تفسیر

طی نیم قرن دهها كتاب با این رویكرد در ایران، مصر و نقاط دیگر جهان اسلام نوشته شده است (نك‍ : ذهبی، محمد حسین، 2/ 511 بب‍ ؛ ابوحجر، نیز قرعاوی، سراسر آثار). پدیداری جریان علم ستیزی در غرب و شكستن فشار دانش غربی نسبت به باورهای دینی در دهه‌های اخیر، انگیزه‌ها را برای تفسیر علمی كاهش داده، و این گونه از تفسیر را روی به كاستی آورده است. اخیراً چندین كتاب و رسالۀ دانشگاهی در بارۀ مبانی تفسیر علمی‌و سیر تحول آن نوشته شده است (برای گزارشهایی در بارۀ گرایشهای تفسیری معاصر به طور عام، نك‍ : بالیون، فهد، ایازی، سراسر آثار؛ خرمشاهی، تفسیر ، سراسر اثر؛ برای مصر، یانسن، سراسر اثر؛ برای ایران، نك‍ : پاكتچی، «کوششها...»، سراسر اثر؛ برای شبه قاره، رضی خان، سراسر اثر؛ برای مباحث عمومی‌تفسیرپژوهی، نک‍ : ریپین، «وضعیت حاضر...»، نیز «رویکردها...» ، سراسر آثار).

مآخذ

آخوند خراسانی، محمدکاظم، کفایة الاصول، قم، 1409ق؛ آذرنوش، آذرتاش، تاریخ ترجمه از عربی به فارسی، تهران، 1375ش؛ آقابزرگ، الذریعة؛ آمدی، علی، الاحکام، به کوشش سیدجمیلی، بیروت، 1404ق/ 1984م؛ ابن‌ابار، محمد، التکملة، به کوشش عبدالسلام هراس، بیروت، 1995م؛ همو، المعجم، به کوشش ف. کودرا، مادرید، 1885م؛ ابن‌ابی حاتم، عبدالرحمان، تفسیر القرآن العظیم، به کوشش اسعد محمد طیب، بیروت، 1419ق/ 1999م؛ همو، الجرح و التعدیل، حیدرآباد دکن، 1371ق/ 1952م بب‍ ؛ ابن‌ابی داوود، عبدالله، المصاحف، قاهره، 1355ق/ 1936م؛ ابن‌ابی شیبه، عبدالله، المصنف، به کوشش کمال یوسف حوت، ریاض، 1409ق؛ ابن‌ابی عاصم، احمد، الزهد، به کوشش عبدالعلی عبدالحمید حامد، قاهره، 1408ق؛ ابن‌ابی یعلى، محمد، طبقات الحنابلة، به کوشش محمدحامد فقی، قاهره، 1371ق/ 1952م؛ ابن‌اثیر، علی، اسد الغابة، قاهره، 1280ق؛ ابن‌انباری، عبدالرحمان، نزهة الالباء، به کوشش ابراهیم سامرایی، بغداد، 1959م؛ ابن‌بابویه، محمد، التوحید، به کوشش هاشم حسینی‌تهرانی، تهران، 1387ق/ 1967م؛ همو، الخصال، به کوشش علی‌اکبر غفاری، قم، 1362ش؛ همو، «عقاب الاعمال»، همراه ثواب الاعمال همو، به کوشش محمد مهدی حسن خرسان، نجف، 1392ق/ 1972م؛ همو، عیون اخبار الرضا(ع)، به کوشش حسین اعلمی، بیروت، 1404ق؛ همو، کمال‌الدین، به کوشش علی‌اکبر غفاری، تهران، 1390ق؛ همو، معانی‌الاخبار، به کوشش علی‌اکبر غفاری، قم، 1361ش؛ ابن‌بشکوال، خلف، غوامض الاسماء المبهمة، به کوشش عزالدین علی سید و محمد کمال‌الدین عزالدین، بیروت، 1407ق؛ ابن‌بطریق، یحیى، العمدة (عمدة عیون صحاح الاخبار)، قم، 1407ق؛ ابن‌تیمیه، احمد، مجموع فتاوی، به کوشش عبدالرحمان محمد قاسم نجدی، ریاض، دار عالم الکتب؛ همو، مقدمة فی اصول التفسیر، به کوشش عدنان زرزور، کویت/ بیروت، 1392ق/ 1972م؛ ابن‌جزری، محمد، غایة النهایة، به کوشش گ. برگشترسر، قاهره، 1352ق/ 1933م؛ ابن‌جعفر، محمد، الجامع، به کوشش عبدالمنعم عامر، قاهره، 1981م؛ ابن‌جوزی، عبدالرحمان، تلبیس ابلیس، به کوشش سید جمیلی، بیروت، 1405ق/ 1985م؛ همو، زادالمسیر، بیروت، 1404ق؛ ابن‌حبان، محمد، الصحیح، به کوشش شعیب ارنؤوط، بیروت، 1414ق/ 1993م؛ همـو، کتاب المجروحین، به کـوشش محمود ابراهیم زایـد، حلب، 1396ق/ 1976م؛ همو، مشاهیر علماء الامصار، به کوشش م. فلایشهامر، قاهره، 1379ق/ 1959م؛ ابن‌حجر عسقلانی، احمد، الاصابة فی تمییز الصحابة، به کوشش علی محمد بجاوی، بیروت، 1412ق/ 1992م؛ همو، الدرر الکامنة، به کوشش عبدالمعیدخان، حیدرآباد دکن، 1396ق/ 1976م؛ همو، العجاب فی بیان الاسباب، به کوشش عبدالحکیم محمد انیس، دمام، 1997ق؛ همو، فتح الباری، به کوشش محمد فؤاد عبدالباقی و محب‌الدین خطیب، بیروت، 1379ق؛ همو، «الکاف الشاف»، در حاشیۀ الکشاف (نک‍ : هم‍ ، زمخشری)؛ همو، لسان المیزان، حیدرآباد دکن، 1329-1331ق؛ ابن‌حزم، علی، الاحکام، قاهره، 1404ق؛ همو، حجة الوداع، به کوشش ابوصهیب کرمی، ریاض، 1998م؛ همو، المحلی، بیروت، دار الآفاق الجدیده؛ همو، الناسخ و المنسوخ فی القرآن، به کوشش عبدالغفار سلیمان بنداری، بیروت، 1406ق؛ ابن‌خالویه، حسین، مختصر فی شواذ القرآن، به کوشش گ. برگشترسر، قاهره، 1934م؛ ابن‌خزیمه، محمد، الصحیح، به کوشش محمد مصطفى اعظمی، بیروت، 1971م؛ ابن‌خلکان، وفیات؛ ابن‌خیر اشبیلی، محمد، فهرسة، به کوشش ف. کودرا، بغداد، 1963م؛ ابن‌دمیاطی، احمد، المستفاد من ذیل تاریخ بغداد، به کوشش مصطفى عبدالقادر عطا، بیروت، 1417ق؛ ابن‌رشد، محمد، بدایة المجتهد، بیروت، دارالفکر؛ ابن‌سعد، محمد، الطبقات الکبرى، بیروت، دارصادر؛ ابن‌سینا، جامع البدائع، قاهره، 1917م؛ همو، رسائل، قاهره، 1908ق؛ ابن‌شهر آشوب، محمد، متشابه القرآن و مختلفه، تهران، 1369ق؛ همو، معالم العلماء، نجف، 1380ق/ 1961م؛ همو، مناقب آل ابی طالب، نجف، 1376ق؛ ابن‌طاووس، علی، سعد السعود، نجف، 1369ق/ 1950م؛ همو، الطرائف، قم، 1400ق؛ ابن‌عادل، عمر، اللباب فی علوم الکتاب، به کوشش عادل احمد عبدالموجود و دیگران، بیروت، 1419ق/ 1998م؛ ابن‌عاشور، محمد طاهر، التحریر و التنویر، بیروت، دارالکتب الشرقیه؛ ابن‌عبدالبر، یوسف، الاستیعاب، به کوشش علی محمد بجاوی، بیروت، 1412ق؛ همو، التمهید، به کوشش مصطفى علوی و محمد عبدالکبیر بکری، رباط، 1387ق؛ ابن‌عدی، عبدالله، الکامل، به کوشش یحیى مختار غزاوی، بیروت، 1409ق/ 1988م؛ ابن‌عدیم، عمر، بغیة الطلب، به کوشش سهیل زکار، بیروت، 1988م؛ ابن‌عرفه ورغمی، محمد، تفسیر القرآن، به کوشش حسن مناعی، تونس، 1986م؛ ابن‌عساکر، علی، تاریخ مدینة دمشق، به کوشش علی شیری، بیروت/ دمشق، 1415ق/ 1995م؛ همو، تبیین کذب المفتری، بیروت، 1404ق/ 1984م؛ ابن‌عطیه، عبدالحق، الفهرس، به کوشش محمد ابوالاجفان و محمد زاهی، بیروت، 1983م؛ همو، المحرر الوجیز، فاس، 1395ق/ 1975م؛ ابن‌عماد، عبدالحی، شذرات الذهب، بیروت، دارالکتب العلمیه؛ ابن‌فرحون، ابراهیم، الدیباج المذهب، بیروت، دارالکتب العلمیه؛ ابن‌فرضی، عبدالله، تاریخ العلماء و الرواة بالاندلس، به کوشش عزت عطار حسینی، قاهره، 1373ق/ 1954م؛ ابن‌قاضی شهبه، ابوبکر، طبقات الشافعیة، به کوشش حافظ عبدالعلیم‌خان، بیروت، 1407ق؛ ابن‌قتیبه، عبدالله، تأویل مختلف الحدیث، به کوشش اسماعیل اسعردی، بیروت، دارالکتب العلمیه؛ همو، تأویل مشکل القرآن، قاهره، 1393ق/ 1973م؛ همو، المعارف، به کوشش ثروت عکاشه، قاهره، 1960م؛ ابن‌قدامه، عبدالله، المغنی، بیروت، 1404ق/ 1984م؛ ابن‌کثیر، البدایة؛ همو، تفسیر القرآن العظیم، بیروت، 1401ق؛ ابن‌ماجه، محمد، السنن، به کوشش محمد فؤاد عبدالباقی، قاهره، 1952-1953م؛ ابن‌ماکولا، علی، الاکمال، بیروت، 1411ق؛ ابن‌منذر، محمد، الاوسط، به کوشش صغیر احمد محمد حنیف، ریاض، 1405ق؛ ابن‌منیر، احمد، «الانتصاف فی ما تضمنه الکشاف من الاعتزال»، در حاشیۀ الکشاف (نک‍ : هم‍ ، زمخشری)؛ ابن‌نجیم، زین، البحر الرائق، به کوشش زکریا عمیرات، بیروت، 1418ق؛ ابن‌ندیم، الفهرست؛ ابن‌نقطه، محمد، التقیید، به کوشش کمال یوسف حوت، بیروت، 1408ق؛ همو، تکملة الاکمال، به کوشش عبدالقیوم عبدرب النبی، مکه، 1410ق؛ ابن‌هشام، عبدالملک، السیرة النبویة، به کوشش طه عبدالرئوف سعد، بیروت، 1975م؛ ابواسحاق شیرازی، ابراهیم، اللمع، بیروت، 1405ق/ 1985م؛ ابوحجر، احمد، تفسیر العلمی للقرآن فی المیزان، بیروت، 1411ق؛ ابوالحسین بصری، محمد، المعتمد، به کوشش خلیل میس، بیروت، 1403ق؛ ابوحیان غرناطی، محمد، البحر المحیط، بیروت، 1403ق/ 1983م؛ ابوداوود سجستانی، سلیمان، السنن، به کوشش محمد محیی‌الدین عبدالحمید، قاهـره، 1369ق؛ ابوالسعود، محمـد، ارشاد العقل السلیم، بیـروت، داراحیاء التـراث العربی؛ ابوطالب مکی، محمد، قوت‌القلوب، به کوشش باسل عیون السود، بیروت، 1417ق/ 1997م؛ ابوالعباس اصم، محمد، مسند الشافعی، بیروت، دار الکتب العلمیه؛ ابوعبیده، معمر، مجاز القرآن، به کوشش فؤاد سزگین، قاهره، 1374-1381ق؛ ابوالعرب، محمد، طبقات علماء افریقیة و تونس، به کوشش علی شابی و حسن یافی، تونس/ الجزایر؛ ابوعمرو دانی، عثمان، السنن الواردة فی الفتن، به کوشش رضاءالله بن محمد ادریس مبارکفوری، ریاض، 1416ق؛ ابوالفتوح رازی، حسین، روح‌الجنان و روح الجنان (تفسیر)، به کوشش محمد جعفر یاحقی و محمدمهدی ناصح، مشهد، 1365ش بب‍ ؛ ابولیث سمرقندی، نصر، تفسیر القرآن، به کوشش عبدالرحیم احمد زقه، بغداد، 1405-1406ق/ 1985-1986م؛ ابوالمکارم رازی، محمود، دقائق التأویل، به کوشش جویا جهانبخش، تهران، 1381ش؛ ابونعیم اصفهانی، احمد، حلیة الاولیاء، قاهره، 1351ق/ 1932م؛ همو، ذکر اخبار اصبهان، به کوشش س. ددرینگ، لیدن، 1934م؛ ابوهلال عسکری، حسن، الفروق اللغویة، قاهره، 1353ق؛ ابویعلى موصلی، احمد، المسند، به کوشش حسین سلیم اسد، دمشق، 1404ق/ 1984م؛ احکام القرآن شافعی، گردآمدۀ ابوبکر بیهقی، به کوشش عبدالغنی عبدالخالق، بیروت، 1400ق؛ احمد بن حنبل، العلل و معرفة الرجال، به کوشش وصی‌الله عباس، بیروت، 1408ق/ 1988م؛ همو، مسند، قاهره، 1313ق؛ ادرنوی، احمد، طبقات المفسرین، به کوشش سلیمان بن صالح خزی، مدینه، 1997م؛ اراکی، نورالدین، القرآن و العقل، تهران، 1352ش؛ استرابادی، شرف‌الدین علی، تأویل الآیات الظاهرة، به کوشش مدرسۀ امام مهدی(ع)، قم، 1407ق؛ اسماعیل حقی بروسوی، روح البیان، استانبول، 1287ق/ 1870م؛ اسماعیلی، احمد، المعجم فی اسامی الشیوخ، به کوشش زیاد محمد منصور، مدینه، 1410ق؛ اشعری، علی، مقالات الاسلامیین، به کوشش هلموت ریتر، ویسبادن، 1980م؛ افندی، عبدالله، ریاض العلماء، به کوشش احمد حسینی، قم، 1401ق؛ امیر صنعانی، محمد، سبل السلام، به کوشش محمد عبدالعزیز خولی، قاهره، 1379ق/ 1960م؛ ایازی، محمد‌علی، قرآن و تفسیر عصری، تهران، 1376ش؛ بالی‌زاده، علی، «العقد المنظوم»، همراه الشقائق النعمانیة (نک‍ : هم‍ ، طاش کوپری‌زاده)؛ بحرانی، هاشم، غایة المرام، تهران، 1272ق؛ بخاری، محمد، التاریخ الصغیر، به کوشش محمود ابراهیم زاید، حلب/ قاهره، 1397ق/ 1977م؛ همو، الصحیح، به کوشش مصطفى دیب البغا، بیروت، 1407ق/ 1987م؛ برقی، احمد، المحاسن، به کوشش جلال‌الدین محدث، تهران، 1331ش؛ بغدادی، ایضاح؛ همو، هدیه؛ بغوی، حسین، معالم التنزیل، به کوشش خالد عک و مروان سوار، بیروت، 1407ق/ 1987م؛ بیاضی، علی، الصراط المستقیم، به کوشش محمدباقر بهبودی، تهران، 1384ق؛ بیضاوی، عبدالله، انوار التنزیل، به کوشش عبدالقادر عرفات حسونه، بیروت، 1416ق/ 1996م؛ بیهقی، احمد، اثبات عذاب القبر، به کوشش شرف محمود القضاة، عمان، 1405ق؛ همو، الزهد الکبیر، به کوشش عامر احمد حیدر، بیروت، 1996م؛ همو، السنن الکبرى، به کوشش محمد عبدالقادر عطا، مکه، 1414ق/ 1994م؛ همو، شعب الایمان، به کوشش محمد سعید بن بسیونی زغلول، بیروت، 1410ق؛ همو، القرائة خلف الامام، به کوشش محمدسعید بن بسیونی زغلول، بیروت، 1405ق؛ بیهقی، علی، تاریخ بیهق، به کوشش احمد بهمنیار، تهران، 1317ش؛ پاکتچی، احمد، مکاتب فقه امامی پس از شیخ طوسی تا پایگیری مکتب حله، تهران، 1385ش؛ تارنمای التفسیر (مل‍ ‌)؛ تبریزی، جواد، صراط النجاة، قم، 1416ق؛ ترمذی، محمد، السنن، به کوشش احمد محمدشاکر و دیگران، قاهره، 1357ق/ 1938م بب‍‌ ؛ تستری، سهل، تفسیر القرآن العظیم، قاهره، 1326ق؛ تفسیر العسکری، منسوب به امام حسن عسکری(ع)، به کوشش مدرسۀ امام مهدی(ع)، قم، 1409ق؛ «تفسیر» منسوب به نعمانی، ضمن بحار الانوار، ج 90 (نک‍ : هم‍ ، مجلسی)؛ تونی، عبدالله، الوافیة، به کـوشش محمدحسین رضـوی، قم، 1370ش؛ ثعالبـی، عبدالرحمـان، الجواهر الحسان، بیروت، مؤسسة الاعلمی؛ ثعلبی، احمد، الکشف و البیان، بیروت، 1422ق؛ ثوری، سفیان، کتاب التفسیر، بیروت، 1403ق؛ جامی، عبدالرحمان، نفحات الانس، به کوشش محمود عابدی، تهران، 1370ش؛ جصاص، احمد، احکام القرآن، بـه کوشش محمدصادق قمحـاوی، بیروت، 1405ق/ 1985م؛ همـو، الفصول فی الاصول، به کوشش عجیل جاسم نشمی، کویت، 1405ق؛ جمال‌الدین اسدآبادی، مقالات جمالیه، گردآوری میرزا لطف‌الله، به کوشش صفات‌الله جمالی، تهران، 1312ق؛ جونز، مارسدن، مقدمه بر المغازی واقدی، لندن، 1966م؛ جوینی، عبدالملک، البرهان فی اصول الفقه، به کوشش عبدالعظیم محمود دیب، منصوره (مصر)، 1418ق؛ چیمه، محمداختر، «شخصیت عرفانی و علمی خواجه محمد پارسا»، مجلۀ دانشکدۀ ادبیات و علوم انسانی دانشگاه فردوسی، 1353ش، س 10، شم‍‌ 3؛ حاجی‌خلیفه، کشف؛ حارثی، سالم، العقود الفضیة، مسقط، 1403ق/ 1983م؛ حازمی، محمد، الاعتبار، حیدرآباد دکن، 1400ق/ 1980م؛ «حاشیه بر کتاب الشموس»، ضمن «دو مشیخۀ زیدی»، به کوشش محمدتقی دانش‌پژوه، نامۀ مینوی، تهران، 1350ش؛ حاکم نیشابوری، محمد، المستدرک علی الصحیحین، به کوشش مصطفى عبدالقادر عطا، بیروت، 1411ق/ 1990م؛ حر عاملی، محمد، امل الآمل، به کوشش احمد حسینی، بغداد، 1385ق/ 1965م؛ حرزالدین، عبدالرزاق، مقدمه بر تفسیر ابوحمزۀ ثمالی، قم، 1420ق؛ حسکانی، عبیدالله، شواهد التنزیل، به کوشش محمدباقر محمودی، تهران، 1411ق؛ حسینی، احمد، تراجم الرجال، قم، 1414ق؛ همو، مؤلفات الزیدیة، قم، 1413ق؛ حسینی‌دمشقی، محمد، «ذیل تذکرة الحفاظ»، همراه تذکرة الحفاظ ذهبی، بیروت، دارالکتب العلمیه؛ حکیم ترمذی، محمد، نوادر الاصول، به کوشش عبدالرحمان عمیره، بیروت، 1992م؛ خازن، علی، لباب التأویل، بیروت، دارالمعرفه؛ خدیویه، فهرست؛ خرمشاهی، بهاءالدین، تفسیر و تفاسیر جدید، تهران، 1364ش؛ همو و دیگران، دانشنامۀ قرآن و قرآن پژوهی، تهران، 1377ش؛ خضری دمیاطی، محمد، مبادیء التفسیر، قاهره، 1321ق/ 1903م؛ خطیب بغدادی، احمد، اقتضاء العلم العمل، به کوشش محمد ناصرالدین البانی، بیروت، 1397ق؛ همو، تاریخ بغداد، قاهره، 1349ق؛ همو، الجامع لاخلاق الراوی و آداب السامع، به کوشش محمود طحان، ریاض، 1403ق؛ همو، الکفایة فی علم الروایة، به کوشش ابوعبدالله سورتی و ابراهیم حمدی مدنی، مدینه، المکتبة العلمیه؛ خلیلی، خلیل، الارشاد، به کوشش محمدسعید عمر ادریس، ریاض، 1409ق؛ خوانساری، محمدباقر، روضات الجنات، بیروت، 1411ق/ 1991م؛ دارمی، عبدالله، السنن، به کوشش فواز احمد زمرلی و خالد سبع علمی، بیروت، 1407ق؛ داک؛ داوودی، محمد، طبقات المفسرین، بیروت، 1403ق؛ دروزه، محمدعزت، التفسیر الحدیث، قاهره، 1376ق/ 1956م؛ دمیری، محمد، حیاة الحیوان الکبرى، قاهره، مکتبة مصطفى البابی الحلبی؛ ذهبی، محمد، سیر اعلام النبلاء، به کوشش شعیب ارنؤوط و دیگران، بیروت، 1405ق/ 1985م؛ همو، معرفة القراء الکبار، به کوشش بشار عواد معروف و دیگران، بیروت، 1404ق؛ همو، میزان الاعتدال، به کوشش علی محمد بجاوی، قاهره، 1382ق/ 1963م؛ ذهبی، محمدحسین، التفسیر و المفسرون، بیروت، 1421ق/ 2000م؛ رازی، محمد، اسئلة القرآن و اجوبتها، قاهره، 1385ق/ 1961م؛ راغب اصفهانی، حسین، مفردات الفاظ القرآن، به کوشش ندیم مرعشلی، قاهره، 1392ق؛ رافعی، عبدالکریم، التدوین فی اخبار قزوین، به کوشش عزیزالله عطاردی، بیروت، 1987م؛ راوندی، سعید، فقه القرآن، به کوشش احمدحسینی، قم، 1397ق؛ رشیدالدین فضل‌الله، وقف‌نامۀ ربع رشیدی، به کوشش مجتبى مینوی و ایرج افشار، تهران، 1356ش؛ رضا، محمدرشید، تفسیر المنار، بیروت، دارالمعرفه؛ رودانی، محمد، صلة الخلف، به کوشش محمد حجی، بیروت، 1408ق/ 1988م؛ روزبهان بقلی، عبهر العاشقین، به کوشش جواد نوربخش، تهران، 1380ش؛ زرقانی، محمد بن عبدالباقی، شرح الموطأ، بیروت، 1411ق؛ زرقانی، محمدعبدالعظیم، مناهل العرفان، بیروت، 1996م؛ زرکشی، محمد، البرهان فی علوم القرآن، به کوشش محمد ابوالفضل ابراهیم، بیروت، 1391ق؛ زرکلی، اعلام؛ زمخشری، محمود، الکشاف، قاهره، 1366ق/ 1947م؛ سبکی، عبدالوهاب، طبقات الشافعیة الکبرى، به کوشش محمود محمد طناحی و عبدالفتاح محمد حلو، قاهره، 1383ق/ 1964م؛ سراج، عبدالله، اللمع فی التصوف، به کوشش کامل مصطفى هنداوی، بیروت، 1421ق/ 2001م؛ سرخسی، محمد، الاصول، به کوشش ابوالوفا افغانی، حیدرآباد دکن، 1373ق؛ سعید بن منصور، السنن، به کوشش حبیب الرحمان اعظمی، هند، 1982م؛ سلمی، محمد، «حقائق التفسیر»، مجموعۀ آثار، ج 1، به کوشش پل نویا و دیگران، تهران، 1369ش؛ سمعانی، عبدالکریم، الانساب، بـه کوشش عبدالله عمر بارودی، بیروت، 1408ق/ 1988م؛ همو، التحبیر، به کوشش منیره ناجی سالم، بغداد، 1395ق/ 1975م؛ سهروردی، یحیى، مجموعۀ مصنفات، به کوشش هانری کربن، تهران، 1355ش/ 1993م؛ سهمی، حمزه، تاریخ جرجان، به کوشش محمد عبدالمعیدخان، بیروت، 1407ق/ 1987م؛ همو، سؤالات حمزه عن الدار قطنی و غیره، به کوشش موفق عبدالله عبدالقادر، ریاض، 1404ق/ 1984م؛ سورآبادی، عتیق، تفسیر، به کوشش علی‌اکبر سعیدی سیرجانی، تهران، 1381ش؛ سورتی، عبدالرحمان، مقدمه بر تفسیر مجاهد (نک‍ : هم‍ ، مجاهد)؛ سیدمرتضى، علی، الامالی، به کوشش محمد بدرالدین نعسانی، قاهره، 1325ق/ 1907م؛ همو، «تفسیر الآیات المتشابهة...»، ضمن رسائل، ج 3، به کوشش احمد حسینی، قم، 1405ق؛ همو، الذریعة، به کوشش ابوالقاسم گرجی، تهران، 1348ش؛ همو، الشافی فی الامامة، به کوشش عبدالزهراء حسینی خطیب، تهران، 1410ق؛ سیوطی، الاتقان، به کوشش محمدابوالفضل ابراهیم، قاهره، 1387ق/ 1967م؛ همو، بغیة الوعاة، به کوشش محمدابوالفضل ابراهیم، قاهره، 1384ق/ 1965م؛ همو، تدریب الراوی، به کوشش عبدالوهاب عبداللطیف، قاهره، 1385ق/ 1966م؛ همو، الدر المنثور، بیروت، 1993م؛ همو، طبقات المفسرین، به کوشش علی محمد عمر، قاهره، 1396ق/ 1976م؛ همو، لباب النقول، بیروت، داراحیاء العلوم؛ شافعی، محمد، اختلاف الحدیث، به کوشش عامر احمد حیدر، بیروت، 1405ق/ 1985م؛ همو، الام، بیروت، 1393ق؛ همو، الرسالة، به کوشش احمد محمدشاکر، قاهره، 1358ق/ 1939م؛ شحاته، عبدالرحیم، محمود، منهج الامام محمد عبده فی تفسیر القرآن، قاهره، 1963م؛ شحاته، عبدالله محمود، مقدمه بر تفسیر (نک‍ : هم‍ ، مقاتل بن سلیمان)؛ شریف، محمدابراهیم، اتجاهات التجدید فی تفسیر القرآن الکریم فی مصر، قاهره، 1982م؛ شریف رضی، محمد، تلخیص البیان، به کوشش عبدالغنی حسن قاهره، 1374ق/ 1955م؛ همو، حقائق التأویل، به کوشش محمدرضا آل کاشف الغطاء، بیروت، دارالمهاجر؛ همو، المجازات النبویة، به کوشش طه محمد زینی، قاهره؛ شماخی، احمد، السیر، به کوشش احمد بن سعود سیابی، مسقط، 1407ق/ 1987م؛ شوکانی، محمد، ارشاد الفحول، به کوشش محمدسعید بدری، بیروت، 1412ق/ 1992م؛ همو، البدر الطالع، به کوشش علی محمد بجاوی، بیروت، 1412ق/ 1992م؛ همو، فتح القدیر، بیروت، دارالفکر؛ شهرستانی، محمد، الملل و النحل، به کوشش محمد بدران، قاهره، 1375ق/ 1956م؛ شهیدثانی، زین‌الدین، منیة المرید، به کوشش رضا مختاری، قم، 1409ق؛ شیبانی، محمد، نهج البیان، به کوشش حسین درگاهی، تهران، 1413ق؛ شیخ انصاری، مرتضى، فرائد الاصول، قم، 1415ق؛ صاحب قوانین، ابوالقاسم، قوانین الاصول، چ سنگی، 1303ق؛ صاحب معالم، حسن، «الاجازة الکبیرة»، همراه بحار الانوار، ج 106 (نک‍ : هم‍ ، مجلسی)؛ همو، معالم الدین، قم، دفتر انتشارات اسلامی؛ صدرالدین شیرازی، محمد، اسرار الآیات، به کوشش محمد خواجوی، تهران، 1360ش؛ صدیق‌حسن خان، ابجد العلوم، به کوشش عبدالجبار زکار، بیروت، 1978م؛ صریفینی، ابراهیم، تاریخ نیشابور، به کوشش محمدکاظم محمودی، قم، 1403ق؛ صنعانی، عبدالرزاق، تفسیر القرآن، به کوشش مصطفى مسلم محمد، ریاض، 1410ق؛ همو، المصنف، به کوشش حبیب الرحمان اعظمی، بیروت، 1403ق/ 1983م؛ ضیاء مقدسی، محمد، الاحادیث المختارة، به کوشش عبدالملک عبدالله دهیش، مکه، 1410ق؛ طاش کوپری‌زاده، احمدمصطفى، الشقائق النعمانیة، بیروت، 1395ق؛ طالبوف، عبدالرحیم، مسالک المحسنین، قاهره، 1323ق؛ طالقانی، محمود، پرتوی از قرآن، تهران، 1358-1366ش؛ طباطبایی، محمدحسین، المیزان، بیروت، 1417ق/ 1997م؛ طبرانـی، سلیمان، المعجم الصغیر، به کـوشش محمد شکور امریر، بیروت/ عمان، 1405ق/ 1985م؛ همو، المعجم الکبیر، به کوشش حمدی بن عبدالمجید سلفی، موصل، 1404ق/ 1983م؛ طبرسی، فضل، جوامع الجامع، به کوشش ابوالقاسم گرجی، تهران، 1367ش؛ همو، مجمع البیان، بیروت، 1415ق/ 1995م؛ طبری، تاریخ، بیروت، 1407ق؛ همو، تفسیر، بیروت، 1405ق؛ طحاوی، احمد، شرح معانی الآثار، به کوشش محمد زهری نجار، بیروت، 1399ق؛ طوسی، محمد، التبیان، به کوشش قصیر عاملی، نجف، 1383ق/ 1964م؛ همو، عدة الاصول، به کوشش محمدرضا انصاری، قم، 1376ش؛ همو، الفهرست، به کوشش محمدصادق آل بحرالعلوم، نجـف، 1356ق؛ همـو، المبسوط، به کوشش محمدتقی کشـفی، تهـران، 1387ق؛ عبدالرحیم، عبدالغفار، الامام محمد عبده: منهجه فی تفسیر، قاهره، 1980م؛ عقیقی بخشایشی، عبدالرحیم، طبقات مفسران شیعه، قم، 1371ش؛ عقیلی، محمد، کتاب الضعفاء الکبیر، به کوشش عبدالمعطی امین قلعجی، بیروت، 1404ق/ 1994م؛ عکاشه، ثروت، مقدمه بر المعارف (نک‍ : هم‍ ، ابن‌قتیبه)؛ علامۀ حلی، حسن، «الاجازة الى بنی زهرة»، همراه بحار الانوار، ج 104 (نک‍ : هم‍ ، مجلسی)؛ همو، الرجال، نجف، 1381ق/ 1961م؛ علیشیر نوایی، مجالس النفائس، ترجمۀ کهن فخری هراتی و محمد بن مبارک قزوینی، به کوشش علی‌اصغر حکمت، تهران، 1363ش؛ عیاشی، محمد، التفسیر، قم، 1380-1381ق؛ غزالی، محمد، المستصفى، به کوشش محمد عبدالسلام عبدالشافی، بیروت، 1413ق؛ همو، المخنول من تعلیقات الاصول، به کوشش محمدحسن هیتو، دمشق، 1400ق/ 1980م؛ فاسی، محمد، العقد الثمین، به کوشش فؤاد سید، قاهره، 1381ق/ 1962م؛ فخرالدین رازی، التفسیر الکبیر، قاهره، المطبعة البهیه؛ همو، المحصول، به کوشش طه جابر فیاض علوانی، ریاض، 1400ق؛ فراء، یحیى، معانی القرآن، به کوشش عبدالفتاح اسماعیل شلبی، قاهره، 1972م؛ فرات کوفی، التفسیر، تهران، 1410ق؛ فرزام، حمید، تحقیق در احوال و نقد آثار و افکار شاه نعمت‌‌الله ولی، تهران، 1374ش؛ فهد، عبدالرحمان سلیمان رومی، اتجاهات تفسیر فی القرن الرابع عشر، قاهره، 1407ق/ 1986م؛ فیروزآبادی، محمد، البلغة، به کوشش محمد مصری، کویت، 1407ق/ 1987م؛ فیض کاشانی، محمدمحسن، الاصول الاصیلة، قم، 1412ق؛ قاسمی، محمد، محاسن التأویل، بیروت، 1978م؛ قاضی عبدالجبار، تنزیه القرآن عن المطاعن، بیروت، دارالنهضة الحدیثه؛ همو، «فضل الاعتزال»، فضل الاعتزال و طبقات المعتزلة، به کوشش فؤاد سید، تونس، 1393ق/ 1974م؛ همو، متشابه القرآن، به کوشش عدنان محمد زرزور، قاهره، 1969م؛ قاضی عیاض، ترتیب المدارک، به کوشش محمد بن شریفه، رباط، 1403ق/ 1983م؛ قاضی قضاعی، محمد، مسند الشهاب، به کوشش حمدی بن عبدالمجید سلفی، بیروت، 1407ق/ 1986م؛ قاضی نعمان، دعائم الاسلام، به کوشش آصف فیضی، قاهره، 1383ق/ 1963م؛ قاموس؛ قتادة بن دعامه، الناسخ و المنسوخ، به کوشش حاتم صالح ضامن، بیروت، 1404ق؛ قرآن کریم؛ قرطبی، محمد، الجامع لاحکام القرآن، به کوشش احمد عبدالعلیم بردونی، قاهره، 1972م؛ قرعاوی، سلیمان، تفسیر العلمی المعاصر، دار الحضارة، 2004م؛ قزوینی رازی، عبدالجلیل، نقض، به کوشش جلال‌الدین محدث ارموی، تهران، 1358ش؛ قمی، علی، التفسیر، به کوشش طیب موسوی جزایری، نجف، 1386-1387ق؛ قوام السنۀ اصفهانی، اسماعیل، دلائل النبوة، به کوشش محمدحداد، ریاض، 1409ق؛ کاسانی، ابوبکر، بدائع الصنائع، قاهره، 1406ق/ 1986م؛ کاشانی، فتح‌الله، منهج الصادقین، تهران، 1344ش؛ کاشفی، حسین، مواهب علیه، تهران، 1317ش؛ کتانی، عبدالعزیز، ذیل تاریخ مولد العلماء و وفیاتهم، به کوشش عبدالله احمد سلیمان حمد، ریاض، 1409ق؛ کحاله، عمررضا، معجم المؤلفین، دمشق، 1967م؛ کراجکی، محمد، کنزالفوائد، تبریز، 1322ق؛ کرمانی، محمود، کتاب البرهان فی توجیه متشابه القرآن، بیروت، 1406ق/ 1986م؛ کشی، محمد، معرفة الرجال، اختیار طوسی، به کوشش حسن مصطفوی، مشهد، 1348ش؛ کلینی، محمد، الکافی، به کوشش علی‌اکبر غفاری، تهران، 1391ق؛ کنانی، عبدالعزیز، الحیدة و الاعتذار فی الرد على من قال بخلق القرآن، به کوشش علی‌ محمد ناصر فقیهی، مدینه، 1412ق؛ کوثری، محمدزاهد، تعلیقات بر تبیین کذب المفتری (نک‍ : هم‍ ، ابن‌عساکر)؛ لالکایی، هبة الله، شرح اصول اعتقاد اهل السنة، به کوشش احمدسعد حمدان، ریاض، 1402ق؛ همو، کرامات اولیاء الله، به کوشش احمدسعد حمدان، ریاض، 1412ق؛ ماتریدی، محمد، تأویلات القرآن، به کوشش ابراهیم عوضین و سیدعوضین، قاهره، 1391ق بب‍ ؛ مالک بن انس، الموطأ، به کوشش محمدفؤاد عبدالباقی، قاهره، 1370ق/ 1951م؛ مبرد، محمد، الکامل، به کوشش محمداحمد دالی، بیروت، 1406ق/ 1986م؛ متقی‌هندی، علی، کنزالعمال، به کوشش بکری حیانی و صفوة سقا، بیروت، 1409ق/ 1989م؛ مجاهد، التفسیر، به کوشش عبدالرحمان طاهر سورتی، بیروت، المنشورات العلمیه؛ مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، بیروت، 1403ق/ 1983م؛ محاسبی، حارث، فهم القرآن و معانیه، به کوشش حسین قوتلی، بیروت، 1398ق؛ محدث ارموی، جلال‌الدین، مقدمه بر تفسیر گازر، تهران،1337ش؛ محقق حلی، جعفر، معارج الاصول، به کوشش محمدحسین رضوی، قم، 1403ق؛ محمودی، موسوعة مؤلفی الامامیة، قم، 1378ش؛ مدرس‌تبریزی، محمدعلی، ریحانة الادب، تهران، 1369ش؛ مرکزی، میکروفیلمها؛ مروزی، محمد، تعظیم قدر الصلاة، به کوشش عبدالرحمان بن عبدالجبار فریوایی، مدینه، 1406ق؛ همو، السنة، به کوشش سالم احمد سلفی، بیروت، 1408ق؛ مزی، یوسف، تهذیب الکمال، به کوشش بشار عواد معروف، بیروت، مؤسسة الرساله؛ مسلم بن حجاج، الصحیح، به کوشش محمدفؤاد عبدالباقی، قاهره، 1955م؛ مسند زید بن علی، به روایت ابوخالد واسطی، به کوشش عبدالواسع بن یحیى واسعی، بیروت، 1966م؛ مشکور، محمدجواد، فرهنگ تطبیقی عربی با زبانهای سامی و ایرانی، تهران، 1357ش؛ مفید، محمد، الافصاح، قم، 1412ق؛ همو، اوائل المقالات، به کوشش زنجانی و واعظ چرندابی، تبریز، 1371ق؛ مقاتل بن سلیمان، تفسیر، به کوشش عبدالله محمود شحاته، قاهره، 1422ق/ 2001م؛ مقدسی، مطهر، البدء و التاریخ، به کوشش کلمان هوار، پاریس، 1916م؛ مقری، هبةالله، الناسخ و المنسوخ، به کوشش زهیر شاویش و محمد کنعان، بیروت، 1404ق؛ منتجب‌الدین رازی، علی، الاربعون حدیثاً، قم، 1408ق/ 1988م؛ همو، فهرست اسماء علماء الشیعة، به کوشش عبدالعزیز طباطبایی، قم، 1404ق؛ منزوی، خطی؛ مهدوی‌راد، محمدعلی، آفاق تفسیر، تهران، 1382ش؛ میبدی، احمد، کشف الاسرار و عدة الابرار، به کوشش علی‌اصغر حکمت، تهران، 1361ش؛ نجاشی، احمد، الرجال، به کوشش موسى شبیری زنجانی، قم، 1407ق؛ نحاس، احمد، اعراب القرآن، به کوشش زهیر غازی زاهد، بیروت، 1405ق/ 1985م؛ همو، معانی القرآن، به کوشش محمدعلی صابونی، مکه، 1409ق؛ نسایی، احمد، السنن الکبرى، به کوشش عبدالغفار سلیمان بنداری و سیدکسروی حسن، بیروت، 1411ق/ 1991م؛ نسفی، عمر، القند فی ذکر علماء سمرقند، به کوشش یوسف هادی، تهران، 1378ش؛ نسفی، عبدالله، مدارک التنزیل، قاهره، 1326-1333ق؛ نوری، حسین، مستدرک الوسائل، قم، 1408ق/ 1987م؛ نووی، یحیى، تهذیب الاسماء و اللغات، بیروت، 1996م؛ نهج‌البلاغة، ترجمۀ جعفر شهیدی، تهران، 1368ش؛ واحدی، علی، اسباب النزول، قاهره، 1388ق؛ هجویری، علی، کشف المحجوب، به کوشش ژوکوفسکی، سن‌پترزبورگ، 1304ش/ 1926م؛ هیثمی، علی، مجمع الزوائد، قاهره، 1356ق؛ یافعی، عبدالله، مرآة الجنان، حیدرآباد دکن، 1337-1339ق/ 1919-1921م؛ یاقوت، ادبا؛ یحیی بن سعید حلی، الجامع للشرایع، به کوشش جعفر سبحانی و دیگران، قم، 1405ق؛ یحیی بن سلام بصری، التفسیر، تصویر نسخۀ خطی کتابخانۀ ملی تونس، شم‍ 7447؛ نیز:

Abdul-Haq, M., «Ibn Sina's Interpretation of the Quran», Islamic Quarterly, 1988, vol. XXXII; Ahmad, A., Studies in Islamic Culture in the Indian Environment, Oxford, 1964; Altafsir website, www.altafsir. com; Aumer, J., Catalogus codicum manuscriptorum Bibliothecae Regiae Monacensis, München, 1866; Baljon, J.M.S., Modern Muslim Koran Interpretation, Leiden, 1961; Bankipore ; Berg, H., The Development of Exegesis in Early Islam, Cornwall, 2000; Borovkov, A.K., Leksiki Sredne-Aziatskogo tefsira XII-XIII VV., Moscow, 1963; Caferoğlu, A., «La Littérature turque et l'époque des karakhanides'», Philologiae turcicae fundamenta, ed. L. Bazin et al., Wiesbaden, 1964, vol. II; Calder, N., «Tafsîr from Tabarî to Ibn Kathîr: Problems in the Description of a Genre», Approaches to the Qur'an, ed. Hartwing and Shareef, London/ New York, 1993; EI2; GAL; GAL,S; GAS; Gesenius, W., A Hebrew and English Lexicon of the Old Testament, Oxford, 1955; Goldfeld, Y., «The Development of Theory on Qur'ānic Exegesis in Islamic Scholarship», SI, 1988, vol. LXVII; Goldziher, I., Die Richtungen der islamischen Koranauslegung, Leiden, 1920; Hasnawi, A., «Farabi et la pratique de l'exégèe philosophique», Revue do Synthèse, 1985, vol. CVI; Horst, H., «Zur Überlieferung im Korankommentar at-Tabarīs», ZDMG, 1953, vol. CIII; İnan, A., «Eski türkçede üç kuran tercümesi», Türk dili, 1952, vol. I; Jansen, J.J.G., The Interpretation of the Koran in Modern Egypt, Leiden, 1974; Jeffery, A., The Foreign Vocabulary of the Cor'ān, Baroda, 1938; Johns, A.H., «Islam in the Malay World: an Exploratory Survey with some Reference to Quranic Exegesis», Islam in Asia, Jerusalem, 1984; Jomier, J., Le Commentaire coranique du Manar: tendances modernes de l'exégèse coranique en Égypte, Paris, 1954; Lecomte, G., Ibn Qutayba, Damascus, 1965; Madelung, W., Der Imam al-Qāsim ibn Ibrāhīm, Berlin, 1965; Paketchi, A., AnaliticheskiĮ obzor osnov mistitsizma SheĮkha Nadzhm-addina Kubra, Meshed/ Ashkhabad, 2001; id, Contemporary Iranian Trends in Understanding of Qur'an, a research program proposed to the Institute of Ismaili Studies, London, Report submitted 2004; id, «The Contribution of Eastern Iranian and Central Asian Scholars to the Compilation of Hadîths', History of Civilizations of Central Asia, UNESCO, Paris, 2000, vol. IV(2); Peerwani, P., «Isma'ili Exegesis of the Qur'an in al-Majalis al-Mu'ayyadiyy of al-Mu'ayyad fi al-Din al-Shirazi», Proceedings of the 1988 Conference on Middle Eastern Studies… Leeds, Oxford, 1988; Petrąček, K. et al., Arabské, turecké a perzské rukopisy univerzitnej knižnice v Bratislave, Bratislava, 1961; Rahbar, M. D., «Sir Sayyid Aħmad Khān's Principles of Exegesis», Muslim World, 1956, vol. XLVI; Razi Khan, J., An Analytical and Critical Approach to Qur'anic Comprehensions in Indian Subcontinent During Last Two Centuries, PhD Thesis Presented at Imam Sadiq University, Tehran, 2007; Riddell, P., «Controversy in Qur'anic Exegesis and its Relevance to the Malayo-Indonesian World», The Making of and Islamic Political Discourse in Southeast Asia, Clayton, 1993; Rippin, A., Approaches to the History of the Interpretation of the Qur'an, Oxford, 1988; id, «The Present Status of Tafsir Studies», Muslim World, 1982, vol. LXXII; Samso Moya, J., «Problemas linguisticos de la nahda vistos a traves de algunos textos autobiograficos de Muhammad ‘Abduh, Ahmad Amin y Taha Husayn», Orientalia Hispanica, 1974, vol.I; Setiawan, M.N.Kh., «The Literal Interpretation of the Qur'an; A Study of Amin al-Khuli's Thought», Quranic Studies on the Eve of the 21st Century, Leiden, 1998; Sochrweide, H., Verzeichnis der orientalischen Handschriften in Deutschland: Türkische Handschriften, Wiesbaden, 1974; Van Ess, J., Ungenützte Texte zur Karramiya, Heidelberg, 1980; Vernet, J., «La Exegesis musulmana tradicional en los coranes aljamiados», Actas Coloquio internacional sobre literatura aljamiada y morisca, Madrid, 1978; Wansbrough, J., «Majāz al-Qur'ān: Periphrastic Exegesis», Bulletin of the School of Oriental and African Studies, 1970, vol. XXXIII; id, Quranic Studies, Amherst/ New York, 2004; Zammit, M.R., A Comparative Lexical Study of Quranic Arabic, Leiden, 2002.
احمد پاکتچی