حماسه ملی ایران / دکتر محمدعلی سلطانی - بخش بیست‌وپنجم

1394/4/23 ۱۰:۰۵

چنان که در آغاز این نوشتار آوردیم، نخستین ترجمه حماسه ملی ایران به زبان بیگانه، در عهد امپراتوری ایوبیان و به پشتیبانی ملک معظم عیسی ـ پسر ملک عادل ـ از ایوبیان کُرد ایرانی‌تبار و به اقدام فاضلانة بنداری اصفهانی به عربی ترجمه شد و علاوه بر اینکه بخشی از سوریه و مناطق علوی‌نشین آن قلمرو جغرافیایی زیستگاه آبایی و اجدادی کردهای ایرانی‌تبار بود، بسیاری از لشکریان صلاح‌الدین ایوبی را نیز کردها تشکیل می‌دادند۱۰۸ و آن سرزمین را در تصرف خویش داشتند.

حماسه ملی ایران در اعتقاد علویان سوریه
چنان که در آغاز این نوشتار آوردیم، نخستین ترجمه حماسه ملی ایران به زبان بیگانه، در عهد امپراتوری ایوبیان و به پشتیبانی ملک معظم عیسی ـ پسر ملک عادل ـ از ایوبیان کُرد ایرانی‌تبار و به اقدام فاضلانة بنداری اصفهانی به عربی ترجمه شد و علاوه بر اینکه بخشی از سوریه و مناطق علوی‌نشین آن قلمرو جغرافیایی زیستگاه آبایی و اجدادی کردهای ایرانی‌تبار بود، بسیاری از لشکریان صلاح‌الدین ایوبی را نیز کردها تشکیل می‌دادند۱۰۸ و آن سرزمین را در تصرف خویش داشتند.
کردها بدین ترتیب علاوه بر پاسداشت و نگاهداری آیین کهن ایرانی در پیوند با علوی‌گری و ایجاد پیوستگی عقید‌تی با علویان سوریه و داد و ستدهای فکری و رجالی و… با استفاده از مهاجرانی که ‌امویان به منظور گوناگون (از جمله برای مقابله با علویان و تحت‌الشعاع قرار دادن فرهنگ ایرانی ـ اسلامی علوی‌گری از هند و عراق و…) به شام کوچانیده بودند، توانستند متن عربی حماسه ملی ایران را مطابق با آیین خود در بین علویان سوریه به عنوان بخشی از اعتقاد آنها در پذیرش شخصیت‌های شاهنامه حکیم طوس رواج دهند و آنان را در برگزاری عید نوروز باستانی که مکتب و ملیت علویان را تفسیر می‌کند، تهییج نمایند. در کتاب اعتقادی علویان سوریه (تعلیم الدیانـه النُصیریه) صراحتاً بدین پذیرش و پیوستگی فکری تصریح شده و آمده است:
۳۰ـ سؤال: «أخبرنی عن أسماء اشخاص الباب فی القباب البهمنیـه.»
جواب: أعلم أن أسماءه فی القُباب البهمنیـه هم: سیراءووس، ارزدوان، کنانه، جم، قباد، فیروز، انوشروان، کیکاووس، یزدان‌شاه، پور بهرام، جورأفریدون، دودشـه، شاهمدان، برزجمهر، شهریار، جیل، جیال، خددان، روزبه، ترکان.
۲ـ یلاحظ فی ‌الکتب النصیریـه ‌کلها أسماء عدیده لاحصر لها من اللغـه الفارسیـه. و من العلوم ان النصیریین یحرّمون دینهم علی سواهم ما عدا الفُرس و ذلک لانّ الفرس کانوا أول من أمن بالدعوه إلی علی بن ابی‌طالب … و هی موقف سوریا العلویـه من ایران الیوم، وحدها، دون سائرالدول العربیـه و ضدها، هو من هذا القبیل!۱۰۹
ترجمه: ۳۰ ـ س: خبر می‌گیرند از نامهای شخصیت‌هایی که در گنبدهای بهمنیه حضور دارند. [وهومن = بهمن به معنی نیک‌اندیشی و نخستین فروزة مزدایی است. وهومن در ایران باستان و آیین مزدیسنا پاسداران آفریدگان سودبخش در جهان ناسوتی و در آیین یارسان معادل بخشی از صفات هفت توانا را دارند و...]
ج: آگاه باش که نام آن شخصیت‌ها در گُنبد بهمنیه (وهومن) عبارتند از: سیروس (کوروش)، اردوان، کنانه، جم، قباد، فیروز، انوشیروان، کیکاووس، یزدان‌شاه، پوربهرام، گورافریدون، دودشه، شاهمدان، بزرگمهر، شهریار، گیل، گیال، خددان، روزبه، ترکان.
[و در توضیح این بند در پی‌نوشت که عیناً عبارت عربی آن را آورده‌ایم، آمده است:] و در تمام کتابهای نُصیری ملاحظه می‌شود که نامهای بی‌شماری از نامهای فارسی و دانشهای گوناگون ذکر شده است؛ نُصیری‌ها [واقعیت] دین خود را از دیگران پنهان می‌کنند]، جز از فارسها [ایرانیان]؛ چون مردم فارس از نخستین کسانی بودند که به دعوت [و گرایش] به علی بن ابی‌طالب ایمان آوردند. و از این نظر برخلاف کشورهای عربی؛ سوریه و ایران امروز [مشترک هستند] همچنین [است] مخالفان آنها از این جهات.
از آنجا که نسخه اصلی کتاب «دیانـه النصیریه» در دسترس نبود و در اضافات پژوهش ارزنده مورد استناد آمده است، پوشیده است که آیا توضیح بند از متن است یا از مؤلف و دیگر در عبارت عربی توضیح من پیچیدگی و نارسایی وجود دارد. به هر حال برای استحضار جملات توضیحی به صورت بالا برگردان شد.
نکته جالب توجه اینکه رساله دیانـه‌النُصیریه از لحاظ ساختاری منطبق با ساختار تنظیمی متداول در رسالات موجود در آیین قزلباشان علوی (بویوروق) در ترکیه و جوانمردان و اهل فتوت و اصناف در ایران است که البته ریشه اصلی را در سرزمین ایران باید جستجو کرد و… نامهای ایرانی آمده در «الدیانـه نصیریه» هر کدام توضیح خاص خود را دارد…

پی‌نوشتها:
۱۰۸ـ دکتر عباس برومند اعلم می‌نویسد: «… عقاید ادیان ایرانی همچون مانویت و میترائیسم در شام ترویج می‌شد. حرّان مرکز صابئان ستاره‌پرست بود و تفکرات گنوسی همواره در شام پیروانی داشت. مسیحیت با شاخه‌های خاص خود، به‌ویژه آیین یعقوبی، سه قرن در شام نفوذ داشت و عرصه چالشهای فرقه‌های مختلف آن بود. اینها همگی مربوط به قبل از اسلام است. پس از اسلام در این منطقه افکار جدیدی ظهور می‌کند: دو شاخه اصلی اسلام یعنی تشیع و تسنن در کنار افکار متعدد دیگر در منطقه حضور داشت. ظهور راوندیه ـ نخستین غالیان دردسرساز تاریخ اسلام ـ در سال ۱۴۱ در حلب اتفاق افتاد که خود را از ملائکه فرض می‌کردند و منصور عباسی را رب خود می‌دانستند. (ابن العدیم حلبی، زبده الحلب، ص۳۵) منابع از ظهور جماعتی از زنادقه در حلب در زمان مهدی عباسی و کشتار آنها به دست حاکم وقت حلب بدون توضیح بیشتر گزارش می‌دهند. (همان، ص۳۶) اسماعیلیه، شام را یکی از کانونهای دعوت خود قرار داده بود و قرنها در مناطق مختلف آن نفوذ داشت و تصوف نیز ویژگی مناطق مرزی و رباطهای ثغور بود.
حضور اقوام و نژادهای مختلف که هر یک صاحب افکار و اندیشه‌های قومی خود بودند، ویژگی دیگر ثغور بود؛ به عنوان نمونه در سال ۴۹ یا ۵۰ ق معاویه گروهی از «زط»‌های بصره را به سواحل شام کوچاند و برخی از آنها را نیز در انطاکیه مستقر نمود. به طوری که گویند در انطاکیه محله‌ای به محله زطها معروف است و در بوقا ـ از توابع انطاکیه ـ نیز جماعتی از فرزندان زط‌ها حضور دارند. ولید بن عبدالملک نیز گروهی از زط‌های منطقه سند را که محمد بن‌قاسم برای حجاج آورده و حجاج آنها را نزد ولید فرستاده بود، به انطاکیه فرستاد. (احمد بن یحیی بلاذری، فتوح‌البلدان، صص۱۰۱ ـ ۱۰۲) این سند گواهی قاطع برای ترویج تفکرات هندی در منطقه سواحل است. می‌دانیم که زط‌ها وارث تفکرات ادیان هندی بودند و نخستین ظهور این اندیشه‌ها در عراق نیز توسط آنها اتفاق افتاد. عمادالدین زنگی نیز طایفه‌ای از ترکمانان را به شام و حلب کوچ داد تا با صلیبی‌ها جهاد نمایند و هر آنچه از بلاد اشغالی به دست صلیبی‌ها آزاد می‌کردند، خود مالکش می‌شدند. قسمت عظیمی از سپاه مسلمین در این زمان از ترکمانها بودند که در منطقه ساکن هم شدند و از جمله آنها ترکمن‌های جبل‌لکام هستند. (احمد و صفی زکریا، عشائر الشام، ص۶۷۷)
قبلاً نیز اشاره کردیم که یکی از عشایر جبال علویان، قراطله از ترکمانان هستند. می‌دانیم که ترکمن‌ها حافظان ادیان ابتدایی و تفکرات شمنی و معتقد به نیروهای طبیعی بودند و پس از ورود به اسلام، بسیاری از این تفکرات خود را همچنان حفظ کردند. صلاح‌الدین ایوبی نیز برای نظم دادن لشکریان خود به استخدام وسیع کردها روی آورد و شام پر شد از مهاجرم کرد (غالب‌الطویل، تاریخ العلویین، ص۳۶۰) که آنان نیز افکار و عقاید خود را به همراه داشتند. ناگفته نماند که شام همواره تعدادی یهودی نیز در خود داشت. برخی کتب مدعی‌اند که در اوایل قرن پنجم هجری جمعیت طرسوس همگی یا علوی بودند یا یهودی. (همان، ص۲۸۷)
منیرالشریف در کتاب خود تأکید می‌کند که در جبال علویان روستاهایی را دیده است که ساکنان آن مسیحی، ترک یا کرد بوده‌اند و با نهایت مسالمت با علویان زندگی می‌کردند. (منیر الشریف، العلویون من هم و أین هم، ص۹۹) با چنین بستر قومی و عقیدتی چندین هزار ساله که از آن سخن گفتیم و علویان در این بستر زندگی کرده و رشد نمودند، طبیعی است که ادعا نماییم عقاید آنان تلفیقی است از مذاهب گنوسی که در آن عناصر دینی با اجزایی از فلسفه یونانی بخصوص نوافلاطونی ترکیب شده است؛ به علاوه عقاید صابئان حران که بر مبنای تأله افلاک و نجوم و کواکب به اعتبار اینکه موجوداتی روحانی و مجرد هستند، شکل یافته و نیز اندیشه‌های اسلامی و بویژه شیعی و همین طور تفکرات مسیحی، به این مجموعه مایه‌هایی از تفکرات اندیشه‌های ادیان ایران باستان را چون مانویت که از «قدم انوار» و «عالم نورانی» سخن می‌گوید، نیز باید افزود.(تقی شرف‌الدین، النصیریه دراسه تحلیلیه، صص۱۲۳ـ ۱۲۵)
علویان چندان به مساجد توجه نداشته‌اند و در قبه‌ها بر فراز کوهها عبادت می‌کردند. می‌دانیم که ارتفاعات از نظر سامی‌های باستان اماکن مقدس بودند و آنان در پرستشگاههایی که در تپه‌ها بنا شده بود، به عبادت می‌پرداختند.(ابوعزالدین نجلا، تحقیقی جدید در تاریخ، مذهب و جامعه دروزیان، ص۱۶)
آنها همچون اسماعیلیه زمان را به هفت دوره تقسیم می‌کنند که در هر دوره خداوند تجلی خاص خود را دارد. در باب وحدت ذات اله و تجلی صفات او در غیر نیز حرانی‌ها مشابه این عقیده را دارند که خداوند در ذات خود واحد است و در تجلیاتش در اجسام، متعدد است و این اجسام هفت سیاره هستند که ‌امور جهان را اداره می‌کنند. علاوه بر اینها نمی‌توان از شباهت تثلیث (عمس) با تثلیث مسیحیت سخن نگفت. در ضمن بازت در مقاله خود از شباهت عقاید شمالی‌ها و کلازی‌ها یعنی هر دو فرقه نصیریه با عقاید باستانی سوریه درباره بعل ـ شمیم (Ba’al-shamaim) گزارش می‌دهد.(NUSAIRIS, vol 10, p. 418)
علاوه بر این، عقاید فرامنطقه‌ای نیز تأثیر خود را گذارده است، به‌ویژه که خاستگاه نصیریه عراق بوده و سپس به شام منتقل شده است. عبدالله بن حرب [یا حارث] از هواداران عبدالله بن معاویه که از افراطیون بود، از کسانی است که عقاید گنوسی و دوگانه‌پرستی را در عراق ترویج می‌داد و آموزشهای او غیر از ستایش فرشتگان و موجوداتی الهی، شامل اعتقاد به وجود قبلی روحها به صورت سایه‌ها (اظله)، تناسخ روحها، بازگشت ادواری به این جهان و انکار رستاخیز و معاد بود. بنابه نوشته مؤلفان کتابهای فرق، آموزشهای او مبنای عقایدی قرار گرفت که گروههای غلات کوفه آن را پذیرا گشته و شایع ساختند؛ این نکته از کتابهای ادبی بر جای مانده از غلات به‌ویژه کتاب الهفت و الاظله که نصیریان آن را حفظ کرده‌اند، بخوبی دریافت می‌شود. (ویلفرد مادلونگ، فرقه‌های اسلامی، ابوالقاسم سری، تهران: اساطیر، ۱۳۷۷، صص۲۶ ـ ۲۷) شباهت شگفت‌آور برخی آموزه‌های نصیریه، به‌ویژه درباره حضرت محمد(ص)، علی(ع) و سلمان(رض)، با فرقه‌ «پارسیان» که در اوایل قرن ششم هجری در منطقه آذربایجان ظهور کردند و خواجه رشیدالدین فضل‌الله در جامع‌التواریخ خود مفصل از آنها و سرانجامشان که به دست اسماعیلیان منطقه نابود شدند گزارش می‌دهد، از نمونه‌های دیگر این شباهتهای فرامنطقه‌ای است. (همان، صص۲۹ـ ۳۱٫ به نقل از رشیدالدین فضل‌الله، جامع‌التواریخ، صص۱۲۹ـ۱۶۳)
بیان این شباهتها و این بستر قومی و عقیدتی، ما را به سوی تأثیرگذاری قطعی این بستر بر فرآیند تکوین و تحول عقاید علویان رهنمون می‌شود. (عباس برومند اعلم، جامعه علویان سوریه «از پیدایش تا قرن بیستم»، انتشارات امیرکبیر، تهران، ۱۳۹۲، صص۱۵۶ ـ ۱۵۸)، این نکته را یادآور شوم که علویان اهل حق (یارسان) بر طبق اندیشه ایرانی و اسلامی به تصریح کتاب «سرانجام» به معاد و روز قیامت و حشر و نشر اعتقاد راسخ دارند و حتی معتقدند که حشر در شهر زور و قلمرو ایران فرهنگی برپا خواهد شد و به همین سبب آفرینش را نیز از خاک ایران و کلاً این مرز و بوم را مقدس می‌دانند. (برای آگاهی بیشتر، رک: سلطانی، محمدعلی، حریم حق «نقد و نگاهی بر کتاب پژوهشی دقیق در اهل حق»، نشر سُها، تهران، ۱۳۸۸) ـ ضمناً مرا نیز عقیده بر این است که «یارسان» کُردی‌شدة «پارسیان» است؛ هرچند تفسیر و توضیح ویژه و منطبق با اصل (یعنی یار سلطان) نیز در افواه برای آن وجود دارد.

۱۰9ـ عباس برومند اعلم، همان، ص۱۸۸٫
روزنامه اطلاعات