کهنه یادداشت

این نکته که در کتاب «تاریخ کشیشان» اوسبیوس قیصرانی است آشکارا می نمایاند که رومیان نیز صد سال بعد از سابور ذوالجنود(سابور بن اردشیر) به توسط ارامنه از طرز تاریخ نگاری ایرانیان مطلع شده و خواسته اند تاریخی به طرز تاریخ ساسانی برای خود بسازند ولی موفق شدن ایشان چنانکه باید مسلم نیست.

در مقالۀ سابق در این گفتگو شد که ایندرا که در هند خدای جنگ و پیروزی و رب النوع برق و تندر، و در سرودهای ریگ ودا، یعنی کهن ترین سرودهای مذهبی هندیان، پروردگار ملی هند محسوب است در آثار ایرانی نام دیوی است که سردستۀ یاران اهریمن است و ذکرش در اوستا و ادبیات پهلوی مختص است.

ما کسانی که در این روزگار زندگی می کنیم، خصوصیتی نصیبمان شده است که هیچ یک از نسل های گذشتۀ بشر را در تاریخ جهان شامل نبوده و آن این است که ناظر برتر رفتن انسان از کرۀ خاکی شده ایم. این خصوصیت، هم کنجکاوی و هم مسئولیت ما را بر می انگیزد.

موضوع سخنرانی ما «اخلاق در نظر غزّالی» است؛ و مقصود از «غزّالی» حجةالاسلام زین الدین محمد بن محمد غزّالی طوسی است متولد سنۀ 450 و متوفی 505 هجری قمری مدفون در «طوس خراسان» که اخیراً تأسیس بنا و احیاء آرامگاه او مورد توجه انجمن محترم آثار ملی قرار گرفته است

از پانزده سال پیش متوجه شده ام که باید برای یافتن شیوۀ سخن و نحوۀ شاعری و طرز و اسلوب هر شاعر پا از تعریف و تعارف و توصیف معمول قدیم فراتر گذاشت و زمینه های مطمئن تری برای ترسیم و تصویر چهرۀ شاعران فراهم آورد.

این چه سری است، چه معمائی است، چه حکمتی است که ندای حافظ در دل ما ایرانیان فارسی زبان، عالِم و عامی، کافر و زندیق، مؤمن و مسلمان، گبر و نصاری، لوطی و قلندر، دغل باز و پاکباز در دل همه مقام و منزلت دارد؟

زبان شیرین فارسی و فرهنگ گرانملیۀ ایران قرنهای دراز در بخش بزرگی از جهان متمدن قدیم سروری و سرافرازی داشت، و از کرانه های اقیانوس اطلس تا اقیانوس کبیر، و از فرغانه تا بغداد، و از دهلی تا قسطنطنیه، و بالاخره از سنگاپور تا اسپانیا، زبان اهل ادب و ذوق و حال بود.

در این گفتار می خواهم موضوعی کهن را از دیدگاهی نو مورد بررسی قرار دهم و این بررسی را بر تجربیات شخصی خود در کتابخانه های مختلف و همچنین بر آنچه در دوره های اخیر دربارۀ کتاب و کتابخانه نوشته شده پایه گذاری می کنم.

سال گذشته مقالتی تحت عنوان تأثیر علوم عقلی در نحو نوشتیم که در مجلۀ دانشکدۀ ادبیات به طبع رسید و در همان مقالت وعده کردیم که مقالات دیگری در مورد تأثیر علوم عقلی در قسمتهای مختلف ادب و فرهنگ اسلامی بنگاریم، مقالت حاضر در خصوص اثرات منطق و علوم عقلی است در معانی و بیان اسلامی، از اهل فضل و دانش انتظار دارد با وسعت نظر و اغماضی که ویژۀ آنانست اغلاط و زلّات این حقیر کم مایه را نادیده انگارند و در اشتباهات کلی و جزئی راهنمای بنده باشند.

ایندرا یکی از بزرگترین خدایان هندی و در اوستا سر دستۀ دیوان اهریمنی است. در دوره ای که سرودهای ریگ ودا Rig Veda یعنی کهن ترین سرودهای مذهبی هندیان نوشته شده ایندرا خدای برق و تندر و نیز رب النوع جنگ و پیروزی است و پروردگار ملی هندیان و سرآمد سایر خدایان به شمار است.