اخبار

آیین وقف از زمان ورود اسلام به ایران همواره موضوع مهم فرهنگی و اجتماعی در میان ایرانیان مسلمان بوده است. با تشکیل حکومت شیعی صفوی و در پی نفوذ عالمان دینی به دربار و گرایش‌های مذهبی پادشاهان، وقف اموال و املاک پادشاهی و خاندان پادشاهی انجام پذیرفت و رسمی ملوکانه شد. آیین وقف اما در جامعه به‌علت‌های گوناگون رواج داشت.

شناخت دانش وقف و ابتدا و ارتباط آن با تفسیر از دو جهت مهم است؛ یکی آنکه دانش وقف و ابتدا در فضای ذهنی و کتابخانه ای، اساساً یکی از علوم قرآنی است و با تفسیر که همان کشف مراد الهی است، رابطه ای مستقیم دارد. دیگر آنکه در فضای عینی و کاربردی یکی از فنون مهم تلاوت است که با فهم و القای معنای آیه در ارتباط است.

بخشی مهم از جریان علم‌اندوزی و دانش‌گستری در تاریخ دیرینه ایران تا روزگار کنونی، به کارهای واقفان و کنشگران حوزه اقدامات عام‌المنفعه بستگی داشته است. تاریخ، روزگاری را به یادمان می‌آورد که مدرسه‌های نظامیه، برآمده از اندیشه بزرگ خواجه نظام‌الملک توسی، در سراسر پهنه جغرافیایی دودمان سلجوقی با بهره‌گیری از موقوفات گوناگون، علوم زمانه را رواج می‌دادند و دانشجویانی بسیار می‌پروراندند. باز در دوره‌های دیگر از این‌گونه کوشش‌های علمی برآمده از آیین وقف، سراغ داریم.

شرايط حاكم بر جامعه قاجار و نيز كمبودها و نارسايي‌ها، مهمتر از آن بي‌برنامگي و بی‌كفايت سياسي پادشاهان قاجار، اوضاع داخلي كشور را بحراني كرده بود. مطالعه و بررسي منابع عصر قاجار از این واقعیت تاریخی حکایت می‌کند که در مقايسه با دوره‌های پیشتر به ويژه دوره‌ صفويه، جمعيت ایران به‌گونه‌ای چشمگير كاهش داشته است. گسترش بيماري‌هايی واگير و كشنده چون وبا و طاعون ناشي از بروز قحطي‌هاي مداوم، بروز جنگ‌هاي پرتلفات داخلي و حتي خارجي، همچنين ركود اقتصادي متأثر از ناامني جاده‌ها و كمبود سرمايه، در كاهش جمعيت ايران عصر قاجار تأثيری بسزا داشت و مشكلاتی فراوان پدید آورد.

بازار، در تاریخ سرزمین‌های شرقی به‌ویژه ایران، بیش از آن‌که یادآور تجارت، اقتصاد و بازرگانی باشد، مینیاتوری از زندگی اجتماعی و فرهنگی به شمار می‌آید.

وقفنامه از مهمترین اسناد شرعی است که ساختار و اصطلاحات آن از فرایند منظمی برخوردار است. وقف عملی است حقوقی که شخص به موجب آن، مالی را از مالکیت خود خارج می کند و از هر گونه نقل و انتقال قراری و عهدی مصون نگه داشته، و منافع آن را در امور خیریه و خداپسندانه به طور دائم به جریان می اندازد.

از میان بسیاری ویژگی‌های فرهنگ و تمدن ایران و اسلام از نخستین سده‌ها تا روزگار معاصر، اگر بر آن شویم مواردی برشمریم، قطعا از آن‌ میان «رونق علم و دانش»، جایگاهی ویژه دارد. ایرانیان به‌ویژه به استناد منابع برجای‌مانده از روزگار اسلامی، در تولید علم و دانش در زمینه‌های گوناگون کوششی فراوان داشتند.

زنده‌یاد ایرج افشار در یک سخنرانی به ‌سال ١٣٨٤ در نشست علمی-پژوهشی «وقف؛ میراث جاویدان»، وقف‌نامه‌ها را گنج‌هایی تاریخی برشمرده است که حقیقت‌ها و جذابیت‌های فراوان تاریخی را در خود جای داده‌اند. وی در آن سخنرانی درباره وقف‌نامه‌ها چنین گفته است «وقفنامه‌ها چه اهمیتی برای تاریخ ما دارد؟ جنبه اقتصادی، حقوقی، معماری، هنری و سیاحتی موقوفات، البته اموری است که در جای دیگر باید به آنها پرداخت.

کمی که بنگری نشانه‌ها تو را می‌برند به گذشته. صدای رفت‌و‌آمد موتورسیکلت‌ها، فریاد باربران، جیغ بوق خودروها نمی‌گذارد این‌جا صدا به صدا برسد. اینها صداهای امروزند، جایگزین آواز پرندگانی شده‌اند که دیروز از فراز درختان این محله سرداده می‌شد. از هیاهوی باربرها و وانتی‌هایی که یخچال، تلویزیون، کولر و دیگر تجهیزات زندگی امروزی را به دست خریداران‌شان می‌رسانند، اگر بگذری، چند گامی پایین‌تر پرت می‌شوی به یکی از قدیمی‌ترین محله‌های پایتخت با خانه‌های قدیمی و کوچه‌های تنگ و تودرتوی آشتی‌کنان؛ محله‌ امامزاده یحیی و کوی میرزا محمود وزیر یکی از بخش‌های محله عودلاجان قدیم.

اگر به نخستین نقشه‌های تهران که به روزگار قاجار بازمی‌گردند، بنگریم، بسیاری از تأسیسات عمومی شهر روی این نقشه‌ها، با نام، مشخص شده‌اند. این نقشه‌ها به خوبی روشن می‌کنند که پایتخت قاجاری در آن زمان از این نظر چه وضعیتی داشته است. نخستین گزارش‌های آماری از وضع پایتخت نیز چنین‌اند. بررسی‌های تاریخی از سوی دیگر بیانگرند که سنت وقف همواره در تهران در روزگار گذشته جاری بوده است.