حماسه ملی ایران / دکتر محمدعلی سلطانی - بخش چهاردهم

1394/4/1 ۰۸:۳۴

[دکتر شفیعی کدکنی در ادامه می‌فرمایند:] از بسیاری از اهل حق شنیده‌ام که «علی» مورد نظر ما ربطی به آن علی تاریخی (یعنی امام علی‌بن‌ابیطالب(ع)) ندارد و استمرار یک حقیقت ازلی و ابدی است. در همین شعر هم گوینده، که باید از حدود قرن یازدهم به بعد باشد، کوشیده است زنجیرة انبیا را تکرار یک روح در تاریخ بداند و تجلیات یک حقیقت. مطهر بن طاهر از ایشان چنین نقل می‌کند که خرّمیان برآنند که وحی هرگز قطع نمی‌شود و هر صاحب دینی در دین خویش مصیب است و برحق. این اندیشه آنان نیز یادآور بعضی دیگر از عقاید ابن‌عربی است؛ از جمله اینکه هر چیز را بپرستی، او [حقّ] را پرستیده‌ای.

[دکتر شفیعی کدکنی در ادامه می‌فرمایند:] از بسیاری از اهل حق شنیده‌ام که «علی» مورد نظر ما ربطی به آن علی تاریخی (یعنی امام علی‌بن‌ابیطالب(ع)) ندارد و استمرار یک حقیقت ازلی و ابدی است. در همین شعر هم گوینده، که باید از حدود قرن یازدهم به بعد باشد، کوشیده است زنجیرة انبیا را تکرار یک روح در تاریخ بداند و تجلیات یک حقیقت. مطهر بن طاهر از ایشان چنین نقل می‌کند که خرّمیان برآنند که وحی هرگز قطع نمی‌شود و هر صاحب دینی در دین خویش مصیب است و برحق. این اندیشه آنان نیز یادآور بعضی دیگر از عقاید ابن‌عربی است؛ از جمله اینکه هر چیز را بپرستی، او [حقّ] را پرستیده‌ای. (فصوص‌الحکم، ابن عربی، چاپ ابوالعلاء عفیفی، ۱ر۳۳) مطهر بن طاهر از مشاهدات خویش در همین ناحیه مغرب ایران می‌گوید: «… اصل دیانت ایشان اعتقاد به نور و ظلمت است» و بعد از مشاهدات خویش در همین ناحیه، چنین می‌افزاید: «کسانی از ایشان را که ما در دیارشان ـ ماسبذان و مهر جانْقَذَق ـ دیدیم، همه در غایت نظافت‌جویی و طهارت‌اند و در برخورد با مردمان، اهل ملاطفت و نیکویی…»۶۲
تأثیر اندیشه علویان به طور اعم بر ابعاد همه‌جانبه فکری، اجتماعی، سیاسی، ادبی و… در قلمرو ایران فرهنگی (ایران امروز، افغانستان، آذربایجان شوروی، قفقاز، عراق، سوریه، ترکیه و…) به حدی است که پژوهشهای گسترده و مفصل و کتابهای متعددی را در بر می‌گیرد؛ به طوری که در مراکز علمی و دانشگاهی جغرافیای یادشده تا کنون صدها پایان‌نامه دوره تکمیلی در زمینه‌های مختلف آن نوشته آمده و هنوز عشری از اعشار و یکی از هزار، ادای مطلب نشده است و باید به این نکته اشاره کرد که کمترین کار در ایران انجام گرفته است! با توجه به اینکه سرزمین اورامان مرکز اصلی و احیا و ظهور به اصطلاح دوره حقیقت بوده، توجه و عنایت مسئولان به این مهم امری ضروری است. اندیشه‌ای که از کوهپایه‌های زاگرس نشأت می‌گیرد و به تأیید استاد دکترشفیعی کدکنی در جهان عرب بر افکار و آرای پدر عرفان نظری اسلام ـ محیی‌الدین ـ تأثیر می‌گذارد و گستره‌ای از نگاههای ادبی و فرهنگی را از قرن سوم هجری به بعد به خود معطوف می‌دارد و…
پیر قباد در باره دوره شاخوشین مبارکشاه لرستانی از ادوار آغازین آیین علویان (یارسان) که مرحله ثانوی دوره تحول و ورود به دایره اسلامی است، در (بارگه بارگه) می‌گوید:
وه‌ست ئه‌و کوی ئه‌یاز، وه‌ست ئه‌و کوی ئه‌یاز بارگه‌ی شام لوا وه‌ست ئه‌و کوی ئه‌یاز
ویش بی که‌یخوسره‌و چه‌و گا دادیار چارته‌ن هائید بی نه ئه‌و «روچیار»
مه‌نیژه لیـزا، بیژه‌نه‌ن خوبیـار روسته‌م هندو بی، گورگین شه‌هریار۶۳
ترجمه: شکوه پادشاهم به آسمان پرستاره افتاد. [«ایاز» در اصطلاح کلام‌خوانان علوی، آسمان بی‌ابر و پرستاره را گویند؛ به ظهور شاه هیاس هم ایهام دارد.] پادشاهم از ذرة ذات (= فرّ) کیخسرو بهره‌مند بود که در آن عرصه خودنمایی کرد و چهارتن‌های او در آن روزگار: ۱ـ لیزا که از ذرة ذات و فرّ منیژه برخوردار بود، ۲ـ خوبیار که از فرّ بیژن بهره داشت، ۳ـ هندو که فرّ رستم را داشت، ۴ـ پیر شهریار اورامی که از فرّ گرگین برخوردار بود.
ظهورات انسان کامل در آیین علویان یارسان، همواره به «چهارتن»، «هفت‌تن»، «هفت وانا»، «چهل تن» و… همراه است، مگر به ندرت که دوره‌های «مظهری» که ناتمام و بحث خاص خود را دارد. آن که در این دوره از ذره ذات (فرّ) کیخسرو بهره‌مند است، شاه خوشین مبارکشاه لرستانی است و چهارتنان او ذره ذات (فرّ) از شخصیت‌های شاهنامه حکیم طوس دارند. اندیشه تجلی بزرگان حماسه ملی ایران بعد از دوره شاه خوشین در فضل‌الله حروفی و پیروان و متون اعتقادی آنها نیز منعکس گردید؛ چنان که متن «بارگه بارگه» از انعکاس شخصیت و مطالب و دریافت و برداشت از حماسه ملی ایران، نگرش به آیین مسیحیت و مهدویت و برتری دادن و ارزشمند دانستن زبان فارسی و زبانهای ایرانی، نسخه مساوی و مترادف «جاودان کبیر» فضل‌الله حروفی شده است.۶۴
۶۲ ـ قلندریه در تاریخ، نشر سخن، تهران، ۱۳۸۶، ص۵۸ ـ ۵۹٫ اینکه به حضرت استاد دکتر شفیعی عرض کرده‌اند که «علی» مورد نظر ما ربطی به «علی» تاریخی (یعنی امام علی بن ابیطالب(ع)) ندارد، برای پس دادن درس خود به حضرت ایشان و تنویر افکار خواستاران این نظریه باید بگویم: این تز در دهه پیشین به سبب فشارها و محاصره‌های همه‌جانبه فرهنگی و فکری و اعتقادی به عنوان تبری از اسلام و آزردگی و یأس از رنجی هزارساله در بین منورالفکرهای اهل حق (یارسان) مطرح و تبلیغ شد و بدون توجه به محتویات کتابهای مقدسشان بود؛ زیرا اولاً در چهار مرحله شریعت و طریقت و معرفت و حقیقت، نفی مرحله شریعت که در کتاب سرانجام ظهور انبیا از آدم تا خاتم را در بر می‌گیرد و در ظهور حضرت نبی اکرم(ص) که موضوع بحث در بند مورد توضیح و تفسیر ارجاعی (۵۹ ـ ۶۰) نمونه و شاهد ادعاست و در دوره ظهور و بر مدار شخصیت محمد(ص)، علی(ع)، سلمان برمی‌گردد، غیرقابل انکار و نقض غرض است. دوم اینکه علاوه بر شخصیت حضرت مولا علی(ع)، امام حسن(ع) و امام حسین(ع) و یاران آنها، سایه‌روشن تمام در کتابهای مقدس اهل حق دارند که در این نوشتار اشاراتی ارائه شد. و سوم، تمام مسأله اهل حق (یارسان) و شاخه‌های آن در عراق و ترکیه و سوریه و آلبانی و آذربایجان شوروی و… واقعه کربلاست. توضیح دیگر اهل حق وحی را به معنای دینی آن که از سوی خداوند بر نبی برگزیده نازل می‌شود، در دوره شریعت پایان یافته می‌داند؛ اما به سبب استمرار ذره ذات و فرَّ ایزدی، واردات الهام صادقه بر انسان کامل را علی‌الدوام دانسته است و او را خلیفـه‌الله می‌دانند و…
۶۳ ـ سرانجام، همان، ص۳۸۰ـ۳۸۱٫
۶۴ ـ دکتر کامل مصطفی شیبی نیز کتاب «محبت‌نامة» فضل‌الله حروفی را یادآور کتاب «سرانجام» می‌داند و در تأثیر حماسه ملی ایران در آثار حروفیه و همسانی «بارگه بارگه» با جاودان کبیر فضل‌الله حروفی این یادداشت راهگشاست: [در وجهه ایرانی، اسلامی حروفیه] براون با گوبینو هم‌عقیده است و نهضت حروفیان را یکی از تجلیات روح ایرانی می‌شمارد که هرگز از غور در اندیشه‌های [مخالف] باکی نداشته است. در جستجوی منابع غیراسلامی حروفی‌گری، دکتر رضا توفیق، علاوه بر معارضه ایرانیان علیه فتح عرب و نبرد روح شامی و آریایی، ما را به تأثیرپذیری حروفیان از نوافلاطونیان رهنمون می‌شود؛ زیرا حروفیان نیز قائل به تقدیم ماهیت بر شیء بودند و نیز محمد بن علی شلمغانی را پیشرو فضل‌الله در دعوی خدایی می‌شمارند.
پی‌جویی منابع غیراسلامی حروفیه ما را وامی‌دارد که در درجه اول به ادیان کهن ایرانی رجوع کنیم؛ زیرا حروفیان، مهدویت رهبرشان فضل‌الله را به «رجعت کیخسرو از غیبت خود در غار» [جاودان کبیر، ص۴۱۱ الف. نخستین اشاره به مهدویت شاهان قدیم ایران به آغاز فتوحات اسلامی برمی‌گردد و در یک شعر پهلوی که گوینده‌اش شناخته نیست آمده. رک: مجله انجمن سلطنتی آسیایی لندن، ۱۹۵۴، ص۳۲ ـ ۳۳] تعبیر کرده و او را مظهر آن منجی قدیم ایرانیان از سلسله استیلاگران عرب و پیشوای مصلح نژاد پارسی دانسته‌اند.
بار دیگر او را به صورت جمشید تصویر کرده، در خوابش دیدند که ۱۴۰ تن از اولاد خود را رهبری می‌کرد و در دست هر یک دو شمشیر ذوالفقار بود [«جاودان کبیر»، ۴۰۹ الف. قابل یادآوری است که آورده‌اند مهدی (خلیفه عباسی) به پسرش موسی در مورد کشتار و تعقیب زنادقه که ایشان را اصحاب مانی می‌نامید، پند می‌داد و می‌گفت: «جدت عباس را در خواب دیدم که دو شمشیر بر من حمایل کرد و به جنگ با ثنویان فرمان داد.» (تاریخ طبری، ج۳، ص۵۸۸) دو شمشیری که در متن حروفیه آمده، اگر اشاره به ثنویت ایرانی نباشد، دست‌کم به معنی «ظاهر و باطن» است.] ر که جمعاً ۲۸۰ شمشیر می‌شود و باز هم به نوعی، یادآور تعداد حروف عربی است. در تصویر اخیر، فضل‌الله خصوصیات اصل عربی ـ علوی اسلامی و روح تأویل‌گری ایرانی را با هم دارد و همچون موعود اسلامی و نیز منجی ایرانی ظاهر می‌شود که مقصدش رهانیدن ایرانیان و اعراب، هر دو از یوغ استیلای مغول است. گذشته از تجسم منجی ایرانی در فضل‌الله، ثنویت ایرانی نیز در اعتقاد حروفیه به شکل قائل شدن به نمادهای عددی برای عالم، به‌ویژه‌اندیشه خط استوا که وجه و لسان را جدا می‌کند [«استوانامه»، صفحه۲۰ب] وارد شده و درآمیخته است.
همچنین عقاید حروفیان از اشاره به آتش و به رسمیت شناختن مجوس، خالی نیست: خدا در آتش بر موسی تجلی کرد و مجوسان همان را می‌پرستند و نیز از آذر [ظ: آزر] نام برده‌اند که آتش را افروخت [اما آتش وی را نسوخت،] لیکن بر جسم ابراهیم پرتو انداخت که بر اثر آن، تا قیامت، جهان را روشن می‌دارد [قیامت‌نامه، ص۵۲]. در مورد اقتباس مستقیم از اسرائیلیات، خود حروفیان نیز انکاری نداشته‌اند؛ مثلاً حدیث مشهور «خدا آدم را بر صورت خویش آفرید» را به اصل اسرائیلی آن، تورات [«جاودان کبیر»، صفحه ۸۵ الف، ۳۲۰ الف؛ و نیز رک: تورات، سفر پیدایش، باب اول، آیه ۲۶ ـ ۲۷] ارجاع داده‌اند و از آن حدیث به عنوان سندی برای ارزش عددی آدم کمک گرفته‌اند. به علاوه این آیه قرآن را که «ده سوره مانند قرآن بیاورید» با ده فرمان موسی مقایسه کرده [«شرح جاودان»، صفحه ۱۳۸الف؛ و سوره هود (۱۱ : ۱۳)] آن را نشانه این دانسته‌اند. همچنین برة ابراهیم را طبق تصور یهودی توصیف کرده‌اند. هرچند تفصیلاتی مطابق عقاید خود بر آن افزوده‌اند. [«جاودان کبیر» ورقه ۳۴۴ الف] نیز تردیدی نیست که حروفیان از مسیحیت و شخص مسیح(ع) تأثیر پذیرفته‌اند؛ زیرا نحله حروفیه، کلاً مبتنی بر سازگاری با اندیشه‌های مشابه همه ادیان موجود و فرقه‌های گوناگون بوده و حروفیان در این طریق، عقاید مشترک میان حروفی‌گری و آن ادیان و فرقه‌ها را اظهار می‌نمودند. به علاوه با تفصیل و تأویل، کاستی‌ها و تناقضات نهفته در آن آیینها را برای سست‌ایمانان حل می‌کردند. درباره مسیحیت این نکته را نیز باید یادآوری کرد که چه بسا نخستین منبع «وحی» فضل‌الله، همان سرآغاز الهام‌بخش انجیل یوحنا بوده باشد: «در ابتدا کلمه بود و کلمه نزد خدا بود.» [انجیل یوحنا، ۱: ۱]
اگر به نقطه‌ای که این بخش را از آن آغاز کردیم برگردیم، این نکته جلب نظر می‌کند که حروفیان، لغت فارسی را بر عربی ترجیح نهاده، مقام نخست بدان داده و به متون [فارسی] نوشتة فضل‌الله، صفت وحی بخشیده‌اند. از اینجاست که محقق چاره‌ای ندارد جز آنکه طبق نظر دکتر رضا توفیق، این نهضت را از رشته نهضت‌های ایرانی خالص بداند که هدفش استقلال [ملی و مذهبی] بوده؛ به‌ویژه در آن موقعیت زمانی که نه نژاد عرب آن تسلط قدیم را داشت و نه لغت عرب این تأثیر [یعنی تأثیر زبان فارسی] را در اذهان مردم… عقیده مشترک دیگر میان [ اهل حق: آل حق] و حروفیان آن است که مؤمنان نمی‌میرند، بلکه از خانه‌ای به خانه‌ای منتقل می‌شوند [«استوانامه، ص۵۱ بر مقالات الاسلامین، ج۱، ص۷۷؛ الفرق بین الفرق، ص۱۵۱ـ ۲۰۰؛ تشیع و تصوف، صص۲۱۴ ـ ۲۱۷] بدین جهت است که می‌بینیم، رجعت و مهدویت که از لازمه‌های [نهضت علویان] بوده، از لوازم حروفی‌گری نیز شده است. [علی اعلی در «توحیدنامه»، ص۱۳ می‌گوید: هر که با رجعت نشد قائل یقینر لیس منّی گفتش آن هادی دین] فضل‌الله تا حد امکان کوشش داشت خود را زیر شعار پنهان سازد تا حقیقت وابستگی‌اش به تشیع آشکار نشود؛ دلیل این موضوع اینکه سید اسحاق «محرم‌نامة» خود را فقط به این منظور نوشت که اصول عقاید حروفی را بدون رعایت تقیه شرح دهد [محرم‌نامه، ص۱۳٫ جزء مجموعه «نصوص حروفیه»، چاپ هوارت]. با این حال حتی در آثار خود فضل‌الله اشارات بسیاری می‌توان یافت که ارتباط آشکار نحله حروفی با تشیع دوازده امامی روشن می‌سازد. (سلطانی، محمدعلی، قیام و نهضت علویان زاگرس، ج۱ و ۲، نشر سُها، تهران، ۱۳۸۲، ص۱۲۶ـ ۱۲۹)
روزنامه اطلاعات