دائرة المعارف بزرگ اسلامی

موضوع بندی

جستجوی الفبایی

آفاقی | محمد آصف فکرت آفاقی، اصطلاح فقهی مربوط به حج (منسوب به آفاق، جمع افق: آنچه از اطراف زمین ظاهر است) به معنی کسانی که از خارج مواقیت به حرم آیند. در کتب فقهی، آفاقی در برابر اهل مکه آمده و این اصطلاح بیشتر در فقه اهل سنت به کار رفته است (غزالی 113؛ سرخسی، 3 / 167). در فقه شیعه، متأخران این اصطلاح را به‌کار برده‎اند (یزدی، 51...
آغا محمدخان |
آغریداغ |
آفتاب | بخش ادبیات آفْتاب، روزنامه‎ای فارسی که در 29 محرم 1330ق / 19 ژانویۀ 1912م در تهران به سردبیری میرزاحسین عبدالوهاب‌زادۀ کمال‎السلطان بنیاد نهاده شد (ظاهراً کمال‎السلطان و عبدالوهاب‎زاده چنان‌که صدر هاشمی و الول ساتن تصور کرده‎اند، 2 شخص جداگانه نیستند). وی قبلاً مخبر روزنامۀ ایران نو بود (1328ق / 1910م) و بعدها بنیادگذار...
آغاجی | جعفر شعار آغاجی، منصب و عنوان برخی از حاجیان و خادمان خاص امیران و پادشاهان سامانی، غزنوی و سلجوقی در قرنهای 4 و 5 ق / 10 و 11م. این عنوان در چند جا از تاریخ بیهقی و راحةالصدور و جامع‎التواریخ رشیدی به کار رفته و لقب شاعریِ «ابوالحسن آغاجی» نیز بوده است (شمس قیس رازی، 241؛ ثعالبی، 2 / 114). کاربرد این عنوان در منابع یا...
آغاز و انجام | بخش فلسفه و کلام آغاز و اَنْجام، عنوان شماری از رسالات و کتابهای کلامی و عرفانی و علمی به زبان فارسی، نوشتۀ تنی چند از دانشوران مسلمان ایرانی، بیشتر شیعی. برخی از کسانی که ذیل این عنوان اثری پدید آورده‎اند، از این قرارند: 1. اَبْهَری، اثیرالدین مفضل‎بن عمر (د ح 660 ق / 1262م). اثر او رساله‎ای دربارۀ مبدأ و معاد در 2 بخش است. ...
آغاحشر کشمیری | بخش ادبیات آغا حشر کشمیری \āqāhašar-e ka(e)šmīrī\، محمدشاه، متخلص به «حشر» (1296-1354 ق / 1879-1935 م)، مشهورترین نمایشنامه‎نویس اردوزبان هند. پدر او، آغا غنی‌شاه، در 1285 ق / 1868 م از کشمیر به‌ قصد تجارت به بنارس آمد و در آنجـا اقـامت گزید و آغـاحشر در آن شهر زاده شـد (نک‍ : عشرت، 185-186؛ سکسینه، 151-152؛ اردو ... ، ...
آغاحسین | علی اکبر دیانت آغاحُسِیْن، یا آقاحسین پاشا، معروف به آغا‌پاشا (1190-1265ق / 1776-1849م) فرمانده ینی‌چری و وزیر عثمانی در دورۀ سلطنت محمود دوم. در شهر اَدِرْنه دیده به جهان گشود و همراه پدرش حاج مصطفى که اهل روسچوق بود به «بندر» آمد و در همان‌جا به جرگۀ ینی‌چریها پیوست و آنگاه به استانبول آمد. در تشکیلات ینی‌چری، مدارج ترقی ...
آفتاب | بخش ادبیات آفتاب، مجله‎ای فارسی که به صورت ماهانه در اصفهان به مدیریت میرزا محمودخان سنجری تهرانی منتشر می‎گردید. شمارۀ نخست آن در عید نوروز 1290ش برابر با 20 ربیع‎الاول 1329ق / 21 مارس 1911م منتشر شد. پشتیبان اصلی و نویسندۀ اغلب مطالب آن شیخ محمدباقر الفت اصفهانی، روحانی و مؤسس انجمن ادبی آفتاب، فرزند حاج شیخ محمدتقی ا...
آغاجاری | هادی عالم زاده آغاجاری، بخشی از شهرستان بهبهان (در استان خوزستان ایران)، با 850‘48 نفر جمعیت (برآورد سال 1362ش / 1984م، گروه جغرافیای دفتر تحقیقات، 23؛ فرهنگ جغرافیایی ایران، 6 / 17). آغاجاری در میان °30 و ´40، و °31 عرض شمالی و °49 و‌´35 و‌°49 و‌´55 طول شرقی (نقشۀ عملیات مشترک) واقع شده و محدود است از شمال به رودخانۀ مارون...
آفاق و انفس | صمد موحد آفاق و اَنْفُس، اصطلاحی در عرفان و فلسفۀ اسلامی. آفاق جمع اُفُق و به معنی کران، کرانه، ناحیه، کرانۀ آسمان، کنار و گرد بر گرد جهان؛ و انفس، جمع نَفْس به معنی ذات، روح و خود است. در اصطلاح متفکران اسلامی 2 واژۀ آفاق و انفس باتوجه به قرآن (فصلت/41/53) در معنای جهان و انسان یا ظاهر و باطن یا عالم مادیات و مجردات ...
آفریدگار |
آفریدی |
آفرین لاهوری | محمدعلی مولوی آفَرینِ لاهوری، شاه فقیرالله (1070-1154ق / 1660-1741م)، شاعر فارسی‌سرای پنجاب. در لاهور زاده شد و ظاهراً به خاندانی شیعی از قبیلۀ گُجر متعلق بود. در سالهای نوجوانی پس از آموختن مطالب متداول دوران خویش، به شعر فارسی علاقۀ بسیار یافت و از سروده‎های شاعران بزرگ این زبان بسیار حفظ کرد. بعدها به تدریس مثنوی مولوی ...
آفرین نامه | بخش ادبیات آفَرین‎نامه، منظومه‎ای از ابوشکور بلخی شاعر نیمۀ اول سدۀ 4ق / 10م. این منظومه در قالب مثنوی و در بحر متقارب، به نام نوح بن نصر بن احمد سامانی (331-343ق / 943-954م) و در فاصلۀ سالهای 333-336ق / 945-947م سروده شده است. گویا آغاز نظم این مثنوی در 333ق / 945م بوده است. خود می‎گوید: مر این داستان‌کش بگفت از خیال ا...
آقا تبریزی، میرزا |
آقا | جعفر شعار آقا، یا آغا، واژه‎ای ترکی‌ـ مغولی که پس از حملۀ مغول به زبان فارسی راه یافته و به‌تدریج بر رواج و دامنۀ کاربُرد آن افزوده شده است. واژۀ آقا (آغا، اَغا) را در ترکی شرقی به برادر بزرگ‎تر می‎گویند و این در برابر «اینی» است که به برادر کوچک‎تر گفته می‎شود (سلیمان افندی، 1/4). در زبان یاکوتی (قومی ترک‌زبان در جنوب...
آقا احمدعلی | بخش ادبیات آقا اَحْمَدْعَلی، فرزند شجاعت علی، از ادبای ایرانی مقیم هندوستان (1255-1290ق / 1839-1873م). او را به نام مولوی آقا احمدعلی، و نیز «مظهرعلی» (که سال تولد او را می‎نماید) نیز شناخته‎اند. نیاکان او در زمان نادرشاه به هندوستان رفته و ساکن آن دیار شده بودند. وی در داکا زاده شد و در همان‌جا به تحصیل علوم پرداخت، و ...
آقوش اشرفی | عباس زریاب خویی آقوش اَشرفَی، یا آقُشِ اَشْرَفی، جمال‎الدین فرزند عبدالله معروف به «نایب‎الْکَرَک» (د 736ق / 1335م)، از امرای بزرگ ممالیک مصر در دهه‎های نخستین قرن 8 ق / 14م. ابن حجر عسقلانی (1 / 470) نام او را «آقُش الاشرفی جمال‎الدین البُرناق» نوشته است. او از ممالیک سلطان ملک منصور سیف‎الدین قَلاوون اَلفی نجمی (د 689 ق / ...
آکولوتوس | مجدالدین کیوانی آکولوتوس، آندرِآس (1654-1704م)، دانشمند و خاورشناس آلمانی، استاد علوم دینی در بر‌سلاوِ سیلزی سُفلی و مترجم بخشهایی از قرآن مجید به زبان لاتین. وی در برنشتاد سیلزی (در لهستان امروزی) زاده شد و در برسلاو درگذشت. از کودکی به زبانهای خاورزمین گرایش داشت. گفته می‎شود که در 6 سالگی می‎توانست به عبری سخن بگوید. افزو...
آکرا | بخش جغرافیا آکرا، پایتخت کشور آفریقایی غنا (ساحل طلای سابق)، واقع در کرانۀ شمالی خلیج گینه در اقیانوس اطلس، در حدود 600 کیلومتری شمال خط استوا و نزدیک نصف‎النهار مبدأ، با °5 و َ32 عرض شمالی و ´12 طول غربی. گاه شهر مذکور را انکران نیز نامیده‎اند (بستانی). آکرا در جنوب شرقی کشور غنا و در دشت آکرا قرار گرفته است. ارتفاع آکر...
آگهی | جعفر شعار آگهی، تخلص چند تن از شاعران پارسی‌زبان که در سده‎های 9-14ق / 15- 19م در ایران و هندوستان می‎زیسته‎اند. از آنان تاکنون دیوانی به دست نیامده، اما ابیاتی در تذکره‎ها به نام آنان ثبت است. 1. آگهی اصفهانی: حکیم صدرالدین مشهور به مسیح‎الزمان، فرزند میرزامحمد حکیم، در قم زاده شد و در یزد پرورش یافت. وی در جوانی رهسپ...
آقینجی | عباس زریاب خویی آقینجی، عنوانی برای سواران نامنظم در نخستین سده‎های تشکیل دولت عثمانی که پیش از حملۀ سپاه با حملات سریع خود در پشت صفوف دشمن و در خاک او ایجاد وحشت و بی‎نظمی و ویرانی می‎کردند. این اصطلاح از کلمۀ «آقین» به معنی جریان سیل و تاخت و تاز گرفته شده است. وظیفۀ اصلی آقینجیها شناسایی خاک دشمن و غارت و ویرانی بود؛ اما...
آل آقا | بخش معارف آلِ آقا، خاندانی از عالمان دینی، شیعی امامی، مشهور به علم و ادب از سدۀ 12 تا 14ق / 18 تا 20م در ایران. شهرت افراد این خاندان به آل آقا بدین جهت است که منتسب به «آقا محمدباقر وحید بهبهانی» (ح 1116-1205ق / 1704-1791م) بوده (نک‍ : وحید بهبهانی) و از این‌رو، گاه بهبهانی خوانده شده‎اند. برخی از اینان که در کرمانشا...
آقوش افرم | عباس زریاب خویی آقُوش اَفرَم، جمال‎الدین آقوش بن عبدالله منصوری معروف به «افرم صغیر» (د پس از 720ق / 1320م)، نایب شام از سوی سلاطین ممالیک مصر (ملک ناصر محمد بن قَلاوُن و ملک مظفر بَیْبَرس جاشْنَکیر «چاشْنی گیر»). نسبت منصوری در نام او از آن‎رو است که او از غلامان ملک منصور سیف‎الدین قلاون اَلْفی بوده است. آقوش از قوم چرکس ب...
آل، موجود | علی بلوکباشی آل، موجودی افسانه‎ای که به باور عوام در صحراها و چشمه‎ها زندگی می‎کند و دشمن زنان تازه‌زا ست. آل را به شکلهای گوناگون وصف کرده‎اند: «زنی است که دستهای باریکِ بلند دارد، و پایش هم استخوان فقط است و گوشت هیچ ندارد، ضعیف‎البنیه است، رنگ چهره‎اش قرمز می‎باشد و بینی او از گِل» (خوانساری، کلثوم‌ننه، 169) و یا از خم...
آکل و مأکول | غلامحسین ابراهیمی دینانی آکِل و مَأْکول، شبهه‎ای معروف و دیرینه در باب معاد جسمانی که بسیاری از متکلمان دربارۀ آن سخن گفته‎اند. معاد و زندگی پس از مرگ، یکی از اصول اعتقادی مسلمانان است که بحث دربارۀ آن کمتر از گفت‌وگو دربارۀ توحید نیست، زیرا افزون بر اینکه منکران مبدأ، معاد را انکار کرده‎اند، برخی از معتقدان به مبدأ نیز دربارۀ روز رس...
آگره | فتح الله مجتبایی آگْره، شهری در ایالت اوترپرادش در شمال هند، و مركز، ناحیتی به هیمن نام، واقع بر كرانۀ شرقی رود جَمنا (یمونا)، در 180 كیلومتری جنوب شرقی دهلی،‌°27و‌´12 عرض شمالی و‌°77 و‌´59 طول شرقی. این ناحیه از دیرباز از مراكز اصلی سیاسی و فرهنگی مسلمانان هند بوده و امروزه جمعیت مسلمان آن بسیار قابل توجه است. در نامگذاری ای...
آل ابی اراکه | بخش معارف آلِ ابی اَراکه، از خاندانهای شیعه و از رجال حدیث در سده‎های 1-2ق / 7- 8 م. ابو أراکه، میمون بن سنجار یمنیِ بَجلی کوفی که این خاندان منسوب به اوست، از خواص یاران امام علی(ع) بوده است. عده‎ای او را به لحاظ شخصیت و قرابت به امام، همانند کسانی چون أصْبَغ بن نَباته، مالک اشتر، کُمَیْل بن زیاد، زید بن صَوْحان و صَع...
آل ابراهیم |
آل ابی الجهم | بخش معارف آلِ اَبی‎الجَهْم، خاندان روایی بزرگ شیعی، ساکن کوفه در سدۀ 2ق / 8م. قابوس بن نعمان معروف به «ابی‎الجهم» نخستین فرد شناخته‌شده از این خاندان است که شخصیتهای برجستۀ آل ابی‎الجهم به وی منسوبند. نسب قابوس به لخمیان (مناذره) که دست‌نشاندگان ساسانیان در حیره بوده‎اند می‎رسد. وی و خاندانش در شهر کوفه مسکن گزیدند و ر...
آل ابی سبره | محمدعلی مولوی آلِ ابی‎سِبُره، از خاندانهای شیعی کوفه که در سده‎های 1 و 2ق / 7 و 8 م چند فقیه و محدث از میان ایشان برخاستند و به همین سبب معروفیت یافتند. جد اعلای این خاندان، ابوسَبُرَة یزید بن مالک بن عبدالله بن ذؤیب الجعفی‎ الکوفی است. وی با 2 پسرش، سبرة و عزیز به دیدار رسول اکرم(ص) نایل آمد. پیامبر(ص) عزیز را عبدالرحمن ن...
الآلات الرصدیة | علی اصغر حلبی اَلْآلاتُ الرَّصَدِیَّة، رساله‎ای نجومی به زبان عربی، نوشتۀ شیخ‎الرئیس ابوعلی‎سینا (370- 428ق / 980-1036م). شیخ این رساله را در باب دقیق ساختن کار رصد ستارگان تألیف کرده است. در آغاز رساله چنین آمده است: این مقالۀ شیخ‎الرئیس ابوعلی حسین بن عبدالله بن‎سینا دربارۀ شیوه‎ای است که وی برای ساختن آلات رصدی برگزیده ...
آلاء الرحمن في تفسیر القرآن | علی رفیعی آلاءُالرَّحمٰن فی تَفْسیرِالْقُرآن، تفسیری ناتمام به زبان عربی شامل 3 سورۀ اول قرآن مجید یعنی فاتحة الکتاب، بقره، آل عمران و قسمت کمی از سورۀ نساء، تألیف محمدجواد بن حسن بلاغی نجفی (1280-1352ق / 1863-1933م)، مفسر، فقیه و متکلم شیعی امامی. بلاغی، انگیزه و چگونگی نگارش این تفسیر را در نامه‎ای به شاگرد خود، میرز...
آل ابی شعبه | بخش معارف آلِ ابی‎شُعْبه، خاندانی شیعی که در سده‎های 1 و 2ق محدثان و فقهای نامداری از آن برخاستند و به همین علت این خاندان معروفیت بسیار یافت. این خانواده اهل کوفه بوده، اما به سبب ارتباط بازرگانی مستمر افراد آن با حلب، به حلبی شهرت یافته است. مشاهیر آل شعبه 9 تن‎اند: ابوشعبه، علی، عمر، عبیدالله، محمد، عمران، عبدالاعلی...
آل ابی الجعد | بخش معارف آلِ اَبی‎الجَعْد، خاندانی شیعی‌مذهب که گروهی از اعضای آن به روایت حدیث شهرت یافته‎اند. اینان از قبیلۀ اَشْجَعْ بودند که در تبارشناسی قبایل عرب، شعبه‎ای از غَطَفان به‌شمار رفته است. به همین جهت آل ابی‎الجعد را بیشتر «اشجعی» و گاه نیز «غَطَفانی» می‎خوانند. ایشان طی دهۀ 2 تا 4 سدۀ اول ق (از تاریخ بنای کوفه تا خل...
آل ابی صفیه | بخش معارف آلِ اَبی‎صَفیّه، خاندان روایی شیعی در کوفه در سدۀ 1و 2ق / 7 و 8 م. از سرسلسلۀ اینان «دینار ابوصَفیّۀ ثُمالی» اطلاعی دردست نیست. همین اندازه معلوم است که وی در سدۀ نخست در کوفه می‎زیسته است و روشن نیست که آیا مولای آل مُهَلَّب بوده است یا نه، ولی اغلب نویسندگان شیعی این ولاء را بر وی و خاندانش نپسندیده‎اند. نی...
آل ابی ساره | بخش معارف آلِ اَبی‎ساره، خاندان شیعی مشهوری در کوفه که شخصیتهای برجستۀ آن عمدتاً در سدۀ 2ق / 8 م زیسته‎اند. این خاندان به فضل و ادب و دیانت و فقاهت شناخته شده است. افراد آن به ابوساره علی منسوبند. از این خاندان عالمان بزرگی برخاسته‎اند که بیشتر آنان از یاران مورد اعتماد امام شیعه بوده‎اند. مشهورترین چهره‎های این خاندان...
آل ابی رافع | سید کاظم موسوی بجنوردی آلِ ابی‎رافِع، از خاندانهای بزرگ شیعه، از تبار نخستین کسانی که اسلام آوردند. بزرگ و بنیادگذار این خاندان، ابورافع، صحابی معروف، آزاد کرده و مولای پیامبر اسلام(ص) بود، که نجاشی (ص 2-3) او را در زمرۀ سلف صالح بر شمرده است. دیگر افراد این خانواده که در کتابهای رجال از آنان یاد شده عبارتند از عُبیدالله بن ابی‌راف...
آل ابی طالب | علی رفیعی آلِ اَبی‎طالِب، عنوان خاندان ابوطالب بن عبدالمطلب بن هاشم بن عبد مناف (د ح 619 م) عموی پیامبر اسلام(ص) و بزرگ‌ترین پشتیبان او تا دم مرگ. نام وی عبد مناف و او خود از خاندان بنی‎هاشم بود. علت اشتهار وی به ابوطالب (ه‍ م) آن است که فرزندی به نام طالب داشته است. در کتابهای رجال و تاریخ و انساب از این خاندان با عنا...
آل ابی جامع | بخش معارف آلِ ابی‎جامع، خاندانی از عالمان دینی شیعه در عراق و لبنان و ایران در سدۀ 10 و 11ق / 16 و 17م. علت اشتهار این خاندان به این نام را چنین یاد کرده‎اند که احمد شهاب‎الدین، نیای بزرگ ایشان مسجد جامعی در جبل عامل بنیاد نهاده یا فرزندی به نام جامع داشته است. مؤسس آل ابی‎جامع احمدِ جَبَلْ عاملی لبنانی است و چنانکه گف...
آلات موسیقی | حسینعلی ملاح آلاتِ موسیقی، همۀ ابزارهایی که برای ایجاد صوت موسیقایی ساخته شده است (لاروس موسیقی). به نظر قدما آلات موسیقی 4 گونه است: حلق انسان، ذوات الاوتار (یا سازهای رشته‌ای)، ذوات النفخ (یا سازهای بادی)، آلات ایقاعی (یا سازهای ضربی و کوبه‎ای). در این روزگار با در نظر گرفتن تنوع سازها، گروه‎بندی دیگری رایج است، بدین‎سا...
آل ابی جراده | بخش معارف آلِ ابی‎جَراده، خاندانی علمی و سیاسی از سدۀ 1-7ق / 7-13م در عراق و حلب. این خاندان شاخه‎ای از تیرۀ معروف عرب عدنانی و از قبیلۀ «بنی عُقیل» است و این قبیله مدتی در سرزمین عراق و عربستان حکومت کرده است. آل ابی‎جراده منسوب است به ابی‎جراده عامر بن صَعْصَعَه؛ اما شهرت این خاندان بیشتر مدیونِ محمد پسر او و صحابی ا...
آل اسرائیل |
آلاچیق |
آل اسفندیار |
آلاشهر | جعفر شعار آلاشَهْر، در ترکی آلاشهیر، شهری از استان مانیسا در ترکیۀ کنونی (در عربی مَغنیسا)، واقع در °38 و ´21 عرض شمالی و °28 و ´32 طول شرقی، بر دامنه‎های شمالی تپه‎های متصل به رشته‌کوه بوزداغ، در درۀ رود آلاشهر (قوزو چای کهن) و 5 کیلومتری آن، با 170 متر ارتفاع از سطح دریا. این شهر در غرب ترکیه، در مسیر راه‌آهن افیون ق...
آل افراسیاب |
آل اخشید | رضا رضازاده لنگرودی آلِ اِخْشید، اخشیدیان یا اخشیدیّه، سلسله‎ای از فرمانروایان فَرْغَانه که میان سالهای 323- 358ق / 935-969م به تفاریق بر مصر و شام فرمان راندند. وجه تسمیه: اَخْشَید شکل سغدیِ واژه‎ای ایرانی است که در اوستا به صورت خْشَیْتَه دیده می‎شود و آن را به معنی نورانی می‎دانند. اِشپولر و گِرشِویچ ریشۀ آن را از واژۀ فارسی ...
آل ادریس | صادق سجادی آلِ اِدْریس، سلسله‎ای شیعی‌مذهب، منسوب به ادریس بن عبدالله نوادۀ حسن بن علی(ع) که از 172 تا 375ق / 789 تا 985 در مغرب اقصیٰ (مراکش و بخشی از الجزایر) حکومت داشتند. زمینۀ تاریخی یکی از ویژگیهای سیاسی خلافت عباسی، سرکوب علویانی بود که خلافت اسلامی را حق خود می‎دانستند و گاه گاه به علت نابسامانیهای سیاسی یا تنگن...

دائرة المعارف بزرگ اسلامی

ورود به سایت

ثبت نام

در جستجوی چه هستید ؟

دائرة المعارف بزرگ اسلامی

ورود به سایت

ثبت نام