یلدا، بزرگ آیینی حماسی

1393/10/1 ۱۰:۱۵

فاطمه قناد: دگربار شب یلدا از راه رسید و ایرانیان برای پاسداشت این آیین حماسی و بزرگ دور هم جمع می شوند تا این میراث کهن نیاکان خویش را گرامی بدارند. شب یلدا یا شب چله، شب نخست فصل زمستان و ساعت های پایانی روز آخر پاییز محسوب می شود. این شب با انقلاب زمستانی برابر است و پس از آن طول روز بیش تر و طول شب کوتاه تر خواهد شد.

فاطمه قناد: دگربار شب یلدا از راه رسید و ایرانیان برای پاسداشت این آیین حماسی و بزرگ دور هم جمع می شوند تا این میراث کهن نیاکان خویش را گرامی بدارند.

شب یلدا یا شب چله، شب نخست فصل زمستان و ساعت های پایانی روز آخر پاییز محسوب می شود. این شب با انقلاب زمستانی برابر است و پس از آن طول روز بیش تر و طول شب کوتاه تر خواهد شد.

یلدا واژه ای سریانی است که در دوره ی ساسانیان به زبان پارسی راه یافت و به معنای میلاد، زایش، زاد روز و تولد است. ایرانیان باستان بر این باور بودند که فردای شب یلدا با دمیدن خورشید، روزها بلند تر می شود و تابش نور ایزدی فزونی می یابد به همین دلیل آخر پاییز و روز نخست زمستان را شب زایش مهر یا زایش خورشید می خواندند و برای آن جشن بزرگی برپا می کردند.

فردوسی شاعر بزرگ ایران پیشینه ی شب یلدا را به هوشنگ از شاهان پیشدادی ایران(کیانیان که از سیستان پارس برخاسته بودند) نسبت داده و ابوریحان بیرونی نیز از این جشن با نام میلاد اکبر نام برده و منظور از آن را میلاد خورشید عنوان کرده است.

محمدحسین بن خلف تبریزی در واژه نامه ی برهان قاطع درباره ی واژه ی یلدا چنین می نویسد: «یلدا شب اول زمستان و شب آخر پاییز است که اول جُدی و آخر قوس باشد و آن درازترین شب هاست در تمام سال و در آن شب و یا نزدیک به آن شب، آفتاب به برج جدی تحویل می کند...»

ایرانیان باستان در برگزاری آیین های شب یلدا، بسیار کوشا بودند و اعتقاد داشتند که در این شب خواب از چشم می رود و بیداری تا بامداد ادامه دارد تا این که خورشید را در طلوع از نو متولد شده به تماشا بنشینند. کهنسالان و بزرگان خانواده به نماد کهنسالی خورشید در پایان پاییز دور هم جمع می شدند و خوراکی های فراوان چون انار، هندوانه و سنجد برای بیداری دراز مدت را فراهم می کردند.

ایرانیان گاه شب یلدا را تا دمیدن پرتو پگاه در دامنه ی کوه های البرز به انتظار باز زاییده شدن خورشید بیدار می ماندند و برخی افراد در عبادتگاه ها به نیایش مشغول می شدند تا پیروزی مهر و شکست اهریمن را از پروردگار طلب کنند. آنان روز پس از شب یلدا (یکم دی ماه) را خورروز (روز خورشید) و دی گان می خواندند.

سفره ی شب یلدا یکی از رسم های ایرانی هاست که در قدیم میَزد نام داشت و شامل میوه های تر و خشک و آجیل بود. همچنین از دیرباز انار و هندوانه جزو مهم ترین خوردنی های شب یلدا به شمار می رفت.

سازمان میراث فرهنگی در 1387 هجری خورشیدی، شب یلدا را به عنوان یکی از آیین های باستانی ایران به ثبت رساند تا این سنت و آداب کهن برای همیشه پاس داشته شود و جاودان و ماندگار بماند.

پژوهشگر گروه اطلاع رسانی به بهانه ی فرا رسیدن شب یلدا با اسماعیل آذر و محمد اسماعیل شفیع پور فومنی از استادان زبان و ادبیات فارسی در این باره به گفت و گو پرداخت.

اسماعیل آذر شب یلدا را نشانگر یکی از جشن های ایرانی دانست و گفت: به گزارش تاریخ، ایرانی ها شادترین ملت و قوم روی زمین بودند به این دلیل که از هر موضوع و رویدادی بهره می گرفتند تا جشن بگیرند و به شادی و سرور بپردازند. برای نمونه در زمان بهرام گور، برای نشاط مردم از شهرهای اطراف بنابر گفته ی کریستین سن که تاریخ ساسانیان را نگاشته است، نوازنده به ایران دعوت می کردند و این نوازندگان در روزهای خاص در چهار سوق ها می نواختند تا مردم را شاد کنند و آنها با روحیه ی بالاتری به کار روزانه ی خویش بپردازند.

مدیر گروه زبان و ادبیات فارسی درباره ی واژه یلدا بیان داشت: یلدا یک واژه ی سریانی محسوب می شود که به زبان عربی راه یافته و سپس به زبان فارسی وارد شده است و با واژگان تولد، میلاد، مولد، ولد و ولاده نسبت دارد، به همین دلیل آمده اند و این روز را با یک اختلاف کمی هنگامه ی تولد حضرت عیسی(ع) دانسته اند و خاقانی نیز در دیوان خود چنین مضمونی را آورده است.

محمد اسماعیل شفیع پور فومنی درباره ی شکل پذیری این جشن گفت: شکل گیری این مراسم ها در طول تاریخ به عهد باستان باز می گردد که بعدها در آیین مهر آفرینی و در پاسداشت آتش و پیروزی روز بر شب این جشن ها برقرار شده است. در واقع شب یلدا در ادامه ی یک حرکتی به شمار می رود که از مهر آغاز شده است و متاسفانه به این موضوع کمتر پرداخته اند و این امر را فراموش کرده اند.

وی درباره ی آیین های منتهی به شب یلدا اظهار داشت: هنگامی که ما وارد ماه مهر می شویم، جشن تحصیلی یا جشن دانایی می گیریم که در آیین کهن این مراسم، جشن دانایی بوده است و مهر ماه در کنار تمامی ویژگی هایش یک مزیت مهم دارد و آن موضوع مهرآفرینی و ایجاد بیداری است که این امر تا شب یلدا و سپس نوروز ادامه دارد. در کتاب های گذشته آمده است که معبدان معبد در کنار هم جمع می شدند و با فرهیختگان آن دوره نزد پادشاه می رفتند و به عبادت مشغول می شدند و سپس جشن مهر را پاس می داشتند به گونه ای که برابر با هفتم ماه مهر است، پس از آن عهد می کردند که با سپاهیان دانایی، دانش و بینش به نبرد با جهل، تیرگی و ظلم بروند و این جنگ ادامه پیدا می کرد تا به شب یلدا می رسید که در این شب، پیروزی سپاهیان بیداری، روز یا روشنایی بر سپاهیان شب اعلام می شد.

اسماعیل آذر درباره ی جشن شب یلدا یادآور شد: در این شب؛ نور بر تاریکی شب پیروز می شود و آن را در جای خود متوقف می کند و آماده می شود تا اوج بگیرد و پیروزی خود را بر سیاهی نشان دهد. در حقیقت متوقف کردن تاریکی و افزوده شدن بر طول روز یعنی نور و روشنایی به عنوان پیروز شدن نور بر تاریکی در طول تاریخ جشنی را به خود اختصاص داده که آن را یلدا نام گذارده اند.

این استاد ادبیات ویژگی های این آیین را این گونه بر می شمارد: یکی از ویژگی های این شب این است که ایرانی ها به دیدار هم می روند و صله ارحام به جای می آورند و بر دوستی ها و همبستگی ها می افزایند. در این مراسم مردم آیاتی از قرآن مجید را در جمع خانواده تلاوت می کنند و محفل هایی شاعرانه برپا می کنند و دیوان حافظ را می خوانند. در شب یلدا میوه هایی همچون هندوانه مورد استفاده قرار می گیرد، زیرا این ماده ی مغذی با دارا بودن ویتامین های گوناگون به شستشوی دستگاه گوارش کمک می کند و باعث سرزندگی انسان می شود. خوردن آجیل مشکل گشا در این شب نیز یکی دیگر از رسم های ایرانیان از دیرباز تاکنون به شمار می رود.

اسماعیل آذر در ادامه گفت: شب یلدا در ادبیات فارسی بسیار مورد توجه بوده است به گونه ای که بزرگانی همچون حافظ شعرهایی در وصف آن سروده اند. برای نمونه می توان به بیت **صحبت حکام ظلمت شب یلداست، نور ز خورشید خواه بو که برآید، اشاره کرد که این شاعر ایرانی در وصف شب یلدا سروده است.

استاد شفیع پور فومنی ضمن تاکید بر اینکه ما در واقع شروع بلندترین روز سال را جشن می گیریم گفت: ما بلندترین روز سال را داریم نه بلندترین شب سال را که این هم یک اشتباهی به شمار می رود که متاسفانه گفته شده و در میان مردم گسترش یافته است. در این زمان سپاهیان روز و روشنی بر سپاهیان شب و جهل غلبه کرده اند و این هنگامه را جشن می گیرند، به همین علت نیز تمام رسم و آیین هایی که در این شب برگزار می شود با بیداری و فرهیختگی همراه است.

وی درباره ی رسم های شب یلدا اظهار داشت: کاربرد هندوانه در سفره ی یلدا نشانگر موضوع مهمی است و این میوه نماد باروری محسوب می شود. همچنین در آیین کهن، هندوانه را در سینی ای بزرگ به نام مجمع که کنگره ای و نشان دهنده ی کنگره های خورشیدی بود، می گذاشتند و با خوردن هندوانه سرما، سستی و تنبلی را از خود دور و گرما، زایش، حرکت و پویش را جایگزین می کردند. همچنین مردم به خاطر اینکه بیدار بمانند و جشن بگیرند و مهر و این آیین را میزبانی کنند، آجیل می خوردند تا بیدار بمانند و مورد حمله ی جهل و تباهی قرار نگیرند. ایرانیان در یلدا پیروزی نبردی را که از مهر شروع شده بود، جشن می گرفتند که تمامی این موضوع ها شامل یک دوره است و باید یلدا را در این مجموعه دید و شناخت.

این استاد ادبیات با بیان اینکه این آیین به شدت توحیدی است، گفت: در این شب مهر، دوستی و بیداری عهد و پیمان می بندند تا فروغ و روشنایی را پاس دارند و میان این فروغ و فروغ ازلی یک رابطه است. در این روز آغاز زنگ بیداری زده می شود و پیام پیروزی سپاهیان دانش، فضل و اندیشه بر کفر و شرک، ظلم و تباهی که تمامی اش با سیاهی هماهنگ است، اعلام می شود و تا شب نوروز ادامه دارد.

محمد اسماعیل شفیع پور با اشاره به این که شب یلدا در میان دیگر قوم ها هم نفوذ پیدا کرده است، بیان داشت: با ورود مسیحیان به ایران و مشرق زمین و آغاز جنگ های صلیبی، آنان خیلی از سنت های ما را کسب کردند و با خود به سرزمین های خویش بردند. آنها این شب را با میلاد مسیح تطبیق داده اند و با فاصله ی اندکی جشن می گیرند.

وی در پایان با بیان این موضوع که در این شب سراسر خوبی، مهربانی و مهرورزی است، گفت: در شب یلدا، مردم دور تا دور هم می نشینند و هیچ فردی بر دیگری برتری ندارد، همان طور که حضرت محمد(ص) همه را در حلقه ذکر و مهر می شناخت.

خبرگزاری ایرنا