1394/1/16 ۰۸:۳۳
اشاره: این نوشتار مقدمه‌ای است بر مجموعه مقالات در تاریخ و اخلاق پزشکی در اسلام و ایران انتشارات انجمن آثار و مفاخر فرهنگی.
بسیاری از اهل علم، به ویژه دانشجویان، از من می‌پرسند که چگونه به پزشکی اسلامی و تاریخ آن علاقه‌مند شدم و در جریان کوشش علمی دربارة این موضوع قرار گرفتم و فعالیتهای من در نشر کتابها و مقاله‌هایی در این فن، در چه موقعیت زمانی و مکانی بوده است. این پرسش آنان کاملاً بجاست؛ چه، از سال ۱۳۳۸ تا ۱۳۵۵، من به طور مستمر ـ به جز سه سالی که در کانادا بودم ـ در گروه زبان و ادبیات فارسی دانشکدة ادبیات دانشگاه تهران به تدریس نظم و نثر فارسی اشتغال داشتم. طی ده سال از این مدت، مدیریت این گروه به عهده من بود و در سالهای اخیر، پیوسته و ناپیوسته، در موسسه مطالعات اسلامی دانشگاه مک گیل کانادا و موسسه بین‌المللی اندیشه و تمدن اسلامی مالزی موضوعهای مختلف علوم عقلی اسلامی، به ویژه منطق، فلسفه و کلام را تدریس کرده‌ام.
پس چنین به نظر می‌آید که پرداختن من به تاریخ طب اسلامی، امری تطفلی بوده است و آن را به منزلة سرگرمی و فرار از کار اصلی، برای خود برگزیده‌ام! در هر حال، مسلم است که مجموعة حاضر گویای کوشش و کار راقم سطور در این فن است که در ایران، چندان مشوق و حامی هم ندارد و آنچه انجام داده‌ام، برای آن بوده است که قطره‌ای از دریای بیکران کوششهای دانشمندان اسلامی را به علم شریف پزشکی که مورد بی‌اعتنایی و فراموشی خود مسلمانان قرار گرفته است، در اختیار اهل علم، خاصه دانشجویان جوان، بگذارم.
طی سالهای ۱۳۳۶ تا ۱۳۳۸ که به تحریر رسالة دکتری خود، تحت عنوان «تحقیق در دیوان ناصرخسرو» در دانشکدة ادبیات مشغول بودم، به این بیت او برخوردم که می‌گوید:
عالم قدیم نیست سوی دانا
مشنو محال دهری شیدا را
در جستجوی این برآمدم که مراد او از این «دهری شیدا» چه کسی بوده است تا آنکه به زادالمسافرین او مراجعه کردم که در آنجا می‌گوید: «اصحاب هیولا چون ایرانشهری و محمدبن زکریای رازی و جز ایشان گفتند که هیولا جوهری قدیم است.» از این رو به تحقیق دربارة احوال، آثار و افکار رازی متمایل شدم و چون در همان روزگار، دورة دکتری دانشکدة الهیات (معقول و منقول پیشین) را در جنب دورة دکتری زبان و ادبیات فارسی می‌گذراندم، هر هفته از محضر درس استاد فقید دکتر غلامحسین صدیقی بهره‌مند می‌شدم و پس از درس، از پل چوبی که محل آن دانشکده بود تا سرچشمه که منزل استاد بود، او را پیاده همراهی می‌کردم. بیشتر سخنان ما مربوط به رازی می‌شد. آن مرحوم مرا تشویق می‌کرد که به تحقیق دربارة افکار فلسفی و اندیشه‌های جهان‌شناسی او بپردازم و همان را موضوع رسالة دکتری خود برای آن دانشکده قرار دهم.
طی سالهای ۱۳۳۷ تا ۱۳۴۰ که مدیریت بخش نسخه‌های خطی کتابخانه ملی فرهنگ به من واگذار شده بود، این فرصت پیش آمد تا کتابهای خطی پزشکی و داروشناسی آن کتابخانه را مورد تصفح و تورق قرار دهم و برای نخستین بار، در آنجا به کتاب نفیس «المعالجات البقراطیة» ابوالحسن طبری، دانشمند ایران قرن چهارم، برخوردم که هنوز امیدوارم روز فرا رسد که بتوانم آن را با نسخه‌ای که در کتابخانة اسلر دانشگاه مک گیل موجود است و نسخه‌ای که در سال ۱۹۸۵، به صورت عکس در فرانکفورت چاپ شده است، تطبیق دهم و آن را به صورت چاپی منقح و مضبوط، در دسترس اهل علم بگذارم.
کتابخانة مخصوص تاریخ پزشکی
هرچند من درسهای دورة دکتری علوم معقول را به پایان رسانیدم، ولی رسالة دکتری خود را درباره رازی، به دانشگاه ارائه نکردم که آن، به جهت سفر دوساله‌ام به انگلستان برای تدریس زبان و ادب فارسی در دانشگاه لندن بود. از این رو به همان دکتری زبان و ادبیات فارسی که در سال ۱۳۳۸ از رسالة خود دفاع کرده و بر اساس آن دانشیار دانشکده ادبیات شده بودم، بسنده کردم.
طی اقامت در انگلستان، این فرصت پیش آمد که از کتابخانة ولکام۱ که مخصوص تاریخ پزشکی است، استفاده کنم و نسخه‌های خطی فارسی و عربی پزشکی را که هنوز فهرست نشده بودند، یک به یک مورد مطالعه و بررسی اجمالی قرار دهم.
پیش از سفر لندن، با استاد فقید مرحوم علی‌‌اصغر حکمت، در نشر تفسیر «کشف‌الاسرار و عُدّه‌الابرار» ابوالفضل رشید‌الدین میبدی یزدی همکاری داشتم و تصحیح جلد هشتم آن به من محول شده بود. بدین مناسبت، هفته‌ای یک بار با دوستان دیگر که مجلدات دیگر آن تفسیر را زیر نظر داشتند، در منزل آن استاد گرد می‌آمدیم و همین آشنایی سبب شد که در مراجعت از لندن، وقتی آن مرحوم در مقام رئیس کمیسیون ملی یونسکو در ایران، می‌خواست جشنی به مناسبت هزار و یکصدمین سال تولد رازی برپا کند، از من خواست تا یکی از آثار آن پزشک نامدار و فیلسوف ارجمند را برای طبع آماده سازم تا در میان حضار آن مراسم توزیع شود. برای این کار، با کتاب «السیره‌الفلسفیة» او موافقت شد و من برای تحریر مقدمة کتاب که دربارة احوال، آثار و افکار رازی بود، ناچار شدم که به منابع دست اول دربارة رازی مراجعه کنم.
کتاب السیره‌الفلسفیه در سال ۱۳۴۳ منتشر شد و مورد قبول اهل علم قرار گرفت و تشویق آنان موجب شد که من آن رشته را رها نکنم و در جنب کارهای دیگر، به تحقیق دربارة سایر آثار رازی و دانشمندان پیش از او و همزمان او بپردازم.
طی همین مطالعات، مصمم شدم که دربارة تاریخ طب در اسلام و سابقة آن در یونان، هند و ایران مطالعه کنم. برای این منظور، کهن‌ترین تاریخ پزشکان در اسلام، یعنی «تاریخ‌الاطباء و الفلاسفة» اسحاق بن حنین، نظر من را جلب کرد. خاصه آنکه متن آن، با مقدمه‌ای محققانه از فرانز رزنتال ـ دانشمند تاریخ‌شناس معروف ـ در دسترس قرار داشت و من توفیق یافتم که آن را به فارسی ترجمه کنم و در مجله دانشکدة ادبیات (شماره ۳، سال ۱۳۴۴) تحت عنوان «آغاز علم طب و تاریخ آن تا زمان رازی» منتشر سازم.
در کانادا
در سال ۱۳۴۴ که به دعوت دانشگاه مک‌گیل به مدت سه سال برای تدریس فلسفه و کلام به کانادا عزیمت کردم، این فرصت پیدا شد که از کتابخانة اسلر که به تاریخ پزشکی اختصاص داشت، استفاده کنم؛ به ویژه که کتابهای تاریخ پزشکی اسلامی ماکس مایرهوف ـ مورخ معروف تاریخ طب اسلامی ـ به آن کتابخانه انتقال یافته بود و حتی برخی از نسخه‌های خطی طبی در آن کتابخانه یافت می‌شد که در دنیا منحصر به‌فرد بود؛ مانند کتاب «مفردات الادویة» غافقی که نسخه‌ای خوش خط و مزین به تصویر بسیاری از درختان و گیاهان دارویی است.
طی مدت این سه سال، موفق شدم که مطالعات خود را درباره رازی، با توجه به میراث کهن طب یونانی، توسعه دهم و برای این منظور، مقدماتی از زبان یونانی و لاتین فراگرفتم و نتیجة مطالعات خود را به صورت مقاله‌هایی متعدد برای نشر در مجله دانشکده ادبیات دانشگاه تهران ارسال داشتم که از جملة آنها مقاله‌‌های زیر است:
الف) «رازی در طب روحانی»، مجلة دانشکدة ادبیات دانشگاه تهران، شماره‌های ۲، ۳ و ۴، سال ۱۳۴۵ و شمارة ۱، سال ۱۳۶۶٫ رازی طب روحانی را برای آن نوشت که عدیل و قرین طب منصوری باشد که آن، در طب جسدانی است و عقیدة او بر این است که همچنان که جسم بیمار نیازمند به پزشک است، روح بیمار هم به وسیلة پزشک روح باید درمان شود.
در سال ۱۳۴۵ موضوع این مقاله، مبنای سخنرانی من در اجلاسیة سالانة انجمن شرق‌شناسان آمریکا، در دانشگاه فیلادلفیا قرار گرفت که پس از آن، در مجلة مطالعات اسلامی (جلد ۲۶، سال ۱۹۷۶) در پاریس منتشر شد. این مقاله، همراه با تحریر انگلیسی آن در سال ۱۳۷۲، به مناسبت نخستین کنگرة بین‌المللی اخلاق پزشکی (۲۳ـ ۲۵ تیرماه ۱۳۷۲)، به وسیلة معاونت امور فرهنگی وزارت بهداشت و درمان و آموزش پزشکی تجدید چاپ شد. هم‌اکنون تحریر عربی این مقاله، همراه با متن «الطب الروحانی» رازی که براساس نسخه‌ای که در کتابخانة مرکزی دانشگاه تهران موجود است، با کوشش حقیر فراهم شده است و در مجموعة اندیشة اسلامی، به وسیلة مؤسسة بین‌المللی اندیشه و تمدن اسلامی مالزی چاپ و منتشر می‌شود.
ب) «ردّ موسی بن میمون بر جالینوس و دفاع از حضرت موسی بن عمران(ع)» (مجلة دانشکدة ادبیات، شمارة ۱، سال ۱۳۴۶). ابن میمون، پزشک و متکلم یهودی، گفتة جالینوس در کتاب «منافع الاعضا» را که معتقد است خداوند جای موی مژه و موی ابرو را نمی‌تواند با هم عوض کند، مگر اینکه دیگرگونی در زیرساخت آن فراهم آورد، رد کرده است.
کوشش در تحریر این مقاله موجب شد که نگارنده آشنایی بیشتری با اندیشه و آثار ابن میمون پیدا کند و مقاله‌ای تحت عنوان «ابوعبدالله تبریزی و بیست و پنج مقدمة ابن میمون» بنویسد که آن در یادنامة علیمحمد عامری، در سال ۱۳۵۳ منتشر شد و نیز متن عربی شرح بیست و پنج مقدمة ابن میمون در اثبات ذات باری تعالی را تصحیح و در سال ۱۳۶۰، در مجموعة سلسلة دانش ایرانی (شمارة ۲۶) منتشر سازد. این کتاب که به وسیلة فیلسوف مسلمان ایرانیِ اهل تبریز نگارش یافته است، در سال ۱۵۵۶ میلادی به زبان عبری ترجمه شده و در سال ۱۵۷۴ در ونیز ایتالیا به چاپ رسیده است.
ج) «شکوک رازی بر جالینوس و مسئلة قدم عالم»، (مجلة دانشکدة ادبیات، شماره‌های ۲ و ۳، سال ۱۳۶۶) در این مقاله، کتاب «الشکوک علی جالینوس» که حاوی ایرادات رازی بر جالینوس است و نشان می‌دهد که دانشمندان ایرانی مقلد صرف یونانیان نبوده‌اند، مورد تحلیل و بررسی قرارگرفته است.
براساس همین مقاله، سخنرانیی تحت عنوان «النقد العلمی فی‌الاسلام بالاشاره الی کتاب الشکوک للرازی» در کنگرة تمدن اسلامی میان اصالت و تجدید که در مارس ۱۹۷۵ به وسیلة دانشگاه لبنان در بیروت برگزار شد، ایراد کرد. تحریر انگلیسی این مقاله در یادنامة چارلز آدامز۲ در سال ۱۹۹۱، در لیدن از بلاد هلند چاپ شد و تحریر عربی آن در مجلة تاریخ العلوم العربیه (جلد۹، شماره‌های ۱ و ۲) در سال ۱۹۹۱، به وسیلة معهدالتراث العلمی العربی وابسته به دانشگاه حلب انتشار یافت.
معرفی کتاب «البیان و التبیین فی‌الانتصار لجالینوس» که ردّ کتاب الشکوک رازی است و نسخة منحصر به فرد آن در کتابخانة آستان قدس رضوی موجود است، موضوع سخنرانی او در سی و سومین کنگرة بین‌المللی تاریخ پزشکی بود که در هفتة اول سپتامبر ۱۹۹۲، در گرانادا (غرناطه) و سویلا (اشبیلیه) از بلاد اسپانیا برگزار شد.
د) «کتاب علم الهی رازی و مسئلة قدمای خمسه»، (مجلة دانشکدة ادبیات، شماره‌های ۵ و ۶، سال ۱۳۴۷) در سال ۱۳۴۹، براساس مواد این مقاله، او سخنرانیی تحت همین عنوان در کنگرة بین‌المللی خاورشناسان که در دانشگاه ملی استرالیا، واقع در شهر کانبرا برگزار شد، ایراد کرد که در سال ۱۹۷۲، متن آن در مجلة ابرنهرین،۳ در شهر لیدن از بلاد هلند، چاپ و منتشر شد.
هـ) «خاک نیشابور»، (مجلة یغما، شمارة ۶، سال ۱۳۴۷) صورت مفصل این مقاله تحت عنوان «کتاب رازی دربارة گل نیشابوری» در مجلة دانشکدة ادبیات و علوم انسانی دانشگاه مشهد، شمارة تابستان ۱۳۵۲، چاپ شد. تحریر عربی این مقاله، تحت عنوان «کتاب الرازی عن‌الطین النیشابوری» در مجموعة ابحاث الندوه العالمیه لتاریخ العلوم عندالعرب، در سال ۱۹۷۷، به وسیلة معهدالتراث العلمی العربی وابسته به دانشگاه حلب چاپ و منتشر شد و همین، موضوع سخنرانی او به زبان انگلیسی، در بیست و سومین کنگرة بین‌المللی تاریخ پزشکی، بود که در سال ۱۳۵۱، در دانشگاه لندن برگزار شد. در سال ۱۹۷۴، متن آن در مجموعة سخنرانیهای آن کنگره در لندن، به وسیلة مؤسسة تاریخ پزشکی ولکام چاپ و منتشر شد.
فیلسوف ری
پس از مراجعت از کانادا، سخنرانی علمیی در تالار فردوسی دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران، تحت عنوان «مقام علمی و فلسفی محمدبن زکریای رازی» ایراد کرد که در سال ۱۳۶۸، در مجموعه سخنرانیهای آن دانشکده که جلسات آن ماهی یک بار مرتباً برگزار می‌شد، به وسیله کتابفروشی دهخدا چاپ و منتشر شد. در همین اوقات، مطالبی را که طی سه سال اقامت در کانادا، درباره محمدبن زکریای رازی فراهم آورده بودم به صورت کتابی به نام فیلسوف ری، محمد بن زکریای رازی منظم و مرتب ساختم که در بردارنده بسیاری از مطالب فلسفی و پزشکی در قرون اولیه اسلامی، خاصه زمانی رازی، است.
این کتاب که تالیف درجه اول سال ۱۳۴۹ و برنده جایزه سال شناخته شد و به چاپ سوم هم رسید، مورد پسند دانشمندان داخلی و خارجی قرار گرفت و مقالات متعددی درباره آن نگاشته شد؛ از جمله پروفسور جورج وجدا۴ در مجله آسیایی پاریس ۱۹۷۱ درباره آن نوشت: «تاکنون، درباره رازی کتابی مانند این کتاب نوشته نشده است.»
برای تحلیل و بررسی کتابهای رازی ناچار بودم که آثار جالینوس، به ویژه آن آثاری را که رازی از آنها متأثر بود، مطالعه و بررسی کنم. از این رو کهن‌ترین فهرست تفصیلی را که در تمدن اسلامی نوشته شده است، به زبان فارسی ترجمه کردم؛ یعنی رساله حنین بن اسحاق به علی بن یحیی را که در آن از ۱۲۹کتاب جالینوس که به وسیله او و همکارانش از یونانی یا سُریانی به عربی ترجمه شده است، نام می‌برد. نخستین بار، بخشی از آن در مجله «معارف اسلامی» (شماره ۱۲ فروردین ۱۳۵۰) منتشر شد و سپس، ترجمه همه رساله در کتاب بیست گفتار در مباحث علمی و فلسفی و کلامی و فرق اسلامی آورده شد که در سال ۱۳۵۵، به وسیله موسسه مطالعات اسلامی انتشار یافت.
بعدها نویسنده محتوای این رساله را تجزیه و تحلیل کرد و طی سخنرانیی تحت عنوان «ترجمه و نقل علوم بیگانگان در زمان حضرت امام رضا علیه‌السلام»، در دومین کنگره حضرت امام رضا(ع) که در سال ۱۳۶۵ در مشهد برگزار شد، به اهل علم عرضه کرد. این مقاله نخست، در مجموعه سخنرانیهای آن کنگره و سپس، در دومین «بیست گفتار» در مباحث ادبی و تاریخی و فلسفی و کلامی و تاریخ علوم اسلامی، در سال ۱۳۶۸ به وسیله موسسه مطالعات اسلامی چاپ و منتشر شد.
در سال ۱۳۵۲ که کنگره جهانی ابوریحان بیرونی، به وسیله شورای عالی فرهنگ و هنر، در تهران برگزار شد، راقم سطور متن عربی رساله ابوریحان درباره آثار رازی را که برای نخستین بار، در سال ۱۹۳۶، در پاریس و به وسیله پل کراوس نشر شده بود تصحیح مجدد کرد و همراه با ترجمه فارسی آن، به آن کنگره تقدیم داشت. تحلیل و بررسی آن رساله موضوع سخنرانی او در کنگره جهانی ابوریحان بیرونی بود که در همان سال در کابل برقرار شد و تحریر انگلیسی آن در مجموعه‌ای که در سال ۱۹۷۹، به یادبود ابوریحان، در کراچی چاپ شد انتشار یافت.
پی‌نوشتها:
۱-wellcome 2.Charles Adams
3.Aber Nahrain 4.George Vajda
روزنامه اطلاعات
کاربر گرامی برای ثبت نظر لطفا ثبت نام کنید.
کاربر جدید هستید؟ ثبت نام در تارنما
کلمه عبور خود را فراموش کرده اید؟ بازیابی رمز عبور
کد تایید به شماره همراه شما ارسال گردید
ارسال مجدد کد
زمان با قیمانده تا فعال شدن ارسال مجدد کد.:
قبلا در تارنما ثبت نام کرده اید؟ وارد شوید
فشردن دکمه ثبت نام به معنی پذیرفتن کلیه قوانین و مقررات تارنما می باشد
کد تایید را وارد نمایید