دائرة المعارف بزرگ اسلامی

موضوع بندی

جستجوی الفبایی

آخال تکه | محمد آصف فکرت آخال تِكّه، یا اَخَل تِكّه، نامی كه در سالهای 1299-1307ق / 1882-1890م بر شهرستانی از استان ماوراءِ خزر اطلاق می‌شد كه اكنون قسمتی از آن معروف به عشق‌آباد، مركز تركمنستان شوروی است. آخال اسم محل و تِكه یا تِكّه نام قبیلۀ تركمان ساكن در این سرزمین است. این شهرستان از بخشهای اَتِك (مركز آن: كاخْكه) و دُرون یا دَ...
آخسقه | صادق سجادی , جعفر شعار
آخرت | محمد مجتهد شبستری آخِرَتْ (آخره)، مؤنث «آخِر» بر وزن فاعلة از مادۀ «ا خ ر» به معنی «پایان، پسین یا دیگر»، عبارت از جهانی است كه مردم پس از مردن، به آن درمی‌آیند و برای همیشه در آنجا می‌زیند. این واژه در قرآن مجید و سنت و فرهنگ مسلمانان به صورت یك اصطلاح به كار برده شده و منظور از آن «جهان دیگر» است كه در برابر دنیا قرار دارد و...
آخر النهر | بخش علوم آخِرُالنهْر، ستارۀ قدر یكم از صورت فلكی جنوبی «نَهْر» و یكی از 10 ستارۀ بسیار روشن. صورت فلكی نهر شامل 34 ستاره است كه بر پهنۀ آسمان شكل نهر را می‌سازند و «آخرالنهر» در جنوبی‌ترین نقطۀ آن قرار دارد. ستاره‌شناسان یونانی این مجموعه را «اریدانوس» كه رب‌النوع رودخانه و نیز نام كهن رود پو در ایتالیا بوده است، نامی...
آخر | بخش معارف آخِر، واژه‌‌ای عربی به معنی انجام، سرانجام، بازپسین، پسین، واپسین، فرجام و كران. ریشۀ این واژه (أ خ ر) در ثلاثی مجرد كاربردی ندارد، ولی در بابهای تفعیل، تفعّل و استفعال به‌كار رفته است. از میان فرهنگ‌نویسان عرب تنها خوری شرتونی آن را صفت خوانده است، دیگران به نام صرفی آن اشاره‌ای نكرده‌اند. مؤنث آن آخرة (نگار...
آچه | محمدحسن گنجی آچه، یا آتجه، اَتجین، اَتجیه، اَتشَه، آچن، آشی، اتشم، آچین، اشن، شمالی‌ترین بخش جزیرۀ سوماترا در اندونزی و اولین پایگاه اسلام در مجمع‌الجزایر جنوب شرقی آسیا كه دین اسلام از آنجا سراسر اندونزی ــ پرجمعیت‌ترین كشور مسلمان جهان ــ را فرا گرفته است. آچه كه در گذشته كشور اسلامی نیرومندی بوده، اكنون یك ایالت خودمخت...
آخرالزمان | فتح الله مجتبایی , محمد مجتهد شبستری , احمد تفضلی آخِرٌالزَّمان، اصطلاحی كه در فرهنگ ادیان بزرگ دنیا دیده می‌شود و در ادیان ابراهیمی از اهمیت و برجستگی ویژه‌ای برخوردار است. عقاید مربوط به آخرالزمان بخشی از مجموعۀ عقایدی است كه به پایان این جهان و پیدایش جهان دیگر مربوط می‌شود و ادیان بزرگ دربارۀ آن پیشگوییهایی كرده‌اند. در این مقاله نخست به بررسی عقاید مسلم...
آخور | صادق سجادی آخور، یا آخُر، مركز ناحیۀ «دهستان»‌ از توابع گرگان قدیم. دهستان در شمال بندر آبَسكون (ه‍ م) قرار داشته و به نوشتۀ ابن حوقل فاصلۀ آن تا آبسكون 6 منزل بوده است (ص 398). آگاهیهایی كه در باب دهستان در دست است، بسیار اندك و متناقض است. ظاهراً قدیم‌ترین نوشته در این باره از ابن رسته است كه در آن از «رباط آخر» كه شم...
الآداب الدینیة للخزانة المعینیة | بخش ادبیات الآدابُ الدینیةِ لِلْخِزانَةِ الْمُعینِیة، كتابی اخلاقی به زبان عربی نوشتۀ مفسر شیعی ایرانی ابوعلی فضل بن حسن طبرسی (469- 548 ق / 1077-1154م). واژۀ «معینیه» از آن‌رو در نامگذاری آن به كار رفته كه مؤلف آن را برای سلطان معین‌الدین ابونصر احمد بن فضل بن محمود گرد آورده است. كتاب دربارۀ آداب و سنتها و اعمال و ادع...
آخوند نصرا | صمد موحد آخونُد نَصرا، مولى نصرالله همدانی. معروف به آخوند نصرا یا آخوند نصیرا، از دانشمندان و فقهای سدۀ 11ق / 17م. وی نزد علمای اصفهان به‌ویژه میرمحمدباقر داماد (د 1042ق / 1632م) به فراگیری معارف اسلامی پرداخت و سپس در همدان به تدریس علوم دینی مشغول شد. شاگردان بسیاری تربیت كرد كه بیشتر آنان از نام‌آوران زمان خود شمر...
آداب عباسی | بخش ادبیات آدابِ عَبّاسی، كتابی فارسی حاوی دعاهای شبانه‌روزی، ترجمۀ ملاصدرالدین محمد بن محب‌علی معروف به صدرای تبریزی از محدثان شیعی سدۀ 11ق / 17م. این كتاب ترجمۀ مفتاح‌الفلاح نوشتۀ بهاءالدین محمدبن حسین بن عبدالصمد جبعی عاملی معروف به شیخ بهایی (953-1031ق / 1546-1622م) است. صدرای تبریزی شاگرد شیخ بهایی بوده و این كتاب ...
آخوند خراسانی | بخش تاریخ آخوندِ خُراسانی، مُلّامحمدكاظم (1255- 1329ق / 1839-1911م)، فقیهِ اصولی و مرجع تقلید شیعه و رهبر سیاسی عصر مشروطیت. وی كوچك‌ترین پسر ملاحسین واعظ هراتی بود. ملاحسین در مشهد ساكن شده بود و محمدكاظم در همان‌جا زاده شد و علوم مقدماتی را فرا گرفت و ازدواج كرد. در 1277ق / 1860م مشهد را به سوی سبزوار ترك كرد. در آنج...
آداب | صمد موحد آداب، در اصطلاح صوفیه مجموعۀ قواعد و رسوم و وظایفی است كه رعایت آنها بر سالكان طریقت لازم است. در تعریف ادب گفته‌اند: «عبارت است از تحسین اخلاق و تهذیب اقوال و افعال» (كاشانی، 203). چون افعال دوگونه‌اند: افعال قلوب یا نیات كه اموری باطنی‌اند و افعالِ قوالب یا اعمال كه به ظاهر مربوط می‌شوند. پس ادیب كامل كسی ا...
آداب الحرب و الشجاعة | جعفر شعار , سید علی آل داوود آدابُ‌الْحَرْبِ وَالشَّجاعَة، كتابی در آیین پادشاهی و كشورداری، شیوه‌های نبرد و آراستن سپاه و راههای دستیابی به پیروزی شناختن انواع گوناگون اسب و اندرز به پادشاهان در زمینه‌های یادشده به زبان پارسی به نوشتۀ محمد بن منصور بن سعید ملقب به مبارك شاه و مشهور به فخرِ مدبر از نویسندگان اواخر سدۀ 6 و اوایل سدۀ 7ق / ...
آخوند ملامحمد کاشانی | محمد باقر کتابی آخونْد مُلامُحَمدِ كاشانی (د 20 شعبان 1333ق / 3 ژوئیۀ 1915م)، فقیه، حكیم، عارف امامی و مدرس بزرگ فلسفۀ صدرالمتألهین در اصفهان. جاذبۀ درس آخوند كاشانی كه فلسفه را با عرفان می‌آمیخت و نیز حكیم معاصر وی، جهانگیرخان قشقایی، علاقه‌مندان به فلسفه به‌ویژه فلسفۀ صدرایی را از شهرهای دور و نزدیك و حتی از كشورهای دیگر ب...
آحاد |
اکشونبه | محمدرضا ناجی شهر و كوره‌ای (شهرستانی)در جنوب غربی اندلس. واژۀ اكشونبه در اصل نام شهر كهن رومی است كه در 10 كیلومتری شمال فارو (در منابع عربی: شنتمریة الغرب) در جنوب پرتغال كنونی واقع بوده است (لوی پرووانسال، 129، حاشیۀ 5). این نام در منابع به صورتهای اكشنبه (ابوعبید، 2 / 896؛ ابن دلایی، 100)، اخشنبه (اصطخری، 37، 41؛ ابن ح...
الب | علی اکبر دیانت یا اَلْپ و آلب، كلمه‌ای است تركی كه در گویشهای گوناگون این زبان به معنی پهلوان، جنگاور، دلیر و بهادر (كاشغری، 1 / 44، 112؛ كاظم قدری، 2 / 125-126) به عنوان لقب و صفت دلاوران و قهرمانان و شاهزادگان ترك( كوپرولو، «تشكیل ... »، 149) به كار می‌رفته است. در میان اقوام كهن ترك به كسانی كه عقاب را با تیر شكار، و پر ...
آثار باستانی |
آثار جعفری | سید علی آل داوود آثارِ جَعْفَری، كتابی دربارۀ تاریخ و جغرافیای منطقۀ فارس و جغرافیای عمومی جهان، تألیف میرزامحمد جعفرخان حقایق‌نگار خورموجی (1225-1301ق / 1810-1884م)، از تاریخ‌نگاران معروف اواسط دورۀ قاجار. در بخش اول كتاب كه دربارۀ فارس است، نویسنده نخست مطالبی پیرامون تقسیمات جغرافیایی و شناخت اماكن تاریخی و مذهبی آن منطقه ...
الآثار | سید علی آل داوود اَلآثار، كتابی فقهی به زبان عربی در ابواب گوناگون فقه حنفی، نوشتۀ ابوعبدالله محمد بن حسن بن فرقد شیبانی (132-189ق / 750-805 م)، فقیه حنفی و از شاگردان بی‌واسطۀ ابوحنیفه و مالك‌بن انس، و یكی از بنیادگذاران فقه حنفی كه بیشتر آثارش را در این زمینه نگاشته است. شیبانی الآثار را از شرح باب وضو در فقه آغاز كرده و پس...
آثار الشیعة الامامیة | محمدعلی مولوی آثارُالشّیعَةِالاِمامِیة، مجموعه‌ای دائرة‌المعارف‌گونه به زبان عربی شامل 20 جزء، تألیف عبدالعزیز بن شیخ عبدالحسین بن عبدعلی بن شیخ محمدحسن نجفی (صاحب جواهر). مؤلف این مجموعه، از دانشمندان معاصر و پرورش‌یافتۀ حوزۀ علمیۀ نجف اشرف است. وی یادداشتهای مفصلی در شرح كتابهای بسیاری از مؤلفان شیعه گرد آورد، اما گوشه‌گ...
آتشی | بخش ادبیات آتَشی، خَبّاز شیرازی طوسی، شاعر سدۀ 9 و 10ق / 15 و 16م. وی در شیراز اقامت داشت، معاصر صبوحی و همچون او نانوا بود و «یكدیگر را هجوهای ركیك می‌گفتند». حكیم شاه محمد در فصلی كه خود به ترجمۀ مجالس النفائس افزوده، آتشی را در شمار شاعرانی آورده است كه پس از 928ق / 1522م می‌زیسته‌اند (علیشیر نوایی، 388؛ سام میرزا، 3...
آثار ذاتی | صمد موحد آثارِ ذاتی، اوصاف ناشی از ذات و ماهیت شیء كه آن را از اشیاء دیگر متمایز می‌سازد. واژۀ «آثار» در فلسفۀ اسلامی در این موارد به‌كار رفته است: 1. آثار ذاتی در مقابل آثار عَرَضی؛ 2. آثار وجودی در مقابل آثار ماهُوی؛ 3. آثار عُلوی در مقابل آثار سُفلی. در اینجا به بحث دربارۀ «آثار ذاتی» می‌پردازیم: محمولاتی كه مقوم م...
آثار احمدی | بخش معارف آثارِ اَحْمَدی، كتابی تاریخی و كلامی به زبان فارسی، نوشتۀ احمد بن تاج‌الدین استرابادی. برخی از پژوهشگران احتمال داده‌اند كه پدر وی سیدی علوی از فرزندزادگان موسی بن مبرقع بوده كه در هرات می‌زیسته و سپس به بیرجند رفته است، و در این شهر به دست اسماعیلیان به قتل رسیده و در روستای شاخِن از توابع دُرُخش به خاك سپرد...
آثار عجم | جعفر شعار آثارِ عَجَم، كتابی جغرافیایی و تاریخی به زبان فارسی، نوشتۀ سیدمحمد نصیر بن میرزا جعفر حسینی، فرصت شیرازی ملقب به «فرصت‌الدوله» (1271-1339ق / 1855-1921م). نویسندۀ این كتاب در شیراز زاده شد در همانجا درگذشت. علوم زمان را به خوبی آموخت و با زبان انگلیسی آشنایی پیدا كرد. موضوع بنیادی این كتاب اوضاع جغرافیایی و آث...
آثار علوی | صمد موحد آثارِ عُلْوی، یا كاینات الجَوّ، عنوانی كه فلاسفۀ اسلامی در مورد مباحث مربوط به پدیده‌های جوّی به‌كار برده‌اند. در نظر این دانشمندان، آثار علوی یكی از 8 بخش اصلی دانشهای طبیعی است كه «بازنماینده و خبردهنده بُوَد از حادثه‌هایی كه در هوا پیدا شود چون رعد و برق و باران و برف و شگفتیهایی كه بر زمین بُوَدْ چون بیرو...
الآثار الباقیة عن القرون الخالیة | صمد موحد اَلآثارُالباقِیَة عَنِ القُرُونِ الخالِیة، كتابی به زبان عربی، نوشتۀ ابوریحان محمد بن احمد بیرونی (362-440ق / 972- 1048م) محقق، عالم هیأت، ریاضی‌دان و هندشناس بزرگ ایرانی. موضوع اصلی كتاب عبارت است از گاه‌شماری و گاه‌شناسی ملتهای باستانی كه ضمن آن نكات پرارج بسیاری دربارۀ مسائل نجومی، جشنها و اعیاد اقوام گونا...
آثاری | آذرتاش آذرنوش آثاری، زین‌الدین (یا شرف‌الدین) شعبان بن محمد (765- 828 ق / 1364-1425م)، شاعر و ادیب شافعی. در قاهره زاده شد و اجداد او از موصل و ظاهراً غیرمسلمان بودند. جدش داوود نخستین كس از خاندان او بود كه به اسلام گروید. وی كه گویی از این سابقه ناخرسند بود، پس از اقامت در مكه (ح 807 ق / 1404م) خویشتن را آثاری (منسوب به ...
آجال |
آجودان | آذرتاش آذرنوش آجودان، اصطلاحی نظامی كه به روزگار قاجاریان از زبان فرانسه به فارسی راه یافت و در ایران متداول گردید. این اصطلاح پس از مسافرت ژنرال كلودماتیو دوگاردان به ایران (1222ق / 1807م) و آشنایی ایرانیان با نظام كشورهای غرب، احتمالاً به تقلید از تركان عثمانی، در دستگاههای لشكری و كشوری ایران به‌كار برده شد. درجۀ مذكور ...
آجرومیة | آذرتاش آذرنوش آجُرّومِیه، عنوان اختصاری رسالۀ المقَّدمة الآجرومیة فی مبادئ العربیّة در نحو كه آن را ابوعبدالله محمد بن محمد بن داوود صَنْهاجی (672-723ق / 1273-1323م) معروف به ابن آجُرُّوم (ه‍ م) در مكه تألیف كرده است. نسخ خطی و شروح متعدد آجرومیه (كه گاه جَرومیّة خوانده می‌شود) بر شهرت شگفت‌آور آن دلالت دارد. كوتاهی و سادگ...
آجرکاری |
آثار الوزراء | بخش ادبیات آثارُالوُزَراء، كتابی تاریخی به زبان فارسی نوشتۀ سیف‌الدین حاجی بن نظام عقیلی از نویسندگان و دبیران دربار تیموریان در سدۀ 9ق / 15م. وی این كتاب را میان سالهای 875 و 892 ق / 1470 و 1487م به نام و برای خواجه قوام‌الدین نظام‌الملك خوافی نوشته است. این خواجه از بزرگان دربار سلطان حسین بایقرا (842-911ق / 1438-1505...
آجری | محمدعلی مولوی آجُرّی، ابوبكر محمد بن حسین بن عبدالله (ح 280-360ق / 893-971م)، فقیه و محدث. در محلۀ درب الآجر در غرب بغداد زاده شد. بیشتر رجال‌شناسان، مذهب او را شافعی گفته‌اند، اما برخی نیز وی را حنبلی دانسته‌اند. مشایخ او در حدیث ابومسلم كَجّی، ابوشعیب حَرّانی، احمد بن یحیى حُلْوانی، جعفر بن محمد فاریابی، مفضل بن محمد جند...
آجودان باشی | بخش تاریخ آجودان‌باشی، اللٰهیارخان افشار فرزند حسینقلی خان بیگلربیگی (د 1304ق / 1887م)، از بزرگان طایفۀ افشارِ ارومیه در عهد ناصرالدین شاه. در نظام ایران منزلتی به دست آورد و از قراولان خاص و سركردۀ فوج سوادكوه شد. وی پس از فوت جهانگیرخان ارمنی، در 1295ق / 1878م، به مقام آجودان‌باشی كل نایل گردید و تا پایان عمر در این ...
آجارستان | عنایت الله رضا آجارِستان، یا آجاریا، یكی از جمهوریهای خودمختار منطقۀ قفقاز و بخشی از جمهوری شوروی گرجستان است. مساحت آن 000‘3 كمـ 2 و جمعیت آن (در 1984م) 000‘375 نفر بوده است (دائرة‌المعارف بزرگ شوروی، چ 3، 24(2) / 525؛ آكینر، 244). آجارستان در جنوب غربی گرجستان و شرق دریای سیاه قرارگرفته و بخشی از آن با تركیه هم‌مرز است.
آجر | هادی عالم زاده آجُر، (معرب آگور، آگُر در فارسی دَری، اَگورو1 در فارسی باستان) قطعاتی از گل رس پخته با اشكال هندسی كه از روزگاران بسیار كهن پس از كشف آتش بشر آن را شناخته و به‌عنوان یكی از با‌ارزش‌ترین و ضروری‌ترین عناصر و مواد دست‌ساخت (مصنوع) آدمی در آثار ساختمانی كهن‌ترین تمدنها در سرزمینهای مختلف به‌كار رفته و همچنان تا ...
آجودان حضور | بخش تاریخ آجودان حُضور، سیدمحمد فرزند سیدابوالقاسم (1283-1332ق / 1866-1914م) ملقب به مردك یا آقا مردك، سپاهی و درباری روزگار ناصرالدین شاه. پدرش كه از شاگرد بزازی به فراشی حرم رسیده بود، دختر خود را به امین خاقان (مَلیجَك اول) داد. به سبب همین خویشاوندی، سیدمحمد كه از 1301ق / 1884م در شمار پیشخدمتان ناصرالدین‌شاه در‌آم...
آچین |
آبدار | جعفر شعار آبدار، كسی كه در دربار امیران و شاهان آب برای نوشیدن یا شست‌وشو به آنان می‌داد و مأمور تهیۀ نوشیدنیها بود. به شربتدار و شرابدار (ساقی، آیاقچی) نیز آبدار گفته می‌شده، اما در تداول امروزی، آبدار خادمی است كه كار تهیۀ چای و قهوه و قلیان را به‌عهده دارد و اسباب آبدارخانه به او سپرده می‌شود. متصدی شغل آبداری را ام...
آب دنگ |
آبدیز |
آبرسانی |
آبش خاتون |
آب گرگر |
آبری | سید کاظم موسوی بجنوردی آبُری، ابوالحسن، محمد بن حسین بن ابراهیم بن عاصم بن عبدالله سجستانی (د 363ق / 974م)، حافظ قرآن، و مورخ و محدث شافعی، از مردم آبُر،‌ یكی از روستاهای سجستان. برای طلب علم و شنیدن حدیث به مصر، شام، حجاز، عراق عرب، جبال، و خراسان سفر كرد و از ابن خزیمۀ نیشابوری، ابوالعباس سراج نیشابوری، زكریا بن احمد بلخی، ابونعی...
آب زلال | سید علی آل داوود آبِ زُلال، نام دو منظومه در ادب پارسی از شاعران زیر: 1. شوشتری جزایری، میرمحمد عباس بن علی‌اكبربن محمدجعفر موسوی لكهنوی (1224-1306ق / 1809-1889م). اثر او در زمینۀ اخلاق عملی است. این كتاب در 1307ق / 1890م همراه كتابهای اجناس الجناس و گوهرشاد او در لكهنو به چاپ رسیده است. یك‌بار نیز در مصر چاپ شده است. آقابزرگ...
آب سالار |
آبگینه |

دائرة المعارف بزرگ اسلامی

ورود به سایت

ثبت نام

در جستجوی چه هستید ؟

دائرة المعارف بزرگ اسلامی

ورود به سایت

ثبت نام