عقلانیت دینی، مانع افراط‌گرایی / دکتر ابوذر ابراهیمی ترکمان

1395/5/13 ۰۹:۴۷

جهالت مدرن در عصر کنونی مهمترین عامل دوری انسان از صلح ومدارا است. از همین رو وظیفه عالمان و کسانی که سخنانشان در دیگران نافذ است این است که به زدودن جهالت از پندار وکردار جوامع بیاندیشند وراههای عملی برای برون رفت از چنین وضعیتی را تبیین کنند.تداوم چنین وضعیتی آثار بسیار زیانباری را در پی خواهد داشت.

آیا هیچیک از دانشمندان کنونی سی سال پیش می توانستند وضعیت کنونی جهان را که غرق در خود مطلق انگاری است پیش بینی کنند وآثار زیانبار کنونی را حدس بزنند. جهان ،ناباورانه در چنین وضعیتی گرفتار شده است. در سالهای اخیر خشونت های سازمان یافته ، در بسیاری از نقاط جهان رو به گسترش بوده که متاسفانه ، مرتکبین چنین خشونت هایی برای کاستن از رنج های بعدی ،کوشیده اند تا با بهره گیری از آموزه های دینی وآیینی، به مقدس سازی چنین خشونت هایی روی آورند.

در متون دینی ؛ جهل بیش از آنكه در برابر علم به كار رود در برابر عقل به كار رفته است .

هر كس كه فاقد عقل باشد و یا عقل خود را به كار نگیرد جاهل شمرده می شود حتی اگر از نظر علمی در سطح بالایی باشد. معنای اصلی عقل منع و جلوگیری است و در این معنا دو جنبه «معرفتی‏» و «ارزشی‏» لحاظ شده است. یعنی عقل منشا معرفت است; معرفتی که انسان را به راه راست و اعمال نیکو رهنمون می‏شود. البته رسیدن به راه راست مستلزم شناخت اعتقادات درست و مطابق با واقع است و لازمه اعمال نیکو، شناختن حسن و قبح اشیا و افعال است. بنابراین می‏توان گفت عقل چیزی است که عقاید درست و اعمال نیکو را به انسان می‏نمایاند.

امام صادق (ع) ، امام ششم شیعیان فرموده اند: « من كان عاقلاً كان له دین و من كان له دین دخل الجنه » هركس كه عاقل باشد دین دارد وهر كس كه دیندار باشد وارد بهشت می شود. و در روایت دیگری از امام صادق (ع) آمده است « این مقدار از عقل برای تو كافی است كه راههای گمراهی را از راه سعادت برای تو واضح و روشن سازد » در باور اسلامی ، عقل عهده دار نشان دادن راه صحیح از ناصحیح است از همین رو می توان گفت : «خداوند هیچ نوع عقلی را در وجود كسی به ودیعت ننهاده جز این كه روزی به وسیله ی آن وی را نجات خواهد داد » در آیین كلیسای ارتدوكس نیز درخت معرفت وشناخت نیك وبد ابزاری است برای آزمودن وتربیت انسان در جهت اطاعت از خداوند.

توجه به عقلانیت و بهره گرفتن از عقل خدادادی انسان را از جهالت دور می كند. جهالتی كه امروز در جهان مشاهده می شود نوعی جهالت مدرن است. كه با كمك افكار جاهلانه بر پایه های دین استوار شده است . مقدس سازی رفتارهای خشونت آمیز به وسیله برداشت ها و تفسیرهای غلط از نصوص دینی ، سبب گردیده است كه جهالت مدرن پدید آید . فطرت بشر با خشونت سازگاری ندارد و در هر زمانی كه خشونتی را مرتكب شود عذاب روحی و عذاب وجدان او را احاطه می كند ، جاهلان مدرن برای رهایی از چنین عذابی ، می كوشندرفتار خود را بر آمده از یك باور دینی تلقی كنند تا از چنین عذاب هایی رهایی یابند. ونتیجه چنین رفتاری ؛ چهره سازی مشوه از دین است .

امام محمد غزالی (450- 505 ه.ق) معتقد است : همه چیز، وجود ناقصش از عدم محض، بهتر است، جز علم و دانش؛ یعنی انسان کم سواد از انسان بی سواد بدتر است شاید دلیل این ادعا آن باشد كه انسانی كه بهره كمی از علم برده است در معرض جهل مركب قرار دارد. رشد علمی بشر در سال های اخیر به صورت فزاینده وبا سرعت پیش رفته است اما در كنار این پیشرفت ها ، اخلاق و صلح در جهان به قهقرا كشانده شده است. به نظر می رسد مبارزه با حهالت مدرن وبازگشت به خرد ومعنویت دو راه اساسی برای نیل به چنین هدفی به شمار آیند. الف)مبارزه با جهالت مدرن مهمترین ویژگی عقل ، شناخت حقایق وتشخیص حق از باطل است. وفقدان آن در روایات اسلامی به فقر تعبیر شده است . یكی از مظاهر جهالت مدرن، خود مطلق انگاری وگاه خود خدا پنداری است.

انسان خود مطلق انگار خود را جای خدا می نشاند وقضاوت های قطعی خود را مقدس شمرده و انجام آنها را فریضه می پندارد .انگاره های خود مطلق انگاری ، جایی برای نیازواحترام به اندیشه دیگران باقی نمی گذارد ودر چنین وضعیتی صلح از دایره انگاره های فرد خود مطلق پندار بیرون می رود. زیرا پیش فرض صلح، پذیرش احترام به اندیشه دیگران وخروج از مطلق انگاری است . به همین دلیل با آنکه رشد علمی وجود داشته است اما به دلیل خود مطلق انگاری ها، رشد عقلی تحقق نیافته است وهمین سبب پیدایش جهالت مدرن است.که آثار آن دوری از معنویت واخلاق است.همچنین در جهالت مدرن اصالت لذت بر سایر شئون انسانی چیره می شود.متاسفانه جاهلیت مدرن به سلاح علم ودانش مجهز گشته و سرعت آثار تخریبی اش بیش از دوران جاهلیت بدوی است. در دوران جهالت بدوی، آثار تخریبی جهالت از خود فرد واطرافیان ونیز تا حدودی از منطقه اش فراتر نمی رفت .

اما جهالت مدرن امروز فراگیر شده وجهان را در کام خود فرو برده است. در فرهنگ اسلامی ،رفتارهای انسان از باورهای او سرچشمه می گیرد . به همین دلیل دین اسلام ابتدا باور انسان ها را به خداوند وآخرت ؛ با ارجاع به فطرت خداجویی تقویت می کند وسپس آنها را به سوی اعمال صالح هدایت می کند. یكی از اعمال صالح ؛ صلح است. صلح هم از طریق فعل وهم ترك فعل می تواند محقق شود. فرمان دین به صلح متاثر از فرمان عقل به صلح و همزیستی مسالمت آمیز است.

پیامبران اساسا برای اینکه خردپنهان مانده انسانها را بر انگیزند نازل شده اند. عقل آلوده نشده به جهالت وشهوات یعنی عقل پاك هیچگاه صلح را به مثابه شر تلقی نمی كند وآن را خیر می انگارد. در قرآن كریم در بیش از یكصد آیه به طور مستقیم یا غیر مستقیم به صلح اشاره شده است. در یكی از آیات آمده است كه صلح خیر است اساسا در فرهنگ اسلامی اصالت با صلح است. همچنین قرآن كریم مؤمنان را به صلح و آشتی دعوت نموده و می‌فرماید : «اى كسانى كه ایمان آورده‏اید! همگى در صلح و آشتى درآیید و از گام هاى شیطان، پیروى نكنید كه او دشمن آشكار شماست‏» .

بنا بر این جهالت مدرن در عصر کنونی مهمترین عامل دوری انسان از صلح ومدارا است. از همین رو وظیفه عالمان و کسانی که سخنانشان در دیگران نافذ است این است که به زدودن جهالت از پندار وکردار جوامع بیاندیشند وراههای عملی برای برون رفت از چنین وضعیتی را تبیین کنند.تداوم چنین وضعیتی آثار بسیار زیانباری را در پی خواهد داشت. آیا هیچیک از دانشمندان کنونی سی سال پیش می توانستند وضعیت کنونی جهان را که غرق در خود مطلق انگاری است پیش بینی کنند وآثار زیانبار کنونی را حدس بزنند. جهان ،ناباورانه در چنین وضعیتی گرفتار شده است.

در سالهای اخیر خشونت های سازمان یافته ، در بسیاری از نقاط جهان رو به گسترش بوده که متاسفانه ، مرتکبین چنین خشونت هایی برای کاستن از رنج های بعدی ،کوشیده اند تا با بهره گیری از آموزه های دینی وآیینی، به مقدس سازی چنین خشونت هایی روی آورند. حق حیات ، حقی است که خداوند به انسان عنایت می کند و جز در مواردی که هم او تعیین کر ده است ، نمی توان آن را باز ستاند متاسفانه برخی از انسان ها خود را در باز ستادن حق حیات دیگران ، جای خدا می نشانند. چنین پنداری نتیجه جهالت مدرن است . باید کوشید تا از نهادینه شدن واستقرار جاهلیت مدرن جلوگیری کرد. ب) بازگشت به خرد ومعنویت توجه به مظاهر چشم نواز دنیوی، انسان را از اندیشیدن به خویشتن خود بازداشته است. درست مانند کسی که درد دارد اما با منحرف کردن توجه خود از درد خویش به یک موضوع دیگر، تا مدتی درد را فراموش می کند.توجه وافر بشر کنونی به لذایذ دنیوی، غفلت او از خویشتن وتوجه به احکام خرد را به دنبال آورده است.

خرد حکم به زیبایی وزشتی افعال می کند ولی با نادیده گرفتن آن از سوی بشر ، رسانا بودن خود را از دست می دهد وپس از مدتی صدای خرد به گوش نمی رسد. صدای آب دریا پس از مدتی به گوش ساکنین حریم دریاها ورودخانه ها نمی رسد زیرا رسانایی این صدا از بین می رود. اکنون ودر عصر ما همه به نیکی صلح، حکم می کنند وخرد نیز آن را زیبا می پندارد اما توجه به مظاهر چشم نواز دنیوی صدای خرد را نارسا کرده و در یک غفلت عمومی، این صدا به گوش نمی رسد. انسان به دنبال آرامش است و می داند که با روی آوری به معنویت به این آرامش دست می یابد.

اما به جای آنکه به آرامش های معنوی بیاندیشد،فریفته آرامش های ناپایدار دنیوی شده است. واندیشه ناصحیح دوام بقا در دنیا نیز بر سرعت چنین فروغلطیدنی در غفلت ، موثر بوده است. در منطق قرآن كریم نیز غفلت از باطن دین به عنوان علت عدم پایبندی به دین ودر نتیجه عدم ارتكاب اعمال صالح ذكر شده است خروج از غفلت با مدد بازگشت به خردورزی واندیشیدن به نیک وبد آثار غفلت ممکن است. انسان برای درست زیستن به خرد نیازمند است اما برای آرام زیستن نیاز به توجه به معنویت دارد. بازگشت توام به خرد ومعنویت می تواند غبار غفلت را از جان آدمی بروبد و اندیشه محبت به دیگران را در وجود او به اندیشه برتر مبدل کند و صلح وهمزیستی مسالمت آمیز را به دنبال بیاورد. انسان به دست خود، خود را در رنج بی شمار فرو می غلطاند . وبا خود دشمنی می کند. وکسی که با خود دشمن باشد نمی تواند با دیگران در صلح باشد. پس باید ابتدا انسان را با خودش آشتی داد وسپس انتظار صلح از او داشت وآشتی انسان با خود تنها با بازگشت به خرد ومعنویت میسر است.

منبع: خبرآنلاین

نظر دهید