1396/10/27 ۱۰:۳۹
از میان بسیاری ویژگی‌های فرهنگ و تمدن ایران و اسلام از نخستین سده‌ها تا روزگار معاصر، اگر بر آن شویم مواردی برشمریم، قطعا از آن میان «رونق علم و دانش»، جایگاهی ویژه دارد. ایرانیان به‌ویژه به استناد منابع برجای‌مانده از روزگار اسلامی، در تولید علم و دانش در زمینه‌های گوناگون کوششی فراوان داشتند.
رونق و درخشش علم و دانش از زمینه قدیم تا روزگار کنونی
از میان بسیاری ویژگی‌های فرهنگ و تمدن ایران و اسلام از نخستین سده‌ها تا روزگار معاصر، اگر بر آن شویم مواردی برشمریم، قطعا از آن میان «رونق علم و دانش»، جایگاهی ویژه دارد. ایرانیان به‌ویژه به استناد منابع برجای‌مانده از روزگار اسلامی، در تولید علم و دانش در زمینه‌های گوناگون کوششی فراوان داشتند. دستاورد چنین کوشش‌هایی، نگارش کتاب‌هایی کم‌نظیر در جهان علم و دانش به‌شمار می‌آید که اکنون به‌عنوان نفایس فرهنگ و تمدن ایران و اسلام به زبان‌های فارسی و عربی در گنجینه‌های نسخه‌های خطی کتابخانه نگهداری می‌شوند. روایت تاریخ از چنین رونقی، ما را به مدرسه‌ها و کتابخانه‌هایی بزرگ می‌رساند که در سده‌های پی‌درپی در ایران فعالیتی چشمگیر داشته‌اند و اندیشمندان و دانشمندانی بزرگ به جامعه تقدیم می‌کردند. تعلیم و تربیت، درواقع آن‌گونه که امروز «آموزش‌وپرورش» می‌نامیم در تاریخ ایران پیشینه، رونق و گسترشی فراوان داشته است. یک نکته اما در این میانه ما را با جلوه‌ای دیگر از این مسأله راه می‌نمایاند. بخشی گسترده از این نهادهای آموزشی‌وپرورشی در تاریخ ایران، از سنت نیکوی وقف برآمده بودند. آن‌گونه که منابع تاریخی نشان می‌دهند پس از موقوفه‌های دینی به‌ویژه مربوط به حوزه عبادت و زیارت، مراکز آموزشی‌وپرورشی بیشترین میزان موقوفه‌ها را دربرمی‌گرفته‌اند. مدرسه‌ها، مکتب‌خانه‌ها و کتابخانه‌هایی بسیار در جای‌جای تاریخ این سرزمین می‌توان یافت که براساس سنت وقف شکل گرفته، اداره شده و توسعه یافته بودند.
نظامیه‌ها درخششی از یک نگاه توسعه‌گرا
مدرسه‌های نظامیه در روزگار سلجوقی از نمادهای درخشان نهادهای وقفی در حوزه آموزش‌وپرورش در تاریخ ایران به شمار می‌آیند. این مدرسه‌های علمی به کوشش خواجه نظام‌الملک توسی، وزیر پرآوازه حکومت سلجوقیان در سراسر پهنه سرزمین‌های اسلامی زیر سلطه این دودمان پدیدار شدند. نظامیه‌های بغداد، اصفهان، نیشابور و هرات در این میانه آوازه‌ای بزرگ داشتند. نظام‌الملک برای آن‌که رونق و تداوم زیست نظامیه‌ها را اعتباری و ضمانتی بخشد، موقوفه‌هایی بسیار برای هریک از آنها در نظر گرفت تا از منابع درآمدی آنها هزینه‌های اداره مدرسه‌ها فراهم آید. به‌عنوان نمونه، این وزیر خوش‌ذوق سلجوقی، پس از بنیان‌گذاری نظامیه بغداد در سال ٤٥٧ هجری بر کرانه دجله، بازارها، کاروانسراها و روستاهایی پیرامون آن را خرید و وقف کرد.
کتابخانه‌های وقفی / نگین‌های درخشان ایران
کتابخانه‌ها از دیگر نهادهای مرتبط با این حوزه بودند که با بهره‌گیری از سودمندی‌های سنت وقف درخششی کم‌نظیر در تاریخ علم و دانش ایران و دیگر سرزمین‌های اسلامی یافتند. کتابخانه جامع نیشابور که در سده‌های میانه تاریخ ایران آوازه‌ای جهانی داشت، از آن دسته بود. موقوفه‌هایی برای این کتابخانه در نظر گرفته شده بود تا با درآمد و سود آنها نیازهای آن کتابخانه برآورده شود. کتابخانه ربع رشیدی در دوره‌های بعد نیز ازجمله نهادهایی علمی و پژوهشی بود که از موقوفه‌ها بیشترین بهره را می‌برد. این کتابخانه که به کوشش خواجه رشیدالدین فضل‌الله‌همدانی، وزیر خوش‌نام ایلخانان بنا نهاده شده بود، در مجموعه بزرگ ربع رشیدی در شمال غرب ایران جای داشت. آیین وقف به‌ویژه در حوزه علم و دانش، با گذر از دروازه‌های تاریخ بالید تا به روزگار کنونی رسید. در سده‌های اخیر تاریخ ایران، حتی روزگار معاصر نیز نشانه‌هایی پررنگ از حضور و تأثیرگذاری وقف در جریان علم و دانش این سرزمین می‌توان جست. مدرسه‌ها و کتابخانه‌هایی بزرگ در دوره معاصر تاریخ ایران تا به امروز براساس سنت وقف بنیان گذارده شده و جریان دیرینه رونق علم و دانش را در این سرزمین تداوم بخشیده‌اند. کتابخانه‌هایی بزرگ همچون کتابخانه و موزه ملی ملک در تهران و کتابخانه مرعشی نجفی در قم، دو طلایه‌دار بزرگ کاروان وقف در روزگار کنونی به شمار می‌آیند. به اینها بسیاری مدرسه‌های علمیه همچون مدرسه سپهسالار و نیز مدرسه خیریه فیروزکوهی را در تهران می‌توان افزود؛ همچنین زنجیره بزرگ مدرسه‌های خیریه آموزش‌وپرورش که هزاران دانش‌آموز را در خود جای داده‌اند.
این سلسله درخشان و آن همت والا
سلسله درخشان علم و دانش در ایران، از گذشته‌های دور تا امروز، به همان اندازه که به کوشش عالمان و دانشمندان وابسته است، وامدار انگیزه‌های نیک واقفانی است که دارایی خود را به جامعه واگذاردند تا از بهره آنها چشمه زلال علم‌خواهی و دانش‌جویی همواره جاری بماند. تاریخ ایران هیچ‌گاه چنین مردان و زنان بزرگی را از یاد نخواهد برد؛ کسانی که با بهره‌گیری از آیین دیرینه وقف، آموزش‌وپرورش را در سرزمین خود پشتیبان شدند و سنتی نیکو برای آیندگان به یادگار گذاردند.
منبع: روزنامه شهروند
کاربر گرامی برای ثبت نظر لطفا ثبت نام کنید.
کاربر جدید هستید؟ ثبت نام در تارنما
کلمه عبور خود را فراموش کرده اید؟ بازیابی رمز عبور
کد تایید به شماره همراه شما ارسال گردید
ارسال مجدد کد
زمان با قیمانده تا فعال شدن ارسال مجدد کد.:
قبلا در تارنما ثبت نام کرده اید؟ وارد شوید
فشردن دکمه ثبت نام به معنی پذیرفتن کلیه قوانین و مقررات تارنما می باشد
کد تایید را وارد نمایید