کهنه یادداشت

از مرحوم دکتر غلامحسين يوسفي (1306 ـ 1369)، اديب، نويسنده، مترجم و استاد برجستة ادبيات فارسي، آثار ارجمندي به جا مانده است كه مهمترينشان در تصحيح و توضيح آثار سعدي است. وي از سال 1334 تدريس دروس تاريخ ادبيات را در دانشکده ادبيات دانشگاه فردوسي مشهد آغاز کرد تا اينكه در سال 1358 از دانشگاه مزبور بازنشسته شد.

اگر به نتيجه كار با اندكي دقت نگريسته شود، مي‌توان در بسياري از توصيفها از كثرت داده‌‌ها و برخي توضيحات ريزبينانه درباره داده‌‌ها، بيش و كم شگفت‌زده شد و گهگاه مطالبي از اين دست را نقد كرد و آنها را توضيح واضحات، پرگويي و درازگويي، اطناب مملّ و يا گزارشهاي ساده‌لوحانه و نظير آن دانست. اما اگر در اين نقد به برخي از اصول مربوط به گزارشهاي فني و مستند توجه شود و به ويژه اگر به اين نكته بسيار مهم روان‌شناختي عنايت شود كه وقتي هدف و غرض ايجاد اطمينان در مخاطبِ پژوهشگري است كه مي‌خواهد با استفاده از اطلاعات عرضه شده درباره يك بناي مهم، از لحاظ كاركرد ـ حتي با نديدن بنا ـ ديگر بار آن را در ذهن خود بسازد، بايد پذيرفت كه گزارشگر بايد تيزبين و ريزبين باشد تا بتواند به نياز اين پژوهشگر پاسخ مناسب بدهد.

از مرحوم دكتر حبيبي آثار علمي متعددي به جا مانده است كه هر كدام در جاي خود شايان توجه و استفاده دانش‌پژوهان رشته‌هاي مختلف، به ويژه مردم شناسي و ايران‌شناسي است. آن بزرگوار در مقام بنيانگذار «بنياد ايران‌شناسي» نيز كتابهاي ارزشمندي را رقم زد و طرح تدوين و تأليفشان را نوشت كه تا كنون ديباچه برخي از آنها در اين صفحه چاپ شده است.

پروفسور هانس روبرت رويمر(1) در نخستين سفر خود به ايران (1953)، براى اولين بار توجه مرا به اهميت اسناد چاپ نشده از مدارك ديوانى براى پيشرفت تحقيقات تاريخى جلب كرد. او كه خود نشركننده مجموعه‏اى از سواد منشئات تاريخى تصنيف عبدالله مرواريد و موسوم به شرفنامه است(2) مى‏گفت نوشتن تاريخ دقيق ايران كه حاوى مطالب اساسى در زمينه‏هاى اجتماعى و در برگيرنده كليه وقايع باشد امكان‏پذير نخواهد بود مگر آنكه به جمع‏آورى اسناد ناشناخته و دور مانده بپردازيم و به نشر علمى و انتقادى آنها مبادرت كنيم.

اشاره: مرحوم ملك‌الشعراي بهار در نامه به مجتبي مينوي (به تاريخ15آوريل 1948) كه در آن زمان در راديو لندن برنامه داشت، مطالبي را مطرح مي‌كند كه هنوز شنيدني و پندآموز است.

فهرست کامل روستاها بنای اولیه بر آن بود که فهرست کامل روستاهای کشور (و نیز نام شهرها، دهستانها، بخشها و شهرستانها) در این کتاب درج شود. بدین ترتیب که آخرین تغییراتی که در مجلدات مختلف کتاب آمده است، در فهرست نهایی بیاید و وابستگی دهستانی، بخشی، شهرستانی و استانی در ردیف مربوط معلوم شود تا جستجوگر علاقه‌مند که می‌خواهد بداند این یا آن شهرستان یا شهر یا روستا از لحاظ وابستگی به کدام استان تعلق دارد در فهرست الفبایی مربوط این اطلاع را به آسانی به دست آورد.

داریوش بزرگ می‌خواست بخش شرقی و غربی شاهنشاهی بزرگ خود را با یک راه آبی که رفت‌وآمد در آن ارزانتر و آسان‌تر باشد به یکدیگر پیوند دهد. برای این کار می‌بایست به کشف دریای هند بپردازد. از این‌رو دریانوردی به نام اسکیلاکس کاریاندی را به این کار گماشت. در این باره هرودوت چنین آورده است: «در آسیا بیشتر کشف‌ها توسط داریوش انجام شد. آن‌جا رودی است به نام سند که با رودی دیگر جایگاه تمساح‌هاست. داریوش می‌خواست بداند که این رود سند در کجا به دریا می‌ریزد.

سپندار مذ پاسبان تو باد ز خرداد روشن روان تو باد در میان جشنهای بزرگ ایران باستان، سپندارمذگان جشنی است در پنجمین روز سپندارمذ( اسفند) ماه. همین روز شایسته و برازنده است كه جشن پرستاران میهن ما باشد. چندی پیش از من پرسیدند ،كدام روز شایسته است .همین روز را برگزیدم ( پذیرفته هم شد ) زیرا در چنین روزی نیاكان پارسای ما از برای سپندارمذ كه ایزد یا فرشته‌ی مادینة دانسته شده، جشنی می‌آراستند. سپندارمذ كه از مهین فرشتگان یا از امشاسپندان به شمار است، در جهان خاكی، نگهبان زمین و درجهان مینوی ، نمودار بردباری و سازش و نرمخویی وشكیبایی و فروتنی و پارسایی آفریدگان اهورامزدا است.

از ديگر منابع مهم اين دوران مي‌توان به «كليات جغرافيايي ايران» اثر نجمي تبريزي (ميرزا رضاخان مهندس‌الملك، تولد: 1296ق) اشاره كرد كه در سال 1300ش تهيه شده است. در اين كتاب نيز ايران به دو دسته‌بندي «شش ناحيه‌اي» و «چهار ناحيه‌اي» تقسيم شده كه در درون هر ناحيه چند ولايت قرار گرفته است. و در مجموع، ايران از دوازده ولايت تشكيل مي‌شود. از آنجا كه اين كتاب در سال 1300 تأليف و گردآوري شده و همچنين مهندس‌الملك از اولين مدرّسان دارالفنون بوده است، نگاه او به مسائل جغرافيايي ايرانِ آن روز داراي اهميت است.

عنوان کتاب « ایران» است که نخستین کتاب آن صدسال اخیر را در برمی‌گیرد. در نتیجه، کتاب به یک معنی تاریخ است؛ اما به معنای دیگر تاریخ نیست. «تاریخ» است از آن جهت که سیر تغییرها و تبدیلها و تحولات، انتزاعات، ایجادها و الحاقهای نقاط گوناگون کشور را با تمامی جزئیات آن بیان می‌کند و از صدسال پیش تا سال ۱۳۸۵ را که پایان پژوهش است، نقطه به نقطه و جزء به جزء بیان می‌نماید.