اتحاد شوروی

اِتِّحادِ شورَوی، وسیع‌ترین كشور جهان به مساحت تقریبی یك ششم مساحت خشكیهای كرۀ زمین كه در پایان سال 1991 م انحلال یافت و بزرگ‌ترین جزء باقی مانده از آن «كشورهای مستقل مشترك المنافع» نامیده می‌شود. مساحت این كشور پهناور 200‘402‘22 كم‍‌2 (BSE3, XXIV(2) / 9) و جمعیت آن (آمار 1985 م) 000‘300‘276 نفر بوده است («فرهنگ ... »، 1254). 
اتحاد شوروی در شرق اروپا و شمال و مركز آسیا قرار داشت و در ازای آن از غرب به شرق حدود 000‘10 كم‍ و از شمال به جنوب 000‘5 كم‍ بود. این كشور در غرب با نروژ، فلناند، لهستان، چكوسلواكی، مجارستان و رومانی، ‌در جنوب با تركیه، ایران، افغانستان، چین، مغولستان و جمهوری دموكراتیك خلق كره هم مرز بود. در اطراف اتحاد شوروی 12 دریا وجود داشت: بالتیك، سیاه، آزوف، بارِنْتس، سفید،كارْسْك، لاپتِو، دریای شرق سیبری، چوكُتْسك، بِرینگ، اُخُتْسك و دریای ژاپن (همان، 1253). 
فاصلۀ میان شمالی‌ترین و جنوبی‌ترین نقطۀ اتحاد شوروی °46 و ´42 بود. این كشور به دو بخش اروپایی و آسیایی منقسم می‌گشت كه بخش شمالی آن در منطقۀ منجمد شمالی و بخش جنوبی آن در منطقۀ معتدل واقع شده بود. در مطنقۀ منجمد شمالی و بخش جنوبی آن در منطقۀ معتدل واقع شده بود. در خارج از بخش قاره‌ای آن، دماغۀ فِلیگِلی در جزیرۀ رودلف در °81 و ´49 عرض شمالی واقع شده كه شمالی‌ترین نقطۀ كشور بود. جنوبی‌ترین نقطۀ اتحاد شوروی ناحیۀ چهل دختر در نزدیكی كوشك از نواحی آسیای مركزی بود كه در °35 و ´8 عرض شمالی قرار دارد. غربی‌ترین ناحیۀ‌ اتحاد شوروی در خلیج گدانْسك (دریای بالیتیك) با °19 و ´38 طول شرقی و شرقی‌ترین نقطۀ آن دماغۀ دِژْنوا در °169 و ´40 طول غربی بود (BSE3; BSE2, L / 15، همانجا). شرقی‌ترین و غربی‌ترین نقطۀ كشور حدود 11 ساعت اختلاف افق داشتند (ویلر، 236). مجموع طول مرزهای اتحاد شوروی بیش از 000‘60 كم‍ و یك برابر و نیم طول خط استوا بود (BSE3، ‌همانجا).
بخش اروپایی اتحاد شوروی به‌طوركلی شامل مناطق جلگه‌ای روسیه و اروپای شرقی، و بخش آسیایی آن از شرق كوههای اورال تا اقیانوس كبیر كشیده شده و شامل 3 قسمت بود: قسمت غربی، شامل اراضی جلگه‌ای سیبری غربی؛ قسمت میانی، شامل فلات سیبری میانه؛ قسمت شرقی، شامل نواحی كوهستانی خاور دور.
اتحاد شوروی شامل 15 جمهوری متحد، 20 جمهوری خود مختار، 8 استان خود مختار، 10 منطقۀ خود مختار و 129 ولایت و ناحیۀ خودمختار بود. 
جمهوریهای خود مختار اینها بودند: جمهوری فدراتیو روسیه، اوكرائین، بلوروسی، ازبكستان، قزاقستان، گرجستان، آذربایجان، لیتوانی، مولداوی، لتونی، قرقیزستان، تاجیكستان، ارمنستان، تركمنستان و استونی («فرهنگ»، 1254). 
در داخل جمهوری فدراتیو روسیه 16 جمهوری خود مختار وجود داشت: باشقیرستان (باشگیرستان)‌، بوریات، داغستان، كاباردینو ـ بالكار (بلغار)، قالمیق، كارِلی، كُمی، ماری، مُردُوا، اُسِتی شمالی، تاتارستان، تووین، اودْمورت، چچن ـ اینگوش، چوواش و یاقوتستان (BSE3, XXIV(2) / 499). دیگر جمهوریهای خود مختار: قاراقالپاق، در ازبكستان؛ ابخاز (ه‍ م)، در گرجستان؛ نخجوان، در آذربایجان (همان، XXIV(2) / 518, 524-525, 527). 
در جمهوری فدراتیو روسیه 5 استان خودمختار وجود داشت: آدیگـه (ادیغه)، آلتـای كوهستـانی، یهودان، قراچـای ـ چركس و خاكْس. دیگر استانهای خودمختار اینها بودند: اُستی جنوبی، ‌در گرجستان؛ قراباغ كوهستانی، در آذربایجان؛ بدخشان كوهستانی، در تاجیكستان (همان، XXIV(2) / 525, 527, 537). 

اوضاع طبیعی

بخش غربی اتحاد شوروی سابق شامل جلگۀ وسیعی است، ولی بخش شرقی آن از سواحل رود ینی‌سئی تا كرانۀ اقیانوس آرام سرزمینی است مشتمل بر مناطق كوهستانی كه به تقریب در سراسر مرزهای جنوبی كشوركشیده شده است. تفاوت ارتفاع مناطق مختلف این كشور به 600‘7 متر می‌رسد. توضیح آنكه بلندترین ناحیۀ كوهستانی اتحاد شوروی در كوههای پامیر به 495‘7 متر می‌رسد، در حالی كه پایین‌ترین نقطۀ آن در شبه‌جزیرۀ مانقشلاق 132 متر پایین‌تر از سطح دریاست. قسمت اعظم بخش اروپایی اتحاد شوروی را جلگۀ ‌روسیه تشكیل می‌دهد كه سطح آن ناهموار است و گاه حدود ارتفاعات آن در حوالی دنیپروپتروفسك و دریای سیاه به 300 تا 400 متر می‌رسد، ولی در سواحل دریای خزر نواحیی وجود دارد كه 28 متر پایین‌تر از سطح دریاست. در جنوب غربی بخش اروپایی اتحاد شوروی كوههای كارپات واقع شده است. در جنوب، ارتفاعات شبه جزیرۀ كریمه قرار دارد، بلندترین نقطه از كوههای منطقۀ قفقاز به 000‘5 متر از سطح دریا می‌رسد. در فاصلۀ میان بخش اروپایی و آسیایی اتحاد شوروی كوههای اورال واقع شده است كه ارتفاع آنها نسبت به بلندیهای جبال پامیر و رشته كوهههای قفقاز چندان زیاد نیست. در قسمت آسیایی اتحاد شوروی در فاصلۀ میان كوههای اورال و رود ینی‌سئی جلگۀ سیبری غربی قرار دارد كه از فلات تورگای جداست. ارتفاع فلات تورگای چندان زیاد نیست. دیگر از دشتهای سرزمین اتحاد شوروی دشت توران است كه شامل قسمت اعظم اراضی آسیای مركزی است. این دشت در بعضی نواحی شن‌زار است. میان دو رود ینی‌سئی و لِنا یكی از وسیع‌ترین جلگه‌های جهان در سیبری میانه قرار دارد. در بخش جنوبی شوروی رشته كوههای كُپِت داغ، پامیر و تیان‌شان واقع 
شده‌اند. در جنوب سیبری رشته كوههای آلتای، سایان و بلندیهای اطراف دریاچۀ بایكال و ماوراء بایكال قرار دارد. در شمال شرقی سیبری و خاور دور از ارتفاعات كُلیم، كُریاك، جوگجور، بورین، سیخُته ـ آلین و كامچاتكا می‌توان نام برد. جزایر اقیانوس منجمد شمالی چون فرانس یوسف، ارض جدید، ارض شمالی و نیز جزایر اقیانوس آرام چون ساخالین و كوریل اغلب كوهستانی هستند («دائرةالمعارف مختصر ... »، III / 541). 
اتحاد شوروی به چند اقلیم بخش شده است: اقلیم توندرا، نیمه قطبی، قاره‌ای مرطوب، استپی، بیابانی و معتدلۀ موسمی. اقلیم توندرا بیشتر دشتهای بایر باتلاقی و پر از بادی است كه به سبب سرما و یخبندان طولانی (8- 9 ماه در سال) قابل زراعت نیستند. این منطقه از یخچهالهای طبیعی پوشیده است (ویلر، 244-245). اقلیم نیمه‌قطبی دارای جنگلهای كاج و دیگر درختان سوزنی برگ است كه آنها را تایگا می‌نامند. خاكهای این منطقه پُدزُل نامیده می‌شوند كه به هنگام شخم رنگ خاكستری مایل به سفید پیدا می‌كنند. خاك این نواحی تا اندازه‌ای اسیدی است (همو، 246). خاك مناطق قاره‌ای مرطوب برای كشاورزی مناسب‌تر از خاك منطقۀ توندر است و چون خاك زیر پوششی از برگهای جنگلی نهفته است، میزان حاصلخیزی آن بسیار است (همو، 247). منطقۀ استپی پوشیده از خاك سیاه رنگی كه به روسی آن را چرنوزیوم می‌نامند. این خاك دارای قشری ستبر، حاصلخیز، مقاوم و همراه با مقادیر قابل ملاحظه‌ای خاك برگ است و به سبب داشتن مواد آهكی، اسید خاك را خنثی می‌كند. این خاك در روسیه و به‌ویژه در اوكرائین بسیار فراوان و برای كشاورزی و كشت غله فوق‌العاده مناسب است (همانجا). اقلیم بیابانی دارای بوته‌زارهایی است كه چراگاههای پراكنده‌ای برای احشام در آنها وجود دارد. منطقۀ معتدلۀ موسمی با آب و هوای مدیترانه‌ای، مناطق پراكنده‌ای را در شبه جزیرۀ كریمه، قفقاز، ماوراء قفقاز و بخشی از آسیای مركزی تشكیل می‌دهند. خاك این مناطق برای ایجاد باغهای میوه و تاكستانها بسیار مناسب است (همو، 248). 
آب و هوا: ‌بخشی بزرگی از سرزمین اتحاد شوروی در منطقۀ معتدله قرار دارد كه از غرب تا شرق كشیده شده است. منطقۀ خاور دور دستخوش بادها و بارندگیهای موسمی است. در شرق رود ینی‌سئی به تقریب در همه جا منطقۀ یخبندان است. بخشی از اراضی منطقۀ اقیانوس منجمد شمالی و نیز منطقۀ قطب شمال به كمربند شمالی تعلق دارد. قفقاز و بخش جنوبی آسیای مركزی جز‌ء منطقۀ گرم است. در جزایر اقیانوس منجمد شمالی و سواحل آن هوا بسیار سرد است. در سواحل جنوبی اقیانوس منجمد شمالی و منطقۀ توندرا، اراضی باتلاقی وسیعی وجود دارد. در جنوب آن، مناطق جنگلی پهناوری است كه به تقریب نیمی از مساحت كشو را فرا گرفته است. میزان دمای متوسط این منطقه در ماه ژوئیه °18- °19 سانتی‌گراد است، ولی در زمستانهای طولانی هوای این منطقه بسیار سرد است. میزان بارندگی در این منطقه سالانه 500 تا 600 میلی‌متر و در خاور دور 000‘1 میلی‌متر است. در مناطق كوهستانی آلتای در شرق و كارپات در غرب كشور دمای هوا به طور متوسط در ماه ژوئیه °23 سانتی‌گراد و در ژانویه به °17- سانتی‌گراد می‌رسد. میزان متوسط بارندگی این مناطق در سال 300 تا 400 میلی‌متر است. در آسیای مركزی و قزاقستان بارندگی سالانه حدود 200 میلی‌متر است. منطقۀ ‌گرم و خشك در اتحاد شوروی چندان وسیع نیست. این مناطق شامل سواحل شبه جزیرۀ كریمه، بخش شمالی دریای سیاه، سواحل همین دریا در غرب قفقاز، منطقۀ میان دو رود كر و ارس، شرق قفقاز و نواحی جنوبی آسیای مركزی، دشت اترك، و خش و كافرنهان است. میزان متوسط دمای این مناطق در ماه ژوئیه حدود 25 تا °28 سانتی‌گراد و در ماه ژانویه °2- تا °6- سانتی‌گراد است. بارندگی سالانۀ‌ این مناطق حدود 300-600 میلی‌متر است. در مناطق مرطوب سواحل دریای سیاه در غرب قفقاز و نیز دشتهای گلخیدو لنكران میزان بارندگی زیاد است و به 000‘1 و 200‘1 تا 500‘2 میلی‌متر در سال می‌رسد. در مناطق كوهستانی این نواحی بارندگی به 000‘4 میلی‌متر در سال نیز می‌رسد («فرهنگ»، 1254). 

آبهای داخلی

در اتحاد شوروی 150 هزار رود و رودخانه وجود دارد («دائرةالمعارف مختصر»، ‌III / 547) كه طول مجموع آنها را 000‘600‘9 كم‍ تخمین زده‌اند («فرهنگ»، همانجا). بیشتر رودها به سوی اقیانوس منجمد شمالی جریان دارند و از مهم‌ترین آنها دوینای شمالی، پچورا، ابی (اُب)، ایرتیش، ینی‌سئی، لنا، ایندیگیركا و كُلیم است. همۀ‌رودهای خاور دور شوروی به اقیانوس آرام می‌ریزند كه عمده‌ترین آنها عبارتند از آمور، ‌آنادیر، پِنْژینا و كامچاتكا. رودهایی كه به سوی دریاهای اقیانوس اطلس جریان دارند، رودهایی هستند كه به دریاهای سیاه، آزوف و بالتیك می‌ریزند. رودهایی كه به دریای سیاه می‌ریزند، عبارتند از دانوب، دنیستر، دنیپر و ریونی. رودهای ولگا، اورال، اِمبْا، تِرِك به دریای خزر و سیر دریا (سیحون) ‌و آمودریا (جیحون) به دریاچۀ‌ آرال می‌ریزند. اغلب رودهای شوروی در منطقۀ شمال سیبری طی 8- 9 ماه و در نواحی جنوبی سیبری حدود 1-2 ماه در سال منجمدند («دائرةالمعارف مختصر»، همانجا). 
در ا تحاد شوروی بالغ بر 250 هزار دریاچۀ بزرگ و كوچك وجود دارد كه مساحت 2 / 99٪ آنها كمتر 1 كم‍2 است. پس از دریاچۀ خزر كه مشترك میان ایران و اتحاد شوروی سابق است و نیز پس از دریاچۀ آرال، بزرگ‌ترین دریاچۀ اتحاد شوروی بایكال به مساحت 500‘31 كم‍2 است. بایكال عمیق‌ترین دریاچۀ جهان است. عمق ژرف‌ترین ناحیۀ این دریاچه را حدود 620‘1 تا 742‘1 متر تخمین زده‌اند. دیگر از دریاچه‌های بزرگ اتحاد شوروی، دریاچۀ بالخاش، لادُگا، اُنِگا و ایسیق گول است. دریاچۀ بزرگ و مصنوعی براتْسك بر رود آنگارا دارای مساحتی بالغ بر 000‘5 كم‍2 است. دریاچه‌های بوختار مینسك و كوی بیشِف نیز از دریاچه‌های عمدۀ شوروی محسوب می‌شوند (همان، I / 179, III / 547؛ «فرهنگ»، 1254-1255). نام و مشخصات دریاچه‌های بزرگ اتحاد شوروی در جدول 1 آمده است (BSE3, XXIV(2) / 45). 

پوشش گیاهی

در اتحاد شوروی حدود 17 هزار نوع رستنی وجود دارد كه به تقریب نیمی از خانوادۀ رستنیهای شناخته شدۀ كرۀ زمین را تشكیل می‌دهد. رستنیهای مزبور شامل گیاهان منطقۀ قطب شمال، صحراها، توندراها، مناطق توندرا، مناطق جنگلی پای كوهی، جنگلهای جلگه‌ای، ‌جلگه‌ها، مناطق بیابانی و نیمه بیابانی است. منطقۀ قطب شمال شامل اكثر جزایر اقیانوس منجمد شمالی و كرانه‌های شبه جزیرۀ تایمیر است. حدود 10 تا 15٪ این مناطق زیر پوشش گیاهان و رستنیهای قطبی قرار دارند. منطقۀ توندرا سراسر مناطق شمال بخشهای آسیایی و اروپایی اتحاد شوروی را شامل می‌گردد («دائرةالمعارف مختصر»، III / 548). طی فصل كوتاه تابستان در این مناطق تاریكی شب وجود ندارد. در این فصل گلها و گیاهان منطقه رنگ و جلای خاصی دارند (ویلر، 244). در جنوب منطقۀ توندرا، مناطق جنگلی با رستنیهای ویژۀ آن از جمله سپیدار و كاجهای خاص آن منطقه وجود دارند. جنوب این مناطق به عرض 500‘1 تا 000‘2 كم‍ منطقۀ جنگلی وسیعی از غرب تا شرق و كرانه‌های اقیانوس آرام كشیده شده است. وجود انواع درختان كاج از جمله سوزنی برگ و صنوبر از مشخصات این منطقه است. در جنوب این منطقه درختان كاج، سوزنی برگ، اُرس و صنوبر بسیار فراوان است. در مناطق جنگلهای جلگه‌ای جز درختان یاد شده، ‌درختهای سپیدار و بلوط بسیار است. درختان این منطقه اغلب دارای برگهای پهن هستند. در جلگه‌های منطقۀ اروپایی شوروی و سیبری چمنزارهای وسیع، به ویژه درختان سیپدار و بلوط فراوان است. در جنوب سیبری و مناطق نزدیك به مرزهای چین مناطق نیمه بیابانی شامل بوته‌زارهای مخصوص این منطقه است. صحاری شرق دریای خزر و دشتهای جنوب آسیای مركزی اتحاد شوروی بیابانی است. این مناطق شامل شنزارها و نمكزارهاست. در قفقاز به ویژه منطقۀ لنكران و ناحیۀ گلخید گرجستان درختان مركبات می‌رویند. در این مناطق نیز جنلگهای بلوط و سپیدار وجود دارند. در جونگار، آلاتائو و دامنۀ كوههای تیان ـ شان مراتع وسیعی گسترده‌اند («دائرة المعارف مختصر»، III / 548-549). مساحت جنگلهای اتحاد شوروی طبق آمار سال 1973 م در جدول 2 آمده است (BSE3, XXIV(2) / 56). 

حیات جانوری

به سبب وسعت خاك اتحاد شوروی جانوران آن سرزمین چه در خشكی و چه در آبها، متنوع و بسیارند. در این كشور بیش از 760 نوع پرنده و 400‘1 نوع ماهی وجود دارد كه حدود 528 نوع از آنها در آبهای شیرین زندگی می‌كنند. انواع حشرات در این سرزمین به 80 تا 100 هزار تخمین زده شده است. جانورشناسان انواع جانوران كرۀ زمین را 000‘300‘1 تا 000‘500‘1 تخمین زده‌اند كه از این شمار 125 تا 130 هزار نوع آن در اتحاد شوروی زندگی می‌كنند. در اراضی جنوبی اتحاد شوروی حیواناتی وجود دارند كه به مراتب بیشتر از گروه جانوران آسیا و افریقا هستند. در اتحاد شوروی 70 نوع جانور وجود دارد كه از پوست آنها استفاده می‌شود. شمارۀ انواع ماهیانی كه در آبهای شیرین و دریاهای شوروی برای استفاده صید می‌شوند، بالغ بر 250 است (همان، XXIV(2) / 59-72).