اخبار

این سخن به ویژه وقتی اهمیت می‌یابد که سالک طریق بداند که مطلوب و محبوب یگانة او، یعنی خداوند متعال که غایت نهایی همة تلاشها و کوششهایش بوده است، همیشه و همه جا با او بوده و حتی یک لحظه هم از او دور نشده است. آنگاه است که بیهوده بودن همة مجاهدتها و سیر و سفرهایش را درمی‌یابد؛ اما به نظر مولوی بدون آن سفرها و ریاضت‌ها نمی‌توان خدا را در دل خود یافت.

حبط تعبیری قرآنی است به معنای نابود شدن و از بین رفتن و منظور از حبط عمل، این است که بر اثر کاری، آثار نیکوی سایر اعمال آدمی از بین برود؛ برای نمونه کشاورزی که آگاهانه یا ناآگاهانه آتش در خرمن گندم خود می‌زند، طبیعی است که نتیجة همة زحماتش را در فصول کاشت، داشت و برداشت بر باد می‌دهد؛ از این رو کار نیکوکردن و آن را به نیکویی به پایان رساندن، بخشی اندک از وظیفة سالک است و تازه در این هنگام است که وظیفة اصلی او که محافظت از آثار و نتایج نیکوی آن است، شروع می‌شود:

صورتهای ملکوتی‌ای که مولوی برای کارها و صفات بد بر شمرده است، عبارتند از: ۱) درنده‌خویی به شکل گرگ، ۲) ستمگری به شکل درخت زقّوم، ۳) خشم به شکل آتش جهنم، ۴) سخنان نیشدار و گزنده به شکل مار و عقرب، ۵) دیر توبه کردن و در انتظار گذاشتن اولیای خدا به شکل معطلی در محشر، ۶) نفس‌پرستی و تن‌گرایی به شکل خر، ۷) حسادت به شکل گرگ، ۸) حرص به شکل خوک، ۹) ناپاک دامنی به شکل گند شرمگاه و۱۰) شرابخواری به شکل گند دهان:

مولوي مي‌گويد تأمل و تدريج قانون عالم هستي است و خدا هم با اينكه مي‌توانست همة هستي را در لحظه‌اي بيافريند، اما در شش روز آن را خلق كرد. تأني مانند تخمي است كه سعادت، مانند پرنده‌اي، از دل آن بيرون مي‌آيد و بين اين دو شباهتي ظاهري وجود ندارد:

تردیدی نیست که هر رنجی نتیجه لغزشی و هر اندوهی، ناشی از جُرمی است؛ ولی فقط انسانهای آگاه و بصیری که مولوی(مثنوی، ۱ر۱۵۷) آنها را «حکیمان خارچین» می‌خواند و دانش انسان‌شناسی و تأیید الهی را با هم جمع دارند، می‌توانند ریشه‌های حقیقی رنجها و غصه‌های ما را شناسایی کنند و به درمان آنها بکوشند:

چنانچه ‌اندیشه‌ها و گفتارها را نیز از مقولة عمل به حساب آوریم،‌ آنگاه با اطمینان می‌توان گفت که انسان همان اعمال خویش است و این همان سخن ژرفی است که خدا خطاب به حضرت نوح می‌گوید. در سورة هودر ۴۷ می‌خوانیم که حضرت نوح(ع) در گرماگرم آن طوفان مهیب نگران جان پسر خود است و خدا به او می‌گوید: «او از اهل تو نیست، او عملی ناشایسته است»، آری انسان چیزی نیست جز کارهایی که انجام می‌دهد و این اعمال آرام آرام منش و شخصیت او را می‌سازند:

تبیین رابطة «عمل و پاداش» در مثنوی معنوی مولوی مولوی این را تقدیر الهی می‌داند که هر عملی تأثیر و جزایی مناسب با خود دارد؛ به عبارت دیگر قضا و قدر خداوند مقتضی این است که جزای کژی، کژی باشد و پاداش راستی، خوشبختی: پس قلم بنوشت که هر کار را لایق آن هست تأثیر و جزا کژ روی، جفّ‌القلم کژ آیدت راستی آری، سعادت زایدت

بخش عظیمی از سخنان مولوی در مورد عمل، به پاداش عمل اختصاص دارد و او از زوایای مختلف این مسأله را بررسی کرده است. به طور کلی می‌توان گفت که سخنان مولوی در این مورد شامل بخشهای زیر است: فناناپذیری اعمال، بی‌پاسخ نماندن اعمال، یگانگی پاداش و عمل، پیوند رنجها و قبضهای روحی با کارهای ناپسند، تجسم اعمال، حبط اعمال، کافی نبودن عمل برای دستیابی به حقیقت (ترک عمل)، گسترش مهارناپذیر آثار عمل، عمل بلاعوض و بالاخره نامه اعمال. در زیر به طور خلاصه هر یک از موارد بالا را توضیح می‌دهیم:

اگر انسان عمیقاً باور پیدا کند که «از پی هر فعل چیزی می‌زاید»، بدیهی است که برای اعمال خود حسابی جداگانه باز می‌کند و چون می‌داند که هر عملی اثری حقیقی و فوری در زندگی او دارد، می‌کوشد تا عملی نابجا و نسنجیده انجام ندهد. قانون مهم «دنیا مزرعة آخرت است»، با توجه به نگاهی که مولوی به رابطة دنیا و آخرت دارد، بدین معناست که در همین دنیا هم ما محصولاتی را که کاشته‌ایم، برداشت می‌کنیم؛ چراکه قیامت باطن دنیاست و ما هم اکنون هم در متن آخرت به سر می‌بریم:

عمل یکی از وجوه مهم شخصیت انسان است و گاه انسان بودن او وابستگی کامل به نوع و میزان عملش دارد. بدون عمل بخش عظیمی از اندیشه‌ها و روحیات انسان برای همیشه پنهان می‌مانند و در واقع چه بسا عمل تنها راه برای ورود به دنیای درون انسانها باشد. اندیشه و باوری که در عمل تجلی نیابد، در واقع گویا اصلاً وجود ندارد. برای آگاهی یافتن بر اندیشه‌دیگران راهی جز مشاهده و بررسی گفتارها و کردارهای آنها وجود ندارد(مثنوی، ۱ر ۹ـ۱۱۳۷).