اتحاد شوروی

اقتصاد

 اتحاد شوروی از نظر مواد معدنی بسیار غنی و در تولید زغال سنگ، گاز طبیعی، آهن، منگنز، فلزات مختلف ازجمله فلزات قیمتی، پنبۀ نسوز، فسفات و غیره در جهان مقام مهمی را دارا بوده است. معادن نفت و گاز شوروی در قفقاز و اراضی میان رود ولگا و كوههای اورال، سیبری غربی و جمهوری خودمختار كومی بسیار غنی است. ذخیرۀ زغال سنگ اتحاد شوروی را حدود 7 تریلیون تن تخمین زده‌اند كه مهم‌ترین مركز آن حوزۀ‌ دُنِتْس، پِچُرا، قراقنده، كوزنِتْسك، كانْسكو ـ آچینْسْك، تونگوز، لِنْسْك و یاقوتستان (یاكوتیای) جنوبی است. بخشی بزرگی از منابع سنگ آهن كشور در كریوُی رُگ، كورْسْك، اورال، كوستانای، ایلیم و آلدان قرار دارد؛ منابع بوكسیت در شمال اورال؛ مس در دامنه‌های شرقی رشته‌كوههای اورال و قزاقستان، آسیای مركزی و قفقاز؛ سرب و روی در قزاقستان، آسیای مركزی و قفقاز؛ نیكل و كوبالت در معادن نوریلْسْك و شبه‌جزیرۀ كولا؛ قلع در جمهوری خودمختار یاقوتستان و منطقۀ ماگادان؛ وُلفرام و مولیبْدِن در شمال قفقاز، آسیای مركزی و خاور دور؛ مقادیر قابل توجهی مواد شیمیایی معدنی، فسفریت و اپاتیت در شبه جزیرۀ كولا (خیبین) و آسیای مركزی (قراتائو)؛ پتاسیم در پِرْم و جمهوری بلوروسی؛ گرافیت در اوكرائین، اورال و كراسنویار؛ الماس در جمهوری خودمختار یاقوتستان وجود دارد («فرهنگ»، 1254)‌. اتحاد شوروی یكی از بزرگ‌ترین كشورهای تولیدكنندۀ ‌طلاست. در این كشور منابع لینیت، تیتانیوم، آنتیموان، پلاتین، برومین، طلق نسوز، آلومینیوم، اورانیوم و غیره موجود است (ویلر، 240).
كشاورزی یكی از مهم‌ترین رشته‌های اقتصاد شوروی است. به تقریب همۀ محصولات مناطق معتدله در اتحاد شوروی به دست می‌آید. در میان محصولات كشاورزی، غلات، ازجمله گندم، چاودار، جو، سیب‌زمینی، چغندرقند، آفتاب‌گردان، پنبه، توتون و میوه‌های مختلف مقام مهمی دارند. اراضی كشاورزی را می‌توان به دو منطقۀ چرنوزیوم (خاك سیاه) و غیر چرنوزیوم بخش كرد. در اراضی شوروی گندم بهاری و پاییزی كشت می‌شود (همو، 269-270). طبعاً اراضی چرنوزیوم دارای بهره‌وری بیشتری است. در منطقۀ چرنوزیوم علاوه بر غلات، كتان و گیاهان دارای الیاف نیز به دست می‌آید (همانجا). در منطقۀ قفقاز به‌ویژه گرجستان، كرانۀ‌ دریای سیاه و ناحیۀ لنگران در غرب دریای خزر، انواع مركبات، چای و توتون، كشت می‌شود. در گرجستان، ارمنستان و نواحی غرب دریای خزر تاكستانهای متعدد وجود دارد. در 1975 م تولیدات كشاروزی و كالاهای به دست آمده از مواد خام كشاورزی به تقریب دو سوم گردش كالا در بازرگانی دولتی و كئوپراتیوی اتحاد شوروی را تشكیل می‌داد (BSE3, XXIV(2) / 217-218). در سالهای 1971-1975 م در اتحاد شوروی میزان كل تولید غله 6 / 181 میلیون تن، پنبه 67 / 7 میلیون تن، چغندرقند 76 میلیون تن، تخم آفتاب‌گردان 97 / 5 میلیون تن، كتان 460 هزار تن، سیب‌زمینی 8 / 89 میلیون تن، تخم‌مرغ 4 / 51 میلیارد عدد و پشم 440 هزار تن بوده است (همانجا). كشاورزی شوروی اصولاً بر دو بخش كلخوزها (مزارع اشتراكی) و سوخوزها (مزارع دولتی) تكیه داشت. در 1975 م شمار كلخوزهای شوروی 29 هزار و سوخوزها 100‘18 بود (همان، XXIV(2) / 219). در آن سال 2 / 15 میلیون كشاورز در 2 / 98 میلوین هكتار اراضی به كار اشتغال داشتند كه 6 / 56 میلیون هكتار از آن زیر كشت غله بوده است. كلخوزها جمعاً دارای 126 میلیون رأس دام از انواع مختلف بوده‌اند (همان، XXIV(2) / 220). در همان سال شمار سوخوزهای ویژۀ تولید غله 510‘1، ‌تولید چغندرقند 314، تولید پنبه 309 بوده است. مجموع دامهای متعلق به سوخوزهای كشور در این سال 9 / 114 میلیون رأس نوشته شده است (همانجا). در 1975 م مجموع اراضی زیر كشت اتحاد شوروی، به 7 / 217 ملیون هكتار می‌رسید كه از آن جمله مزارغ غله 9 / 127 میلیون هكتار، ‌اراضی زیر كشت پنبه 9 / 2 میلیون هكتار واراضی ویژۀ تدارك علیق دام 6 / 65 میلیون هكتار بوده است. در 1976 م شمار طیور پرورشی در كشور شوروی 9 / 734 میلیون بوده است (همان، XXIV(2) / 223, 225).
تولید محصولات صنعتی روسیه در 1913 م حدود 8 بار كمتر از ایالات متحدۀ آمریكا، 5 / 3 بار كمتر از آلمان، 3 بار كمتر از انگلستان و 5 / 1 بار كمتر از فرانسه بود. پس از انقلاب در سالهای 1917- 1918 م صنایع كشور كه بخشی مهمی از آن در مالكیت صاحبان صنایع بود، ولی اعلام شد، ولی به سبب جنگهای داخلی و دیگر عوامل بخش مهمی از كارخانه‌ها ویران شدند و تولیدات صنعتی كاستی پذیرفت. در 1926 م صنایع كشور در حد سال 1913 م احیا گردید و یك سال بعد تولید كالاهای صنعتی نسبت به سال 1913 م اندكی فزونی گرفت. از 1928 م برنامۀ صنعتی كردن اتحاد شوروی آغاز گشت. در 1929 حدود 2 هزار مؤسسۀ صنعتی دولتی احداث گردید. 1929 م سال آ‌غاز برنامه‌های پنج سالۀ صنعتی كردن اتحاد شوروی بود كه دو برنامۀ آن تا سال 1939 م به انجام رسید، ولی برنامۀ ‌سوم به سبب جنگ و حملۀ ارتش آلمان به اتحاد شوروی متوقف ماند. در آستانۀ جنگ تولیدات صنعتی اتحاد شوروی نسبت به سال 1913 م 7 / 7 برابر شد (همان، XXIV(2) / 205). طی سالهای اجرای برنامه‌های اول و دوم توجه زیادی به صنایع سنگین معطوف گردید. صنایع مزبور عبارت بودند از اتومبیل‌سازی، تراكتورسازی، ماشین‌سازی، تولید برق، همواپیماسازی و صنایع نظامی و شیمیایی. از 1942 م به صنایع جنگی اتحاد شوروی توجه خاصی مبذول شد، به گونه‌ای كه تولید سلاحهای جنگی در 1943 م نسبت به 1940 م حدود 9 / 2 برابر شد (همانجا). از سال 1946 م برنامۀ پنج سالۀ چهارم آغاز گردید و در 1950 م تولیدات صنعتی اتحاد شوروی 72٪ فزون‌تر از سال 1940 م شد. تا پایان برنامۀ ‌پنج سالۀ ششم در 1960 م تولید چدن در اتحاد شوروی، به 8 / 46 میلیون تن و فولاد به 3 / 65 میلیون تن رسید. میزان استخراج زغال سنگ 4 / 3 برابر، نفت 6 / 7 برابر، گاز حدود 14 برابر، تولیدات صنایع فلزسازی 7 برابر و تولیدات صنایع شیمیایی و پتروشیمی 4 / 8 برابر شد. در 1975 م سهمی كلی صنایع شوروی نسبت به سال 1962 م حدود 2 / 2 بار افزایش یافت (همان، XXIV(2) / 200). تولید نیروی برق طی سال 1975 م در اتحاد شوروی به 039‘1 میلیارد كیلووات ساعت رسید كه حدود 640 میلیارد كیلووات ساعت آن فقط در جمهوری فدراتیو روسیه تولید می‌شد. در 1975 م در اتحاد شوروی تولید چدن به 103 میلیون تن، فولاد 3 / 141 میلیون تن، شمش فلز 115 میلیون تن و تولید لوله‌های فولادی به 16 میلیون تن رسید (همان، XXIV(2) / 210-211).
در اتحاد شوروی ارتباطات و حمل و نقل عمدتاً از طریق راه‌آهن ناوگان دریایی و رودخانه‌ای صورت می‌گرفت. در ضمن، اتومبیل، ‌هواپیما و لوله‌های نقاله نیز مورد استفاده بودند. طول راههای آهن شوروی در 1975 م حدود 300‘138 كم‍ بوده است (همان، XXIV(2) / 229)؛  2 / 62٪ مجموع حمل و نقل این كشور از طریق راه‌آهن انجام می‌گرفت. از مجموع خطوط آهن شوروی 900‘38 كم‍ الكتریكی است. در 1975 م میزان حمل مسافر از طریق راه‌آهن 000‘500‘470‘ 3 نفر بوده است (همان، XXIV(2) / 228-229). حمل و نقل رودخانه‌ای نیز در اتحاد شوروی پیشرفت قابل ملاحظه‌ای داشت كه باید آن را حاصل وجود رودهای بزرگ قابل كشتیرانی به‌ویژه در جمهوری فدراتیو روسیه دانست. طول راههای آبی داخلی مورد استفاده تا سال 1975 م حدود 400‘145 كم‍ بوده است (همان، XXIV(2) / 231). حدود 3 / 4٪ مجموع حمل و نقل کشور از طریق رودخانه‌ها صورت می‌گیرد. کشتیرانی در دریاها نیز یکی از وسایل عمدۀ ارتباط در کشور شوروی است. 1 / 14٪ مجموع حمل‌و‌نقل این کشور از طریق دریا انجام می‌گیرد. 90٪ از حمل‌و‌نقل دریایی این كشور در خدمت بازرگانی خارجی قرار داشت. 5 / 6٪ مجموع حمل ونقل در اتحاد شوروی از طریق اتوموبیل مصورت می‌پذیرفت (همان، XXIV(2) / 228, 231).
جاده‌های اصلی و عمدۀ ‌كشور اینهاست: مسكو ـ مینْسْك ـ برِست؛ مسكو ـ خاركُف ـ سیمفِروپُل؛ خاركف ـ رُستوف ـ نُوُرُسیسْك؛ مسكو ـ لنینگراد (سن‌پترزبورگ)؛ كیف ـ لؤف؛ مسكو ـ گوركی؛ مسكو ـ وُرُنِژ ـ رستوف؛ لنینگراد ـ اُدِسا. در 1975 م تولید كامیون در اتحاد شوروی 700 هزار و اتوموبیل سواری 000‘200‘1 بوده است (همان، XXIV(2) / 233). حمل‌و‌نقل هوایی در شوروی در 1975 م حدود 1٪ مجموع حمل و نقل كشور را تشكیل می‌داده است. از وسایل دیگر انتقال، لوله است. بیش از 90 درصد نفت استخراج شده در شوروی از طریق لوله به نقاط مختلف كشور منتقل می‌شده است (همان، XXIV(2) / 228).
در اتحاد شوروی جمعاً 19 فرهنگستان وجود داشته است كه عمده‌ترین آنها فرهنگستان علوم اتحاد شوروی است. این فرهنگستان به فرمان پتر اول در 1724 م در پترزبورگ تأسیس گردید و از 1836 م به نام آكادمی امپراتوری سن‌پترزبورگ نامیده شد. از فوریۀ 1917 نام آن به آكادمی علوم روسیه تغییر یافت و از 1925 م آكادمی علوم اتحاد شوروی نام گرفت (همان، I / 321). اغلب فرهنگستانهای جمهوریهای شوروی كه پس از انقلاب و در دوران حاكمیت شوروی تأسیس شدند، شعبه‌هایی از فرهنگستان علوم اتحاد شوروی بودند كه بعدها تا اندازه‌ای استقلال یافتند و به نام آكادمیهای مستقل جمهوریها نامیده شدند، ولی فرهنگستان علوم اتحاد شوروی همچنان به صورت مركزی باقی ماند. تا آخر سال 1975 م شمار مؤسسات، انستیتوها، اعضای پیوسته و وابسته و نیز شمار كارمندان علمی آكادمیهای مركزی و جمهوریهای اتحاد شوروی به شرح جدول 7 بوده است. 

مؤسسات و انستیتوهای علمی ـ پژوهشی متعددی در اتحاد شوروی سابق وجود داشته كه از آن جمله‌اند: علوم طبیعی، ریاضیات، اخترشناسی، فیزیك، فلزشناسی، مغناطیس، فیزیك نظری، فیزیك نوری، مولكولها و اسپكتروسكپی، فیزیك هسته‌ای، اشعۀ كیهانی، كوانتوم، پلاسما، آكوستیك، مكانیك (مكانیك عمومی، مكانیك مایعات، گازها و اجسام سخت)، شیمی، فیزیك و شیمی، شیمی آلی، شیمی ارگانیك، زمین‌شناسی، جغرافیای طبیعی، ژئومورفولوژی، اقلیم‌شناسی، ژئوكریولوژی، جغرافیای خاك، بیوژئوگرافی، ژئودوزی، نقشه‌برداری، هواشناسی، اقیانوس شناسی، شناسایی لایه‌های زمین، نفت، سنگ‌شناسی، ژئوشیمی، ژئوفیزیك، هیدرولوژی (آب‌شناسی)، زیست‌شناسی، فیزیولوژی انسان و جانوران، فیزیولوژی گیاهان، گیاه‌شناسی، میکروبیولوژی، پالئونتولوژی (دیرینه‌شناسی ـ فسیل‌شناسی)، بیوشیمی و زیست شناسی مولكولی، بیوفیزیك، ژنتیك، خاك‌شناسی، دانش كشاورزی، آبیاری، دامپزشكی، مكانیزاسیون كشاورزی، پزشكی، ژنتیك اپیدمیولوژی، پزشكی نظری، پزشكی كلینیكی، علوم فنی، تكنیك هواپیما و هواپیماسازی، موشك‌سازی، انرژتیک، نیروگاههای حرارتی و هسته‌ای، تأسیسات ژئومتریک، الكتروتكنیك، الكترونیك، رادیوتكنیك و ارتباطات الكترونی، سیبرنتیك، تكنولوژی تولید ماشین، فلزشناسی، علوم اجتماعی، فلسفه، روان‌شناسی، تاریخ، مردم‌شناسی و نژادشناسی، باستان شناسی، اقتصاد، جغرافیای اقتصادی، حقوق، علوم تربیتی، زبان‌شناسی، ادبیات، هنر، موسیقی، تئاتر و سینما (همان، XXIV(2) / 283-399).
در زمینۀ آموزش و پرورش شمار مدارس ابتدایی، متوسطۀ كامل و غیركامل و آموزشگاههای اتحاد شوروی در سال تحصیلی 1975-1976 م حدود 167 هزار و جمع كل دانش‌آموزان 000‘800‘48 بود (همان، ‌XXIV(2) / 406). در همین سال شمار مدارس عالی و شمار دانشجویان و هنرجویان جمهوریهای اتحاد شوروی به شرح جدول 8 بوده است (همان، XXIV(2) / 409).

در 1975 در اتحاد شوروی 985‘7 روزنامه جمعاً در 168 میلیون نسخه به چاپ می‌رسید كه از این شمار 29 روزنامۀ‌ مركزی اتحاد شوروی، 156 رزونامه متعلق به جمهوریهای متحد، 95 روزنامه متعلق به جمهوریها و استانهای خودمختار، 309 روزنامۀ ‌استانی و شهرستانی، 899‘2 روزنامۀ ‌شهری، 932‘2 روزنامۀ ‌محلی و 910 روزنامۀ ‌كلخوزی ویژۀ روستاها بوده‌اند. شمارمجله‌های اتحاد شوروی ازجمله مجله‌های سیاسی، اقتصادی، فنی، تخصصی، مركزی و محلی جمعاً 832‘6 بوده است. سال 1977 م در اتحاد شوروی 8 شبكۀ تلویزیونی و 8 شبكۀ رادیویی وجود داشت. در اتحاد شوروی جمعاً 130‘135 باشگاه و 350 هزار كتابخانۀ بزرگ و كوچك در مقیاس سراسری، جمهوریها، استانها، شهرستانها، شهرها، بخشها، قصبه‌ها و روستاها به صورت عمومی و تخصصی وجود داشت (همان، XXIV(2) / 414, 417, 419-421).
شمار موزه‌های عمومی و تخصصی اتحاد شوروی جمعاً 295‘1 تخمین زده شده است (همان، XXIV(2) / 423). تئاتر، سینما، اپرا و باله نیز ازجمله دستاوردهای اتحاد شوروی در سالهای 1917-1991 م بوده است. 

مآخذ

آكینر، شیرین، اقوام مسلمان اتحاد شوروی، ترجمۀ محمد حسین آریا، تهران، 1367 ش؛ آوترخانُف، ع.، اسرار مرگ استالین، ترجمۀ عنایت‌الله رضا، تهران، 1363 ش؛ خروشچف، نیكیتا، خاطرات، ترجمۀ ابراهیم یونسی، 1369 ش؛ دایرةالمعارف فارسی؛ دربیشایر، یان، تحولات سیاسی در اتحاد شوروی، ترجمۀ هرمز همایون‌پور، تهران، 1367 ش؛ روتیچ، ن.، حزب كمونیست شوروی بر سریر قدرت، ترجمۀ فتح‌الله دیدبان، تهران، 1356 ش؛ سن پیر، میشل، سرگذشت خاندان رُمانف، ج 1، ترجمۀ محمدعلی معیری، دانشگاه تهران، ج 2 و 3، ترجمۀ عیسی بهنام، تهران، 1356 ش؛ شوپ، دیوید، لنین بدون نقاب، ترجمۀ محمد بامداد، تهران، انتشارات هفته؛ كالیستوف، د. پ. و دیگران، تاریخ روسیۀ شوروی، ترجمۀ حشمت‌الله كامرانی، تهران،1361 ش؛ كوریاكوف، میخائیل، تاریخ گویای دوران انقلاب اكتبر شوروی، ترجمۀ فتح‌الله دیدبان، تهران، 1356 ش؛ گورباچف، میخائیل، پراسترویكا، ترجمۀ عبدالرحمان صدریه، تهران، 1366 ش؛ لنین، آثار منتخبه، مسكو، 1952-1953 م؛ مدودف، روی آ. و ژورس آ. مدودف، نیكیتا س. خروشچف، سالهای حاكمیت، ترجمۀ عنایت‌الله رضا، تهران، 1362 ش؛ مرای، تیبور، انقلاب مجارستان، ترجمۀ‌ عنایت‌الله رضا، تهران، 1363 ش؛ منشور گركانی، م. ع.، سیاست دولت شوروی در ایران از 1296 تا 1306، تهران، 1326 ش؛ ویلر، حبسی و دیگران، جغرافیای عمومی جهان، ترجمۀ ابوطالب صارمی، تهران، 1340 ش؛ یوسف اف، فلیكس، خاطرات (مرگ راسپوتین)، ترجمۀ عنایت‌الله رضا، تهران، 1368 ش؛ نیز:

Avtorkhanov, A., The Empire of the Kremlin, Garmisch, 1988; id, Silia i bessilie Brezhneva, Frankfurt, 1979; Benigsen, Aleksandr, Musulmane v SSSR, Paris, 1983; Berdyaev, Nikolai, Istokii smisl Russkogo Kommunizma, Paris, Umsa-Press; BSE2; BSE3; GSE; Istoriya Kommunisticheskoĭ partii Sovetskogo Soyuza, Moscow, 1970; Krtkaya Geograficheskaya Entsiklopediya, Moscow, 1960-1962; Kratkaya istoriya SSSR, ed. Samsonov, Moscow, 1983; Materiali plenuma tsentralnogo komiteta KPSS, 16 iyunya 1986, Moscow, 1986; ibid, 27-28 yanvarya 1987; Sovetskaya Istoricheskaya Entsiklopediya, Moscow, 1968-1971; Sovetskii Entsiklopedicheski Slovar, ed. A. M. Prokhorov, Moscow, 1987; Zemtsov, Ilya, Andropov: Politicheskie dilemmi i borba za vlast, Jerusalem, 1983. 

عنایت‌الله رضا