عزاداری

مشتریان از هیئتهای مختلف، طالب وسایل متفاوتی‌اند؛ یزدیها نوعاً اهل سینه‌زنی‌اند و از طبل و زنجیر استفاده نمی‌کنند. کاشانیها نیز دسته‌های زنجیرزنی ندارند؛ ازاین‌رو بیشتر متقاضی ملزوماتی‌اند که در دستۀ منسوجات قرار می‌گیرند. اهالی تبریز و اردبیل که سنت قمه‌زنی و زنجیرزنی در میان آنها رواج دارد، بیشتر متقاضی وسایل مورد نیاز این قسم عزاداری‌اند. باوجود اینکه چانه‌زنی از عناصر بارز فرهنگ بازار در ایران است، عقیده‌مندی و تقدس در این بازار موجب شده است که کمتر نشانی از چانه‌زنی مشاهده شود. اهالی لرستان و بعد از آن گیلان بیش از دیگران متقاضی زنجیر و طبل‌اند.
وسایل و ملزومات عزاداری به‌سبب فرسودگی، آتش‌گرفتن وسایل و آتش‌سوزی در هیئتها یا آسیب‌دیدن وسایل، هرساله بازار خود را حفظ می‌کنند. رشد سالیانۀ گرایش به مراسم محرم و رشد جمعیت نیز در حفظ و رونق بازار این ملزومات مؤثر بوده است. مشتریان آنها هیئتها، مغازه‌های شهر، اداره‌های دولتی، شهرداریها و خانه‌هایی‌اند که با نصب پرچم و کتیبه سوگواربودن خود را اعلام می‌کنند. نصب داربستها، پرچمها و نشانه‌های مختلف سوگواری در بسیاری از میادین شهر، برای بازسازی صحنه‌هایی از حوادث عاشورا، از دیگر موارد مصرف ملزومات عزاداریهایند. 

1. دستۀ منسوجات

پرچم: پرچمها خود به‌تنهایی دارای انواع زیادی است و بازار مستقلی ایجاد می‌کند. در این بازار، متجاوز از یک‌صد نوع پرچم عرضه می‌شود. برای مثال پرچم سه‌گوش که خود دارای اندازه‌ها و جنسهای مختلف است و هریک قیمت خود را دارد، یا پرچم دوچبۀ آستردار و پرچم آستردار نصبی از اندازه‌های کوچک تا سه‌متری و قابل شست‌وشو یا بی‌کیفیت، و یا پرچمهایی که نوشته‌ها و طرحهای آنها گل‌دوزی‌شده یا چاپی (چاپ سیلک)اند. پرچمها به انواع دست‌باف، طلاکوب و چاپی تقسیم می‌شوند. پرچمهای دست‌باف باتوجه‌به جنس پارچه و میزان کاری که روی آن انجام می‌شود، قیمتهای بالاتری دارند. شهرت استاد گل‌دوزی پرچمهای دست‌باف، نقش زیادی در تعیین قیمت آن دارد؛ به‌طوری‌که گاهی اختلاف قیمت کار دو استاد به یک‌میلیون تومان هم می‌رسد (رئیسی، 8).
پرده: پرده‌ها غالباً در ابعاد بزرگ و دارای نقاشیهای متنوع است.
کتیبه: کتیبه‌ها که در مقیاس زیاد برای آذین‌بستن مسجدها، هیئتها و مکانهای سوگواری استفاده می‌شوند، پارچه‌های بلندی‌اند که اشعار محتشم کاشانی و دیگران غالباً با خط نستعلیق روی آنها چاپ شده است و رنگ مشکی دارند و در ایام محرم و دیگر روزهای سوگواری، مساجد، حسینیه‌ها، تکایا و مجالسی را که در آنها اقامۀ عزا می‌شود، با آن سیاه‌پوش می‌کنند.
پلاکارد، پوستر و شمایل: پلاکارد معمولاً پارچه‌ای و پوسترها کاغذی یا بَنِر (ترکیبی از پارچه و نایلون)ند و شعارهای گوناگونی در ارتباط با سوگواری محرم بر آنها نقش بسته می‌شود و قیمتهای متنوعی دارند. اگرچه حمل و استفاده از شمایل در دسته‌های عزاداری ممنوع است، شمایل همچنان جزو پرطرف‌دارترین وسایل عزاداری محسوب می‌شود.
چفیه: چفیه دارای رنگهای سفید، مشکی و قرمز و در اندازه‌های مختلف است.
لباس سیاه: پیراهن مشکی در اندازه‌های مختلف از پررونق‌ترین ملزومات محرم است. لباس سوگواری فقط پیراهن مشکی نیست، بلکه شامل لباسهای مناسب برای فصول چهارگانه، لباس سقا و لباسهای نمایشی نیز می‌شود. 
شال: انواع شالها با رنگهای سبز و سیاه که برای انداختن به دور گردن یا پیچیدن به دور کمر استفاده می‌شوند. 
پیشانی‌بند: پیشانی‌بند نیز برای خردسالان و نوجوانان و بزرگ‌سالان در اندازه‌های مختلف و با قیمتهای مختلف موجود است.
پوشاک تعزیه: برای پوشاک تعزیه‌خوانان می‌توان یک دسته‌بندی کلی تحت عنوان پوشاک موافق‌خوان و مخالف‌خوان در نظر گرفت که در این دو نوع، رنگ لباس نقش عمده‌ای ایفا می‌کند؛ برای نمونه، لباس موافق‌خوان ترکیبی از رنگهای سبز و سیاه است و لباس مخالف‌خوانان ترکیبی از رنگهای قرمز یا نارنجی. تقسیمات جزئی نیز در انواع پوشاک آنان می‌توان یافت. لباس نقش زنان وابسته به امامت راسته و بلند و به رنگ سیاه است با سربندی که تنها چشمها از آن بیرون است. این سربند زنان دوتکه است که یکی به سر می‌افتد و از پشت گره می‌خورد که فقط چشمها از آن پیدا ست. پوشش کسی که نقش امام را به عهده دارد، شامل قبا، عبا، عمامه و سربند است. امام‌خوان هیچ‌گاه کلاه‌خود یا شبیه آن را بر سر ندارد؛ اما شبیه بقیۀ یاران امام مانند حضرت عباس (ع)، حضرت علی‌اکبر، حضرت قاسم، حضرت مسلم، حُر و دیگران کلاه‌خود و لباس رزم به تن دارند. پوشاک رزمی مخالف‌خوان نیز مانند لباس رزم موافق‌خوانان است، با این تفاوت که رنگ لباس مخالف‌خوانان قرمز و بیانگر خون‌خواری و شرارت آنان است. پوشاک آن دسته که در نقش اشقیا به‌اصطلاح تخت‌نشین ظاهر می‌شوند، مانند یزید، ابن‌زیاد، ابن‌سعد، و جز آنها ساده است و لباس رزم به تن ندارند، بلکه پوشاک آنها پرزرق و برق است (سالاری، 278).
لباس زرد متعلق به حر است و لباس قرمز متعلق به شمر، و لباس سبز یا سفید از آن امام حسین (ع) است. لباس مشکی متعلق به حضرت زینب (ع) و زنان است. رنگ لباس حضرت عباس (ع) و حضرت علی‌اکبر در گذشته‌های دور سبز، و امروزه آبی کاربُنی است که رنگی جوان‌پسند است. این رنگها گویای استفاده از روان‌شناسی رنگها به بهترین وجه است. رنگهای ملایم و نیکو متعلق به امام حسین (ع) است و رنگهای تند و زننده برای مخالفان، و رنگهای غم‌انگیز و دلگیر برای زنان داغ‌دیدۀ کاروان امام حسین (ع). 
در یک تعزیه، برای تخت‌نشین از یک دست لباس استفاده می‌شود؛ اما لباس قرمز 5-6 دست مورد استفاده دارد؛ زیرا در تعزیه‌ها، شمر چند شاگرد هم دارد. براساس پژوهشی میدانی برای استان اصفهان که دارای 60 شهرستان است، در یک کارگاه تولید لباس تعزیه هرسال 20 دست لباس تخت‌نشین، 200 دست لباس شمر، 100 دست لباس امام حسین (ع) و 200 دست لباس سبز تولید می‌شود. شمار لباس قرمز معمولاً بیش از لباس سبز است؛ زیرا لباس سبز را جابه‌جا می‌کنند و هنگامی‌که شبیه امام حسین یا شبیه حضرت عباس (ع) از صحنه خارج می‌شود، لباس خود را به فرد دیگری می‌دهد؛ اما شمر از ابتدا تا انتهای تعزیه حضور دارد. در یک کارگاه تولیدی در اصفهان، که تنها تولیدکنندۀ لباس تعزیه در اصفهان است، سالی 500 تا 700 دست لباس تعزیه تولید می‌شود.
هزینه‌های تعزیه منحصر به پوشاک نیست. هنگام تعزیه تزیینات تکیه‌ها معمولاً شکوهمند است. چنان‌که کارلا سرنا گزارش داده، از زمان قاجاریه به‌بعد چنین بوده است. در این‌گونه مواقع برای آراستن تکیه از قالیها، پارچه‌های رنگارنگ، گلهای مصنوعی، آیینه، چلچراغ و جار استفاده می‌شود. دیوارها را با نقشهایی به سبک بربر زینت می‌کنند. لژها پشت پارچه‌های توری مشبک قرار می‌گیرند که به صحن وسیع تکیه منظره‌ای جالب می‌دهد. این پارچه‌های مشبک لژنشینها را از دید دیگران می‌پوشاند. در وسط زمین تکیه، سکویی با کمی ارتفاع قرار می‌گیرد که بسیار شکوهمند تزیین، و با قالی مفروش می‌شود (ص 186). به این تزیینات باید تزیینات چهارپایان مانند اسب و قاطر و شتر را نیز افزود.
خیمه: یکی از پرمصرف‌ترین وسایل پارچه‌ای، خیمه‌هایی‌اند که در هیئتهای ثابت برپا می‌شوند. این خیمه‌ها در اندازه‌های کوچک و بزرگ ساخته می‌شوند و در ظهر عاشورا با اوج‌گیری لحظات پرشور عزاداری به آتش کشیده می‌شوند. هر سال هزاران خیمه در سراسر کشور به آتش کشیده می‌شود.

2. وسایل سوگ‌نمایی

علامت: در مورد اشیاء مقـدس، خریدوفروش وهن محسوب می‌شود و جایز نیست؛ ازاین‌رو در مورد قرآن نمی‌گویند قیمتش چند است، می‌گویند هدیه‌اش چند است. گاهی همین ادبیات در معاملۀ علامت هم به کار می‌رود، چنان‌که در یکی از کارگاههای علامت‌سازی روی علامتی که فروخته شده بود، نوشته بودند «هدیه شد». قیمت انواع علم و علامت بسته به اندازه و شمار تیغه‌ها و تندیسها، استاد سازنده، جنس آنها، که از آهن یا برنج باشد، و نوع قلمکاری یا طلاکوب یا نقره‌کوب آن متفاوت است. یکی از سازندگان علامت می‌گوید: هرچه جنس و ساخت علامت بهتر باشد، قیمت آن نیز بالاتر می‌رود. گران‌ترین علامتها، آنهایی‌اند که در ساختشان از روکش طلا، کنده‌کاریهای بیشتر و پیچیده‌تر و تزیینات زیباتری استفاده شده است. کوچک‌ترین و ارزان‌ترین علامتهای موجود در بازار، علامتهای پنج‌تیغه‌اند. هرچه به شمار تیغه‌های یک علامت اضافه شود، قیمت آن نیز افزایش پیدا می‌کند. در چند سال اخیر، گرایش دسته‌های سوگوار به استفاده از علمها و علامتهای پرتیغه زیاد شده است. همیشه خریداران علامتها و قطعات آن را هیئتها و توانگران و بزرگ‌سالان تشکیل نمی‌دهند؛ گاه کودکان و نوجوانان نیز با پول قلک خودشان یک تیغه علم کوچک می‌خرند.
معمـولاً وسایل دیگری نیـز مانند پر، شاه‌پر و پارچۀ مخمل و از این قبیل چیزها به علامتها به عنوان تزیین افزوده می‌شود، که قیمت مستقلی دارند.
چلچراغ: قیمت چلچراغها نیز باتوجه‌به ابعاد و اندازۀ آن متفاوت است (رئیسی، 8).
شمع: روشن‌کردن شمع با هدف برآورده‌شدن حاجات در پای منابر یا در حسینیه‌ها یکی از رسومی است که از دیرباز تا کنون در همۀ شهرها رایج بوده و است؛ به‌طوری‌که در این ایام صدها تُن شمع مصرف می‌شود.

3. وسایل رزمی

کلاه‌خود: کلاه‌خود باتوجه‌به رنگ و جنس قیمتهای متفاوتی دارد (همانجا).
زره: زرهها جزو هنرها یا صنایع دستی‌اند. وزن هر زره 6-7 کیلوگرم است که با اتصال حلقه‌های ریز فلزی به هم ساخته می‌شود. زره نیز انواعی دارد که قیمتهای متفاوت دارد. زره با زنجیر ریز و رنگ مخلوط زرد (برنجی) گران‌تر است. 
شمشیر: در گذشته، دستۀ شمشیر از عاج فیل بود؛ اما اکنون بیشتر، از پلاستیک فشرده ساخته می‌شود. در 1388 ش کارگاهی در اصفهان، 150 قبضه شمشیر تولید کرده بود.
شمشیر افسری براق است و تعزیه‌خوانهای حرفه‌ای از آن استفاده می‌کنند. این شمشیر متعلق به امیران سپاه مخالفان امام حسین (ع) است. شمشیرهای مورد استفاده در تعزیه‌ها تا 1390 ش شمشیرهای صاف بود و از 1390 ش چون شمشیرهای صاف را قمه به شمار آوردند، نیروی انتظامی ساخت و فروش آن را ممنوع اعلام کرد؛ ازاین‌رو، از همان سال به‌بعد شمشیرهای هلالی تولید می‌شود که شمارشان به حدود 000‘1 قبضه در سال می‌رسد. 
نیزه و خنجر: این دو وسیله برای استفاده در تعزیه‌ها و نمایشهای روز عاشورا مصرف دارند.
سپر: سپر دو نوع آهنی و استیل دارد. استیل دیرتر از بین می‌رود. کاربردها یکسان، اما قیمتها متفاوت‌اند. سپر استیل در سال حدود 500 عدد و سپر آهنی سالی حدود 000‘2 عدد تولید می‌شود. سپر در مشهد نیز تولید می‌شود که آمار تولید آن حدوداً سالی 000‘10 عدد است.
تیروکمان، گرز، سپـر آهنی یا پوستی، چکمه، عبـا و دستمـال سر زنان به‌عنوان پوشاک و چهره‌سازی و نیز وسایل نعش‌گردانی و نعش‌سازی از دیگر وسایل تعزیه است. برخی مشتریان درخواست تندیس سر بریدۀ امام، نیزه و تیروکمان دارند که هم در تعزیه‌ها و هم در صحنه‌سازی وقایع عاشورا مورد استفاده قرار می‌گیرند.
پنجه: دارای اندازه‌های مختلف است. پنجۀ سر کتل و پنجۀ سر پرچم، دو نوع متداول است.
سنج: سنج دو صفحۀ فلزی دایره‌ای‌شکل و دارای دسته است که با کوبیدن آنها به همدیگر نوعی موسیقی مناسب با عزاداری تولید می‌شود. سنج دارای انواع مختلف برنجی، آهنی و استیل و در اندازه‌های مختلف برای کودکان و نوجوانان و بزرگ‌سالان ساخته می‌شود. سنج بندری یکی دیگر از انواع سنج است که دسته‌های چوبی بزرگ‌تر و فلز قطورتری دارد.
زنجیر: انواع زنجیر از نظر وزن، شمار رشته‌ها، و حجم تولید بـازار بزرگـی را تشکیـل می‌دهد. در مشهد در 1391 ش، حـدود 500 تن فلز برای ساخت زنجیر سوگواری مصرف شده است که بخش قابل توجهی از این زنجیرها با جوش برنجی یا آبکاری به بهایی گران‌تر فروخته می‌شوند.

4. وسایل تزیینی و ایمنی

کمربند هیکلـی: ایـن کمـربند دارای انـواع مختلـف اسـت و باتوجه‌به میزان و جنس چرمی که در تهیۀ آن مورد استفاده قـرار می‌گیرد، قیمتهای متفاوتی دارد. 
شاه‌پر و پر طاووس: شاه‌پرها پرهایی بلند در رنگهای گوناگون زرد و قرمز و بنفش و سفید و جز آن‌اند که از وسایل زینتی و چشم‌نواز سوگواریها ست. شاه‌پرها در رأس تیغه‌های علم، در کلاه‌خودها، در تعزیه‌ها و صحنه‌سازیهای عاشورا و برخی کتلها به کار می‌روند. 
در فروشگاههای تخصصی ادوات عاشورا، در بازار ناصر خسرو تهـران فـروشگاهی هـم بـه شاه‌پـرها اختصـاص دارد. فـروشگـاه اختصاصی داشتن نشانـۀ میزان بالای تقاضای یک کالا ست؛ البته به‌طور پراکنده در فروشگاههای دیگر ملزومات عزاداری، شاه‌پر نیز عرضه می‌شود. قیمت انواع پرهای رنگارنگی که سر تیغه‌های علامتها نصب می‌شوند، متفـاوت‌اند. در یک گـزارش آمده است: این پرها که به پـر طاووس معروف‌اند، عمدتاً پر شترمرغ‌اند (رئیسی، 8).
فانوس: فانوس برای چلچراغ و نیز شام غریبان مورد استفاده قرار می‌گیرد.
کاسه‌های برنجی: کاسه‌هایی منقوش به اسامی ائمه و شعایر مذهبی که برای نوشیدن آب، و تبرک است و در اندازه‌های مختلف ساخته می‌شوند.
چادر: هرسال با این چادرها هزاران تکیه در سرتاسر کشور برپا می‌شوند یا مکانهایی برای پذیرایی از سوگواران با چادر ساخته می‌شوند.

5. وسایل تبلیغی

شامل لوحهای فشردۀ مداحی، که تیراژ آنها از حد قابل شمارش خارج است، و همچنین اکو و بلندگو. 

6. وسایل موسیقی

آلات موسیقی البته اختصاص به عزاداریهای سنتی ندارند و چون برای مصرفهای دیگری هم ساخته می‌شوند، صنعت اختصاصی سوگواریها محسوب نمی‌شوند؛ اما در ایام محرم بازار پررونقی دارند. آلات موسیقی به‌کاررفته در سوگواریها تـا حد زیادی با الهام از سنتهای نظامی وارد عزاداریها شده، و نهادینه و ماندگار گشته‌اند. برگزاری سوگواریهای سالیانه در دورۀ شاهان صفوی و قاجاری و در حضور شاه که موجب می‌شد نظامیان در مراسم حاضر شده و نمایشهایی داشته باشند، عامل مؤثری برای ورود این ادوات به عزاداریها بود (برای نمونه، نک‍ : مستوفی، 1 / 296). این ابزار عبارت‌اند از: طبل، شیدونه، مشعل، دُهُل، شیپور و ترومپت. 
دیگر وسایل چون شمایل، کتل و اجزاء کتل‌بندی، ماسک و پوست شیر، وسایل نعش‌سازی و جز آن نیز هریک بازار مصرفی درخور توجهی دارند.

7. وسایل اطعام

اطعام سوگواران در ایام سوگواری، بازار بسیار بزرگی از انواع مواد غذایی را ایجاد می‌کند. انواع غذاهایی که در این ایام طبخ می‌شوند و تقاضاهایی که برای مواد آن از گوشت، برنج، انواع حبوبات و خوردنیها ایجاد می‌شود، رونقی به بازار این محصولات می‌بخشد. به‌جز غذاهای نذری، خوراکیهای دیگری هم مصرف می‌شود.
در شهرها و روستاهای کوچک و بزرگ از سالهای گذشته، با چای، قهوۀ دم‌کرده، قلیان، گلاب و در بعضی از مجالس با صبحانه از شرکت‌کنندگان پذیرایی می‌شود؛ از آن جمله است در سیرجان که از سوگواران با قهوۀ دم‌کرده‌ای که با مخلوطی از پـودر قهوه، گشنیز، شکر، هـل و گلاب آمـاده می‌شود، پذیرایـی می‌کنند. 
گلاب و کندر نیز لازمۀ مجالس روضه‌خوانی است و مردم بر این باورند در هر مجلسی که بوی خوش متصاعد شود، ملائکۀ آسمانی در آنجا جمع می‌شوند و دعای خیر می‌کنند (مؤیدمحسنی، 262).
هانری ماسه به ذکر فهرستی از خوردنیها در موسم سوگواری پرداخته و نوشته است: هزینۀ این مجالس همیشه رقم قابل ملاحظه‌ای است. او گزارش داده است در مجالس روضه‌خوانی زنانه، زنها با چای، قهوه، قلیان، عدس بوداده (مخصوص این مجالس)، برنجی با کرۀ سرخ‌شده که روی آن شکر پاشیده‌اند و قاووت (آرد نخود با پسته و بادام و فندق کوبیدۀ مخلوط با شکر) پذیرایی می‌شوند (1 / 205-206).
دیگهای بزرگ و نیز سماورهای بزرگ زغالی و نفتی (در گذشته)، و برقی و گازی (در زمان کنونی) نیز از ملزومات عزاداریهای محرم است. 

افزون‌بر بازار خریدوفروش وسایل عـزاداری، کرایۀ ملزومات آشپزی نیز رونق بسزایی دارد. حرفۀ غالب اعضای اتحادیۀ ظروف کرایه و تالارهای پذیرایی، هیئت‌داری است؛ ازهمین‌رو وسایلی چون فرش، دیگ، اجاق، اکو و چادر که این صنف کرایه می‌دهند، در ماه محرم بیشتر مورد استفاده قرار می‌گیرد و اعضای اتحادیه موظف‌اند درصورت ارائۀ خدمات فوق برای متقاضیان تخفیف پنجاه‌درصدی در نظر بگیرند (رئیسی، 8).