از اصلاح‌طلبی در اسلام و گاه تغییر الفبای اسلام.

میرزا فتحعلی آخوندزاده هدف و انگیزه از نگارش «کمال‌الدوله» را نابودی اسلام عنوان می کند و می‌نویسد: «سد راه الفبای جدید و سد راه پویلزاسیون در ملت اسلام، دین اسلام و فناتیزم آن است. برای هَدم اساس این دین و رفع فناتیزم و برای بیدار کردن طوایف آسیا از خواب غفلت و نادانی و برای اثبات وجوب پروتستانتیزم در اسلام به تصنیف کمال‌الدوله، شروع کردم». 5

الف) اسلام زدایی در پوشش اصلاح طلبی

جریان روشنفکری وابسته در روزگار مشروطیت، هیچ گونه دلبستگی و علاقه‌ای به اسلام و ارزشهای اسلامی نداشت؛ تا آنجا که دین اسلام را مانعی در برابر پیشرفت و ترقی قلمداد می‌کرد و به دنبال آن بود که به هر روشی شده آن را از میان بردارد. البته از جایگاه دین در میان مردم آگاه بودند. از همین روی، عده‌ای از آنان از رویارویی مستقیم با دین و ارزشهای دینی خودداری می‌کردند و سخنان خود را در قالب دین ارائه می‌دادند. آخوندزاده در مکتوبات کمال‌الدوله از این شیوه سخن می‌گوید: «... نویسنده کمال‌الدوله، نمی خواهد که مردم آنالیست بشوند و دین و ایمان نداشته باشند، بلکه حرف مصنف این است که دین اسلام، بنابر تقاضای عصر و اوضاع زمانه بر پروتستانتیزم محتاج است». 6

آخوندزاده راجع به شناسایی اصطلاح «پروتستانیسم» 7 می‌نویسد: «پروتستانیسم عبارت از مذهبی است که حقوق الله و تکالیف عباده الله جمیعاً ساقط بوده و فقط حقوق الناس باقی بماند. ابتدا ایجاد این نوع مذهب در میان ملت اسلام به اهتمام «علی ذکره السلام اسماعیلی» وقوع یافت. برداشت غلّ شرع به تأیید ایزدی مخدوم روزگار، علی ذکره السلام و در اواخر ایام از اهالی فرنگستان نیز فِرقی چند پیرو این مذهب شدند». 8 باید توجه داشت معنایی که آخوندزاده از این واژه ارائه می‌دهد با آنچه در غرب از آن یاد می‌شد، ناسازگاری آشکاری داشت. او می‌پنداشت که پروتستانیسم به معنای نابودی عقاید دینی است و در همین راستا به تفسیر آن پرداخت و به شدت به باورها و عقاید دینی تاخت.

آخوندزاده، انقلاب را به دو نوع تقسیم می کند. یکی انقلاب علیه استبداد سیاسی و دیگری انقلاب علیه استبداد دینی. در مکتوبات کمال‌الدوله، هم طرح پروتستانتیسم اسلامی را برای رهایی عقل و حاکمیت بخشیدن آن مطرح می کند و به اصلاح مذهبی به همان معنایی که خود باور دارد فرا می خواند و هم اینکه به صورت آشکار، توده مردم را به انقلاب و شورش بر دیسپوت [استبداد] دعوت می‌نماید. وی به استناد آثار حکمایی چون باکل ــ بوقل ــ اصلاح دینی یا پروتستانتیسم را عامل رهایی برخی ملل پیشرفته غربی از قید عقاید باطله و پیروی آنان از عقل و حکمت و به تبع پیشرفت و توسعه علمی و صنعتی و سیاسی روزافزون می‌داند و برعکس ماندگاری برخی دیگر از ملل اروپایی تحت سلطه پاپ و عقاید باطله را علت تنزل و ذلت آنها می شمارد. 9

به هر حال بیشتر روشنفکران سکولار، به دلیل دینی بودن جامعه ایرانی، صلاح نمی‌دیدند که با احساسات دینی مردم رو به رو شوند و از ستیز مستقیم خودداری نموده و حتی همفکران خود را به آن سفارش می‌کردند. در همین راستا، میرزا ملکم خان به آخوندزاده می‌نویسد: «تو میرزا فتحعلی، بدان که به هیچ یک از ایشان نباید بچسبی و نباید به ایشان بگویی که اعتقاد تو باطل است و شما در ضلالت هستید... تو بدین شیوه ناملایم برای خود هزار قسم مدعی و بدگوخواهی تراشید و به مقصود هم نخواهی رسید. هر کس از ایشان از روی لجاجت و عناد حرف تو را بیهوده و دلایل تو را پوچ خواهد شمرد و زحمت تو عبث و بی جا خواهد شد. چرا به دین ایشان می چسبی؟ تو دین ایشان را کنار بگذار و در خصوص بطلان آن هیچ حرف نزن».  10

ب) کاستن از قلمرو دین (یا رواج دادن دین حداقلی)

استعمارگران و ایادی آنها برای رویارویی با اسلام، خیزشها یا نهضتهای اسلامی، به حاشیه راندن یا حذف دین از صحنه اجتماع و حکومت، آن را به زندگی فردی ارتباط دادند. به عبارت روشن‌تر، تز «جدایی دین از سیاست» را گسترش دادند که در دوران مشروطیت در دستور کار انگلیس و عمال آن قرار گرفت. «میرزا فتحعلی تناقض سیاست غربی و شریعت را آشکارا اعلام کرد. مدافع قانون اساسی عرفی غربی بود. تفکیک مطلق سیاست و دیانت را لازم می‌شمرد. عدالت را در قانون موضوعه عقلی جست و جو می کرد و به عدالت دینی از پایه اعتقاد نداشت...».  11

روشنفکران وابسته، برای کنار زدن اسلام از صحنه سیاسی و حکومتی از راهکاری استفاده می‌کردند از جمله:

ــ ناتوانی اسلام در اداره زندگی دنیوی مردم. آنها در هر محفل و مجلس، در سخنرانیهای رسمی و غیررسمی، در روزنامه ها و جراید می گفتند و می نوشتند که امروزه نمی توان با آئینها و قانونهای دینی جامعه را اداره کرد، باید دین را کنار گذاشت و نظام ارزشهای غربی را جایگزین آن نمود.

ــ کنار زدن علمای دینی از صحنه سیاسی؛ زیرا با حضور آنها در عرصه‌های سیاسی تمام نقشه‌ها و راهها جهت بسط نفوذ فرهنگ و سیاست غرب به کالبد جامعه نقش بر آب می‌شد. 12

آخوندزاده می نویسد: «ظلمت روحانی برافتد و اصلاح دین از راه پروتستانتیسم اسلامی تحقق یابد، سیاست و دین به کلی از هم تفکیک گردند و دین، تصرفی در امور دنیایی نداشته باشد و بالاخره، پرده اوهام را برداریم و به روشن سرای خرد گام نهیم». 13 وی در جای دیگری، با اینکه مردم را به ترک مذهب و ارزشهای مذهبی فرا می‌خواند، رضایت می‌دهد که دین و عالمان دین تنها در امور جزئی دخالت کنند و از دخالت در امور سیاسی و اجتماعی بازداشته شوند. «امر مرافعه را در هر صفحه ای از صفحات ایران بالکلیه، باید از دست علمای روحانیه باز گرفته، جمیع محکمه‌های امور مرافعه را وابسته به وزارت عدلیه نموده باشید که بعد از این، علمای روحانیه، هرگز به امور مرافعه مداخله نکنند. تنها امور دینیه از قبیل نماز، روزه، وعظ، پیش نمازی، نکاح و طلاق و دفن اموات و امثال ذلک در دست علمای روحانی بماند، مثل علمای دول یوروپا». 14

ج) تردیدآفرینی در آموزه‌های اسلامی

از دیگر شیوه‌های تبلیغاتی جریان روشنفکران غیرمذهبی، هجوم گسترده به آموزه‌های اسلام و تردیدآفرینی در باورهای دینی مردم بود. پس از پیروزی اولیه نهضت مشروطیت که به برکت تلاشهای عالمان دینی و همراهی مردم به دست آمد، این گروه وارد صحنه شدند و بیش از صد روزنامه و دهها مجله و شب نامه راه انداختند و یورش و هجمه‌های گسترده‌ای علیه اسلام و آموزه ها و باورهای دینی مردم آغاز کردند. در حقیقت به توصیه های آخوندزاده عمل کردند. او می‌گفت: «انسان کامل، محبّ نوع بشر، عبارت از دانشمندی است که در کشف اسرار حقیقت و هَدم اساس اعتقاد دینیه، ترس مال و جان او را مانع نیابد و مرین دانشمند را به هر نوع که باشد، واجب است که فقط تشکیکی در حقیقت ادیان و مذاهب به خیال مردم بیندازد و بعد از آن چون خیال مشغول کار شده آهسته آهسته پی به حقیقت خواهد برد و صاحبش را از تاریکی و جهالت به روشنایی معرفت خواهد رساند». 15

2. تبلیغ باستان گرایی

از شیوه‌های جریان غیرمذهبی در رویارویی با اسلام و جریان مذهبی و سست کردن پایه‌های دینی مردم، تبلیغ درباره ناسیونالیسم و ملّی‌گرایی بود. ملّی‌گرایی به پیروی کورکورانه از ناسیونالیسم غرب و در معنای نادرستی چون ملّت گرایی و عشق به وطن در برابر اسلام به کار گرفته شد و در لوای آن، احیای ایران باستان در دستور کار قرار گرفت. جریان روشنفکری وابسته با تحریک احساسها و هیجانهای دروغین قومی و نژادی و اصالت دادن به هویت ملّی در برابر هویت دینی به رویارویی اسلام پرداخت. روشنفکران لائیک، می خواستند مردم را از هویت دینی جدا سازند و آنان را به هویت باستانی، پیوند بزنند تا به آسانی غرب را بپذیرند. از اینرو، آخوندزاده، بر مرگ ایران باستان نه از روی درد که از روی وابستگی اینگونه مرثیه سرایی می‌کند: «عرب ها، علاوه بر آنکه سلطنت هزار ساله ما را به زوال آوردند و شأن و شوکت ما را بر باد دادند و وطن ما را خراب اندر خراب نمودند، خطی را نیز به گردن ما بسته اند که به واسطه آن تحصیل سواد متعارف هم برای ما دشوارترین اعمال شده. چه مصائب از این قوم به ما رسیده. مردم با بصیرت از تصور آنها به گریه می‌افتد. وقتی که پیشوایان این قوم در حیات بودند، ما از ترس شمشیر ایشان فرمانبرداری ایشان را قبول کردیم، حالا که مرده‌اند و خاک شده اند باز به عبودیت مردگان ایشان افتخار می‌کنیم». 16

آخوندزاده، درباره تفاوت سلطنت ایران باستان و دوره بعد از اسلام می‌نویسد: «به اصطلاح اهل یوروپا اسم پادشاه حقیقی به کسی اطلاق می‌شود که تابع قانون بوده در فکر آبادی و آسایش وطن و در فکر تربیت و ترقی ملت باشد. در مملکت ایران بعد از غلبه تازیان و زوال دولت پارسیان و فانی شدن پیمان و فرهنگ و مهبادیان، سلطنت حقیقی نبوده است. در مدت تاریخ هجری فرمانروایان این مملکت کلاً دیسپوت و شبه حرامی باشیان بوده‌اند». 17

آخوندزاده، بدون اینکه گرایشی به زرتشت و رسوم پیش از اسلام داشته باشد، تنها به خاطر دشمنی با اسلام و جریان مذهبی که سد راه استبداد و استعمار بودند، ایران باستان و هر آنچه به آن بستگی دارد را ستایش می‌کند و به طرح و تبلیغ از آن در نوشته‌های خود می‌پردازد. برای نمونه در نامه‌ای به «مانکجی» پیشوای زرتشتیان از کیخسرو و اردشیر بابکان، ستایش و از اسلام و ارزشهای آن، کینه‌توزانه بد گفته است. 18 اینگونه تبلیغات او نیز در راستای اسلام ستیزی صورت می‌گرفت و در نامه‌ای دیگر، ورود اسلام به ایران و پذیرش آن را از سوی مردم نکوهش می کند و بر آن افسوس می‌خورد. 19

3. جایگزینی الگوهای غربی به جای الگوهای اسلامی

از دیگر شیوه‌های جریان روشنفکران وابسته برای رویارویی با اسلام و سست کردن پایه های دینی و ایمانی مردم، گسترش الگوهای غربی به جای الگوهای اسلامی و شیعی بود. آنان به جای سخن از قهرمانان ملّی و مذهبی و گسترش ویژگیهای قهرمانان بزرگ اسلام چون امام علی(ع) امام حسین(ع) و سفارش به الگوگیری جوانان از این بزرگواران از کسانی چون ژاندارک، میسمر فرانسوی 20 و... تبلیغ می‌کردند. آخوندزاده، در نامه‌ای به اعتضادالسلطنه پس از آنکه الگوهای وطنی را از صدر اسلام تا روزگار خود چه خوب و چه بد یکسره رد می کند، می نویسد: «چرا در مملکتداری و ملّت پروری تقلید پطرکبیر و فردریخ 21 ننمایند که در ایام حیات، محبوب کل ملّت و بعد از رحلت ممدوح کل تواریخ و ملل بوده باشند؟».22

آخوندزاده با الهام از «جان استوارت میل» مردم را بر ضد دین و روحانیت فرا می خواند یا گاه از «حسن بن محمد بزرگ امید» و چارواکهای هندوستان که می گفتند: «بر وجود صانع دلیل قاطع و برهان واضحی نیست...» تبلیغ می‌کرد. 23

روشنفکران غربزده، تنها به عدم ذکر الگوهای مذهبی بسنده نکردند؛ بلکه تا جایی که توانستند تلاش کردند که مردم را از آن الگوها دور نگه دارند. آخوندزاده، سخت در این راه به تکاپو برخاست و تلاش زیادی کرد که امت اسلامی به ویژه شیعیان را از الگوی راستین و آموزه‌های اسلام دور کند. می‌نویسد: «علمای ما به جای اینکه ملّت را از اعتقادهای پوچ برهانند... به اعمال بی فایده و ناپسند ترغیبشان می‌کنند از آن جمله است بساط تعزیه و عزاداری. بنای تعزیه را از روزگاری، دیلمیان و صفویان به اقتضای پولیتکای خودشان رواج دادند. آن سببها از میان رفته اما به هر کجا که می‌روی تعزیه برپاست. مگر مصیبت و درد خود آدم کم است که با نقل گزارش هزار ساله اوقات خود را دائماً تلخ بکنند و به جهت عمل بی فایده از کسب و کار باز بماند. از این تعزیه‌داری، اصلاً برای تو فایده دارد و نه به جهت امام». 24

از الگوهای مهم و استوار شیعیان ظهور امام زمان(عج) و ایجاد حکومت جهانی آن حضرت و تلاش او برای گسترش عدالت است. روشنفکران روزگار مشروطیت به شدّت با این اعتقاد و نیز سخن گفتن از الگوی حکومتی امام زمان(عج) و ظهور حضرت مخالف بودند. آخوندزاده می‌نویسد: «از جدّش چه خیری دیدیم که از نبیره اش نیز امید خیری داشته باشیم. بلی، از آمدن جدّش کم فتنه‌ها در دنیا ظهور کرده است، کم خون ریزیها به وقوع پیوسته، نبیره‌اش نیز بیاید فتنه های خفته را بیدار کند و خون ریزیها را به تکمیل برساند». 25

آخوندزاده با اینکه غرب و الگوهای غربی و حکومتهای روس و قفقاز را می‌ستاید و از مردم می‌خواهد که در همه کارها پیرو و مقلّد آنان باشند، از مردم ایران می‌خواهد از تقلید و پیروی عالمان دین دست بردارند چرا که تقلید بازدارنده از آزادی است و رکود و ایستایی را به دنبال دارد. او در نوشته هایش هم به روحانیت و هم اجتهاد خرده می گیرد درباره تقلید می‌نویسد: «ما دیگر از تقلید بیزار شده ایم. تقلید خانه ما را خراب کرده است. حالا در این صدد هستیم که قلاده تقلید را از گردن خودمان دور انداخته از ظلمانیت به نورانیت برسیم و آزاد و آزاده خیال بشویم». 26

این در حالی بود که خود به تقلید از پطرکبیر و شارل میسمر فرانسوی پیشنهاد دگرگونی خط ایرانیان را به عنوان راهکاری برای رسیدن به ترقی و پیشرفت ارائه می داد.

4. تغییر خط

در راستای گسترش فرهنگ غربی و جدایی مردم از فرهنگ اسلامی و شیعی، شماری از روشنفکران آن روزگار تغییر خط را مطرح کردند و بر آن بودند که خط لاتین باید جایگزین خط فارسی و ترکی گردد. از سخنان روشنفکران غرب زده بر می‌آید که انگیزه آنان از این کار بریدن پیوند ملّت مسلمان با گذشته خویش و جدا کردن آنان از اسلام بود. آنان به این نتیجه رسیده بودند که یکی از راههای جدایی مردم از دین و ارزشهای دینی جدایی آنان از ادبیات و متون دینی است و تغییر خط از راههایی است که به گونه طبیعی بین مردم و متون دینی جدایی می‌افکند. روشنفکران با این اندیشه، کمر به تغییر خط عربی و فارسی به لاتین بستند و بر این باور بودند که راه رسیدن به هدف خویش را کوتاه کنند تا زود به آمال خود و برنامه‌های اربابان غربی برسند.

آخوندزاده می‌نویسد: «عرب ها، علاوه بر آنکه سلطنت هزار ساله ما را به زوال آوردند و شأن و شوکت ما را بر باد دادند و وطن ما را خراب اندر خراب نمودند، خطی را نیز به گردن ما بسته اند که به واسطه آن تحصیل سواد متعارف هم برای ما دشوارترین اعمال شده. چه مصائب از این قوم به ما رسیده است». او سپس از آرزوهای خود چنین پرده بر می‌دارد: «منتهای تلاش من در این است که ملّت خودم را از دست این خط مردود و ناپاک که از آن قوم به ما به یادگار مانده است، خلاص کرده، ملّتم را از ظلمت جهالت به نورانیت معرفت برسانم». 27 همچنین می‌نویسد: «... ملت ایران قدرت و قوّت و عظمت قدیمه خود را محال است به دست آورد مگر به تربیت ملّت. تربیت ملّت به سهولت میسر نخواهد شد مگر با کسب سواد. کسب سواد برای عموم ناس حاصل نمی تواند بشود مگر با تغییر و اصلاح خط حاضر. تغییر و اصلاح خط مقدور نمی گردد مگر با تدابیر مؤثرانه حکیمانه...». آخوندزاده، در برابر کسانی که تغییر خط را سبب از بین رفتن دین و ارزشهای دینی می‌دانستند می گفت: این تغییر به سود «شرع شریف» است. فریدون آدمیت پس از نقل سخنان او می‌نویسد: «اما راستش را بخواهید میرزا فتحعلی نه دلش برای «شرع شریف» سوخته بود و نه اعتقادی به تکالیف شرعی اشت. او می‌خواست با همان حربه تغییر الفبا و رواج فکر و دانش نو، بساط ملایان را برچیند». 28

نتیجه

به این ترتیب می‌توان گفت که زدودن هویت دینی و سست کردن پایه‌های اعتقادی مردم در جامعه ایرانی و بسترسازی برای سلطه غرب بر ارکان کشور، از برنامه‌های اصلی روشنفکران وابسته در آن روزگار بود. اما در عین حال تعدادی از روشنفکران غربگرا به روشنی می دانستند که اگر مستقیم به سراغ اسلام‌زدایی بروند، جامعه اسلامی آنان را طرد خواهد کرد؛ از اینرو، برای برکناری اسلام و سست کردن باورهای دینی مردم از حربه ای به ظاهر کم مسئله و وطنی و احساسی استفاده می کنند. این روشنفکران با اینکه هیچ اعتقادی به زرتشت نداشتند، ولی آن را گذرگاه مناسبی برای رساندن جامعه ایران به فرهنگ غربی و تهی کردن جامعه از فرهنگ اسلامی تلقی می‌کردند و به این نتیجه رسیده بودند که بهترین پل؛ پیوند بین ایران و فرهنگ غرب و میراندن فرهنگ ریشه دار و بالنده اسلام است.

ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1. اصلاح فکر دینی با تکیه بر حکمت و فلسفه.

2. باقر مؤمنی (گردآورنده)، میرزا فتحعلی آخوندزاده (مقالات) (تهران، آوا،1351)، صص 101- 97.

 3. داریوش رحمانیان، تاریخ تفکر سیاسی در دوره قاجاریه (تهران، پیام نور، 1388)، ص 68- 67.

 4. همان، ص 68/ میرزا فتحعلی آخوندزاده، تمثیلات (تهران، خوارزمی، ترجمه: محمدجعفر قراچه‌داغی،1356).

 5. حمید محمدزاده (گردآورنده)، الفبای جدید و مکتوبات (فتحعلی آخوندزاده) (تبریز، احیاء، 1357)، ص 354.

 6. فریدون آدمیت، اندیشه های میرزا فتحعلی آخوندزاده (تهران، خوارزمی، 1349)، ص 109.

 7. پروتستانیسم: نام نهضتی است که در قرن 16م، با اصلاحات دینی در اروپا شروع شد و در جهان مسیحیت دگرگونی هایی را پدید آورد. این نهضت، واکنشی بود در برابر استبداد و حاکمیت ظالمانه کلیسا و دستگاه تفتیش عقاید در قرون وسطی.

8. محمد مددپور، سیر تفکر معاصر در ایران؛ تجدد و دین‌زدایی در اندیشه های میرزا فتحعلی آخوندزاده (کتاب چهارم، مؤسسه فرهنگی منادی تربیت)، ص289/ تاریخ تهاجم فرهنگی غرب، نقش روشنفکران وابسته (میرزا فتحعلی آخوندزاده (مؤسسه فرهنگی قدر ولایت، ج3)، ص 60.

9. داریوش رحمانیان، ص70.

10. محمدصادق مزینانی، «شیوه‌های تبلیغاتی جریان روشنفکری در نهضت مشروطیت» (در مجموعه مقالات روحانیت و مشروطه) (قم، بوستان کتاب، چ 2، 1386)، ص 609.

11. فریدون آدمیت، ص 154.  

12. محمدصادق مزینانی، ص 612.

13. فریدون آدمیت، ص 109.

14. باقر مؤمنی، ص 105.

15. فریدون آدمیت، ص 192.

16. حمید محمدزاده، ص 140.

17. همان، ص 225.

18. همان، ص 336 / میرزا فتحعلی آخوندزاده، نامه های آخوندزاده به مانکجی، ج3، صص 125-122.

19. حمید محمدزاده، صص124- 123.

20. شارل میسمر فرانسوی: مشاور فؤاد پاشا صدراعظم عثمانی بوده است. وی طراح اصلاح یا تغییر الفبای اسلام بود و در نامه‌ای به صدراعظم عثمانی علت تنزل اسلام و عقب ماندن آنان را از تحصیل دانش جدید ناشی از خط عربی دانست.

21. فردریخ: همان فردریک امپراتور آلمان است.

22. حمید محمدزاده، ص 95.

23. مقالات فلسفی آخوندزاده، ج2، صص 11 و 49.

24. فریدون آدمیت، ص210.

25. همان، ص 212.

26. همان، ص 180.

27.  حمید محمدزاده، ص 140.

28. فریدون آدمیت، ص 79.

منبع: موسسه مطالعات تاریخ معاصر ایران