انتقاد کتاب / عبدالحسین آذرنگ

1393/6/2 ۱۰:۳۶

نشریة ویژۀ معرفی، بررسی و نقد کتاب. از این نشریه 4 دوره، جمعاً 36 شماره، از سوی کانون انتشارات نیل در تهران منتشر شد( آذر 1334 ـ بهمن1347). در هیچ یک از شماره های این نشریه به نام مسئول یا گردانندگان آن اشاره ای نشده است، اما از نقد و بررسی های امضادار پیداست که شماری از اعضای گروه گرداننده و همکار نزدیک نیل این نشریه را اداره می کرده اند. ابوالحسن نجفی، از بنیادگذاران نیل، می گوید سیروس پرهام بیش از هر کس دیگری در تاسیس این نشریه و فعالیت های آن در سال های آغازین انتشار موثر بوده است(به نقل شفاهی از او، تهران، دی ماه 1391).

نشریة ویژۀ معرفی، بررسی و نقد کتاب. از این نشریه 4 دوره، جمعاً 36 شماره، از سوی کانون انتشارات نیل در تهران منتشر شد( آذر 1334 ـ بهمن1347). در هیچ یک از شماره های این نشریه به نام مسئول یا گردانندگان آن اشاره ای نشده است، اما از نقد و بررسی های امضادار پیداست که شماری از اعضای گروه گرداننده و همکار نزدیک نیل این نشریه را اداره می کرده اند. ابوالحسن نجفی، از بنیادگذاران نیل، می گوید سیروس پرهام بیش از هر کس دیگری در تاسیس این نشریه و فعالیت های آن در سال های آغازین انتشار موثر بوده است(به نقل شفاهی از او، تهران، دی ماه 1391).
 انتقاد کتاب در قطع رقعی( حدوداً 14 در 21 سانتیمتر) و با صفحات محدود، از 16 تا 40 صفحه، روی کاغذ کاهی، با ظاهری بسیار ساده و پوشش کاغذی، بدون هیچ گونه طرح و تصویر یا ویژگی خاصی در چاپ، و به بهای2 تا 5 ریال منتشر می شد( بهای یکی از شماره های آن، ویژه نامه ای در سوگ فروغ فرخزاد و به مناسبت مرگ نابهنگام او در زمستان 1345، استثنائاً 10 ریال بوده است). انتقاد کتاب نه به صورت مرتب و پیوسته، بلکه با وقفه هایی چند ساله و فاصله های زمانی متفاوت انتشار یافت. هر شماره به مناسبت انتشار کتاب تازه ای از سوی نیل و به صورت پیوست رایگان آن در اختیار خریداران قرار می گرفت؛ در عین حال تکفروشی هم می شد. نیل با این ابتکار توانسته بود انتقاد کتاب را نه به عنوان نشریه ای رسمی، بلکه به صورت ضمیمۀ کتاب هایش و بدون مجوز دولتی انتشار دهد؛ البته دولت هم با این نشریه مشکلی نداشت و هیچ گاه مانع انتشار آن نشد. انتقاد کتاب، ظاهراً به سبب اختلافات داخلی میان شرکای نیل دچار وقفه و سرانجام تعطیل شد، نه به سبب سانسور یا ممانعت های حکومتی.
  شمارۀ یک انتقاد کتاب( آذر 1334) در 16 صفحه با دو نقد بر دو داستان بلند(رمان) خارجی و معرفی کوتاه چند کتاب انتشار یافت. شمارۀ 2( دی 1334) حاوی چهار نقد، معرفی های کوتاه و یکی دو خبر فرهنگی بود. شمارۀ 3 (بهمن ـ اسفند همان سال) چهار نقد در بر داشت که هر چهار، نقد آثار ایرانی بود، نقد دو داستان از صادق هدایت و ابراهیم گلستان، نقد مجموعه شعری از ا.ه. سایه، و نقد اثری ادبی از مهدی توحیدی پور. نخستین نقد نویسان این نشریه سیروس پرهام(با نام مستعار دکتر میترا)، عبدالحسین زرین کوب، ناصر نیر محمدی، ا.ع. دریا(نام مستعار ایرج علی آبادی) و ا.ب.(نام مستعار) بودند. لحن نقدها اگرچه گاهی نسبتاً تند، اما مودبانه بود و با توجه به میزان آگاهی از رویکردهای نقدنویسی در آن زمان، در شمار نقدهای خوش ساختار و خوش نثر در ایران آن روز با گرایشی بیشتر رئالیستی، اجتماعی و مارکسیستی به شمار می آمد. از شمارۀ 7(تیرماه 1335) فصل تازه ای به انتقاد کتاب افزوده شد با عنوان «کند و کاو در کتابهای خیلی جدّی»(همان ش، ص21). در این فصل، بخش هایی از برخی کتاب ها عیناً و بدون هیچ توضیحی دستچین و عیناً نقل می شد که اسباب خنده و مضحکه بود. این فصل در معرفی کتاب سازی ها و نوشته های بی ربط، بسیار تاثیرگذار بود.
شمارۀ یک دورۀ دوم انتقاد کتاب پس از وقفه ای طولانی  و به ویژه به سعی فراوان غلامحسین ساعدی، در فروردین 1343 انتشار یافت. به گفتۀ ابوالحسن نجفی، علت وقفه که در جایی به آن اشاره نشده، این بوده است که پس از آنکه انتقاد کتاب در دورۀ نخست انتشار با استقبال رو به رو شد، گردانندگان به فکر افتادند که آن را به صورت نشریه ای رسمی و با مجوز منتشر کنند. ماهنامۀ صدف که فقط یک دوره از آن انتشار یافت، حاصل این تصمیم بود(نک: صدف در همین دانشنامه). صدف هم بر اثر اختلافات داخلی تعطیل شد( به نقل شفاهی از ابوالحسن نجفی).
  در یادداشت آغازین شمارۀ اول دورۀ دوم انتقاد کتاب آمده بود که روال سابق نشریه ادامه خواهد یافت، اما به آثار نویسندگان و شاعران ایرانی بیشتر توجه خواهد شد( همان ش، ص آغازین). از آن شماره به بعد، مقاله هایی از نویسندگان و منتقدان بزرگ جهان و  به قصد ترویج فرهنگ نقد نویسی، به فارسی ترجمه و در نشریه چاپ شد. نخستین نوشته از این دست به قلم تی. اس. الیوت و به ترجمة رضا سید حسینی بود(همان ش، ص3-5)، مترجمی که در دورۀ دوم انتقاد کتاب، همکاری فعالانه ای داشت. شمار صفحات نشریه به 24 و بهای نشریه از 2ريال به 3ريال افزایش یافت. نقدهای دورۀ دوم جدی تر، گاه مفصل تر و پخته تر از نقدهای دورۀ اول است، اگرچه نشانه ای از آشنایی با مکتب ها و رویکردهای جدیدتر به نقد نویسی در آنها به چشم نمی خورد. روی هر شمارۀ این دوره هم قید شده است که ضمیمۀ چه کتابی است.
شمارۀ 1 دورۀ 3 در خرداد1344 انتشار یافت. در یادداشت آغازین آن اشاره شده است که نقد تئاتر هم به نشریه افزوده خواهد شد(همان ش، ص آغازین). در این دوره کتاب هایی از حوزه های علوم اجتماعی و انسانی هم نقد شده است.
 شمارۀ 1 دورۀ 4 در بهار 1347 با بهای 5 ريال انتشار یافت. آخرین شمارۀ این دوره که آخرین شمارۀ انتقاد کتاب هم هست در بهمن 1347 منتشر شد و به علت توقف و تعطیل نشریه اشاره ای نشده است. ظاهراً در پی اختلافات داخلی نیل، عبدالحسین آل رسول، از شرکای اصلی  نیل، از آن« موسسۀ انتشاراتی جدا شد و کتاب زمان را تاسیس کرد. آل رسول در تداوم انتشار انتقاد کتاب ، اعتدال مشی آن و پرهیز از هرگونه تندروی، به ویژه از جنبۀ سیاسی، موثر بود.
 انتقاد کتاب از 1334ش و در دوره ای انتشار یافت که ترجمة کتاب در ایران، به ویژه ترجمۀ ادبیات داستانی از زبان های فرنگی، به مرحله ای از رونق راه یافته بود. کانون انتشارات نیل که در دهه های 1330 و 1340ش ناشر ترجمۀ شماری از مهم ترین داستان های بلند خارجی و نیز  معرف و مروج ترجمه های تنی چند از برجسته ترین مترجمان از فرانسوی به فارسی به شمار می رفت، با استفاده از مناسباتش با عده ای از برجسته ترین صاحب قلمان ایرانی، توانست فضای تازه ای در نقد ادبی، به ویژه نقد ترجمۀ آثار داستانی، بگشاید. از جمله کسانی که در دوره های انتقاد کتاب برای این نشریه نقدِ با امضا نوشته اند، می توان از اینها نام برد: م. آزاد، داریوش آشوری، عبدالمحمد آیتی، مهدی اخوان ثالث، جهانگیر افکاری، حسن انوری، رضا براهنی، م.ا. به آذین، شمیم بهار، بهرام بیضائی، سیروس پرهام، عبدالله توکل، علیرضا حیدری، حسین خدیو جم، رضا داوری، مصطفی رحیمی، یدالله رویایی، عبدالحسین زرین کوب، رضا سید حسینی، محمد رضا شفیعی کدکنی، ابوالقاسم طاهری، احمد کریمی، محمود کیانوش، ابراهیم مکلّا، ابوالحسن نجفی، حمید نفیسی، ناصر نیّرمحمدی،ایرج وامقی، محمد علی هاتف و چند تن دیگر. شماری از منتقدان با نام مستعار نقد نوشته اند، از جمله: آزاد سرو، الف. امید( احتمالاً اخوان ثالث)، ب.ص.( احتمالاً بهرام صادقی)، م. روشن(احتمالاً مصطفی رحیمی)، م. سرشک(شفیعی کدکنی). از مترجمان مطالب ترجمه شده در انتقاد کتاب از رضا براهنی، رضا سید حسینی، مصطفی رحیمی، یدالله رویایی، فرج الله صبا، پرویز منصوری، ابوالحسن نجفی و ایرج نوبخت می توان نام برد.
 از ویژگی های دیگر انتقاد کتاب از این جنبه ها می توان یاد کرد: توجه به ارزش های ادبی در جوّی کاملاً سیاسی و چپگرا ، اگرچه شماری از همکاران نیل و انتقاد کتاب  خودچپگرا بودند، سابقۀ سیاسی داشتند، یا با حزب توده مرتبط بودند. این نکته نشان می دهد که نوعی نظارت سنجیده بر نشریه حاکم بوده است؛ بازچاپ برگزیده هایی از متون کهن و کتاب های با ارزش که به ترویج کتابخوانی کمک می کرد؛ نقد بر نقد که در ترویج اندیشۀ انتقادی و تضارب آراء تاثیر می گذاشت؛ درج برخی خبرهای کوتاه، اما مهم، فرهنگی؛ چاپ برخی مقاله ها برای نخستین بار، مانند « کارنامۀ دو ماهه» و « بیژن و منیژۀ کنسرسیوم» به قلم جلال آل احمد(در دورۀ سوم)؛ نقد خطاها و لغزش های ترجمه ها از راه درج جمله هایی از  متن اصلی و ترجمه، برابر نهادن آنها، مطابقه و نشان دادن کژی ها و کاستی ها و خطاهای راه یافته به ترجمه به سبب بی دقتی، کم دقتی، ناآشنایی به زبان های مبدا و مقصد، یا به علت های دیگر. این روش مقابله، که نشریه های دیگری هم آن را  اقتباس یا از آن  تقلید کردند، بر روند ترجمه در ایران بسیار تاثیر گذار بود.
 هماهنگی در مطالب انتقاد کتاب، با توجه به امکانات محدود، از گونه ای همفکری یا همسویی میان گردانندگان نشریه حکایت می کند. حتی تغییراتی در گرایش و محتوای چهار دوره انتشار نشان می دهد که تغیر یافتن اعضای گردانندة نشریه و پیوستن اعضایی جدید، با انتخاب دقیق همراه بوده است. مشی انتقاد کتاب در مجموع بر جوانان علاقه مندی که نسل بعدی نویسندگان و مترجمان و خوانندگان حرفه ای کتاب را در ایران تشکیل دادند، تاثیر های عمیقی بر جای گذاشت و از این رو در  میان نشریه های نقد و بررسی فارسی زبان جایگاه ممتازی از آن خود یافت.
 نشریه ای که از 1389ش با نام انتقاد کتاب نگاه نو و به صورت پیوست فصلنامۀ نگاه نو به مدیریت علی میرزایی در تهران منتشر می شود، نشانۀ تلاشی در راه زنده نگاه داشتن خاطرۀ انتقاد کتاب و تداوم بخشیدن به راه آن است.
منابع: دورۀ انتقاد کتاب؛ تهران، دی ماه 1391؛ اطلاعات شفاهی به نقل از مصطفی رحیمی و رضا سید حسینی(تهران، 1380ش)؛ ابوالحسن نجفی(تهران، 1391ش).