آداب المشق

آدابُ الُمَشْق، رساله‌ای در آداب خوش‌نویسی و قواعد و قوانین كتابت قلم نستعلیق به زبان فارسی، از باباشاه اصفهانی خوش‌نویس نامور ایرانی (د 996ق / 1587م). باباشاه خود در دیباچۀ رساله اشاره می‌كند كه با دیدن خط سلطان‌علی مشهدی (د 926ق / 1519م) چنان شیفتۀ این فن گردید كه «میل تحصیل خط، اسباب تحصیل هر فن دیگر» را از خاطر او برد. رسالۀ موجود، حاصل مصاحبت باباشاه با ارباب فن و صاحبان هنر خوش‌نویسی و نیز نتیجۀ تمرین و مشق بسیار است. این رساله شامل یك دیباچه و 6 فصل است. مؤلف در دیباچه، پس از سپاس خداوند و درود بر پیامبر(ص) به شرح سبب تصنیف رساله می‌پردازد. فصول ششگانۀ آن عبارت است از بیان صفات كاتب، بیان اجزای خط، تعریف مشق و آداب آن، بیان شیوۀ تراشیدن قلم، آدابِ ساختن مركب، چگونگی رنگ‌آمیزی كاغذ و آهار و مهره‌ كردن آن.
پیش از باباشاه، دیگر خوش‌نویسان رساله‌هایی در پیرامون آداب و قوانین خط نگاشته‌اند، اما هیچ‌یك به اندازۀ آداب المشق باباشاه از توجه و عنایت هنردوستان برخوردار نشده است، زیرا این رساله به‌رغم اختصار، از ویژگیهایی برخوردار است كه در رساله‌های پیشینیان دیده نمی‌شود.
برجسته‌ترین ویژگی این رساله آن است كه باباشاه برای نخستین‌بار قواعد دوازده‌گانۀ خوش‌نویسی را زیر نام «اجزای خط» یكجا و به این ترتیب آورده است: 1. تركیب، 2. كرسی، 3. نسبت، 4. ضعف، 5. قوت، 6. سطح، 7. دور، 8. صعود مُجاز، 9. نزول مُجاز، 10. اصول، 11. صفا، 12. شأن. افزون بر این اصول دوازده‌گانه، باباشاه از 5 اصل دیگر زیر عنوان اصول «غیرتحصیلی» بدین شرح نام می‌برد: سواد، بیاض، تَشمیر، صعود حقیقی و نزول حقیقی. بیشتر خوش‌نویسان تشمیر را همان اصل هشتم از اصول دوازده‌گانه (یعنی صعود  مجاز) دانسته‌اند. این ویژگی و آگاهیهای داده شده در دیگر فصلها و نیز اختصار مطالب، سبب گردیده كه رسالۀ باباشاه، چه به روزگار خود وی و چه پس از او، از عنایت خوش‌نویسان و دوستاران هنر خوش‌نویسی برخوردار گردد. احتمالاً از آغاز سدۀ 13ق /  19م، كسانی این رساله را مخدوش ساخته و به سبب شهرت فراگیر میرعماد سیفی حسنی (د 1024ق / 1615م)، نسخه‌ای از آن را با دستكاری در دیباچه، به نام وی كرده‌اند (نامۀ دانشوران، 5 / 100). این تحریف سبب شده كه آداب‌المشق مدتی به نام میرعماد شهرت یابد. این اشتباه به نسخه‌های خطی تازه‌تر و حتی به تذكره‌ها و كتابهای چاپ سنگی قدیم و سپس به كتابهای چاپ سربی اخیر سرایت كرده است تا اینكه نویسندگان نامۀ دانشوران برای نخستین‌بار به این امر توجه كردند. سرانجام معرفی و چاپ یك نسخۀ اصیل از این رساله به خط خود باباشاه در 1950م در اورینتل كالج میگزین، این شبهه را برطرف ساخت.
بررسی و مقایسه میان مطالب این رساله، با نسخه‌های خطی و چاپی آداب‌المشق منسوب به میرعماد، این واقعیت را روشن می‌سازد كه به‌جز جابه‌جایی جملات و دگرگونی كلمات در مقدمه و تغییر نام مصنف و كاتب از باباشاه به میرعماد، متن اصلی هر دو رساله بی‌كم‌وكاست یكسان است. شواهد آشكاری چون یاد نام و رقم صریح كاتب و مصنف در مقدمه و پایان رساله و تمایز شیوۀ كتابت باباشاه و تقدم زمان زندگی باباشاه بر میر، و سرانجام فقدان هرگونه نسخۀ كهن با رقم و خط میر، نادرستی انتساب این رساله را به وی روشن می‌سازد.
رساله كه در 1950م به كتابخانۀ دانشگاه پنجاب لاهور وارد شده، برابر شواهد موجود تنها نسخۀ شناخته شده به خط خود باباشاه اصفهانی است. نسخه در آغاز آراسته به سرلوح مذهب، جدول‌كشی زرین، بین‌السطور طلااندازی منقش (در دو صفحۀ نخست) و حاشیه به رنگ گلگون بوده و سابقاً به كتابخانۀ بیجاپور تعلق داشته است. این نسخه همراه با كتابهای دیگر پس از فتح آن شهر به‌وسیلۀ عالمگیر (1097ق /  1685م) به كتابخانۀ او منتقل گشته است. یادداشتهای پشت صفحۀ نخست رساله نشان می‌دهد كه این نسخه یك بار در 1116ق / 1704م و بار دیگر در 1143ق / 1730م از كتابداران قدیم به كتابداران جدید كتابخانه تحویل شده است.
وجود تاریخ 1116ق در پشت صفحۀ نخست، سبب لغزش دیگری در فهرست‌نویسی نسخه‌های فارسی در دوران معاصر گردیده و این تاریخ كه در حقیقت تاریخ تحویل و تحول نسخه است، تاریخ كتابت آن انگاشته شده است، در حالی كه در همین صفحه یادداشتی به خط كتابداران كتابخانۀ عالمگیر است كه به تصنیف و كتابت رساله به‌وسیلۀ باباشاه صراحت دارد.
متن این نسخه با یك مقدمه و فهرست لغات و اصطلاحات به‌وسیلۀ خان بهادر مولوی محمد شفیع در شمارۀ 101 اورینتل كالج میگزین در 1950م در لاهور به چاپ رسیده است. چاپهای دیگر این رساله عبارت است از: ضمیمۀ تذكرة الخطاطین سنگلاخ، استانبول، 1276ق /  1859م؛ تبریز، 1291ق / 1874م؛ تهران، 1308ق / 1890م؛ تهران، ضمیمۀ نصایح الملوک فی السیر والسلوک، 1290ق / 1873م؛ تهران، 1317ق / 1899م؛ نسخه‌های خطی متعددی از این رساله موجود است و می‌توان آنها را به 2 دسته تقسیم كرد:
نخست نسخه‌هایی كه بدون تغییر مقدمه از روی رسالۀ باباشاه استنساخ شده است: ازجمله 2 نسخه در كتابخانۀ سلطنتی تهران، یكی به قلم محمدحسین تهرانی با تاریخ كتابت 1259ق / 1843م و دیگری به قلم ابوالفضل ساوجی (كه خود از مؤلفان نامۀ دانشوران بوده) با تاریخ كتابت 1261ق / 1845م و نسخه‌های دیگر در مجموعه‌های خصوصی و كتابخانه‌های عمومی. دیگر نسخه‌هایی است كه به میرعماد نسبت داده شده است. شمار این گروه بسیار است و بیشترین آنها میان سالهای 1207ق / 1792م تا 1312ق / 1894م كتابت شده است. از میان آنها باید از نسخه‌های موجود در كتابخانه‌های ملی (تهران)، مجلس، مركزی دانشگاه، ملك، دانشسرای عالی، سپهسالار (سابق)، آستان قدس رضوی، ملی (تبریز)، نجف اشرف و مجموعه‌های خصوصی یاد كرد.

مآخذ

آقابزرگ، الذریعة، 1 /  29؛ بیانی، مهدی، آثار و احوال خوش‌نویسان، دانشگاه تهران، 1345ش، 1 / 31، 87، 3 / 693؛ دانش‌پژوه، محمدتقی، «سرگذشت نامه‌های خوش‌نویسان و هنرمندان»، هنر و مردم، س 8، شم‍ 86-87 (آذر ـ دی 1348ش)، ص 36؛ دانشنامۀ ایران و اسلام؛ فضایلی، حبیب‌الله، تعلیم خط، تهران، سروش، 1362ش، صص 78، 82؛ محمد شفیع، خان بهادر مولوی، «رسالۀ آداب المشق باباشاه اصفهانی»، اورینتل كالج میگزین، لاهور، 1950م، ش 101، صص 52-57؛ مشار، خانبابا، فهرست چاپی فارسی، 1 / 51؛ منزوی، احمد، فهرست خطی فارسی، 3 / 1903؛ نامۀ دانشوران، قم، دارالفكر، 1338ش.

محمدحسن سمسار