اصفهان، استان

اصفهان \esfahān\، استان (منطقه)، شهرستان (ناحیه) و یکی از کلان‌شهرهای ایران. 

سبب نام‌گذاری

نام اصفهان در منابع كهن به صورتهای گوناگون آمده است: سِپاهان (اصطخری، 162؛ بكران، 14)، اَصبَهان (بلاذری، 436؛ یاقوت، بلدان، 1 / 292)، اِصبَهان (ابوالفدا، 488) و صفاهان (اسكندربیك، 949؛ برای صورتهای دیگر، نك‍ : قمی، 20؛ دهگان، 296).
به گفتۀ ابوالفدا، این نام را از‌آن‌رو اصفهان یا سپاهان گفته‌اند كه پیش‌از اسلام به هنگام وقوع جنگ، سپاهیان فارس، كرمان و اهواز در آنجا گرد می‌آمدند (ص 489). برخی نام اصفهان را هم‌ریشه با واژۀ اسپ (اسب) دانسته، و آن را «شهر اسبها» یا «سرزمین شهسواران» خوانده‌اند (نك‍ : یاقوت، همانجا؛ اعتمادالسلطنه، مرآة ... ، 74؛ قس: شوارتس، 587). بر روی سكه‌های یافت‌شده از دورۀ ساسانی نیز حروف ا ـ س ـ پ خوانده شده است كه آن را به نام سپاهان یا اسپهان ربط داده‌اند (بلانت، 20). لاكهارت معنای لفظ اصفهان را گذشته از جایگاه لشكر، محل نگهداری اسب نیز گفته، كه البته معنای اول را مقدم شمرده است (ص 18؛ قس: اعتمادالسلطنه، تطبیق ... ، 67). بطلمیوس نام اصفهان را به‌صورت آسپادانا (اسپدانه) ذكر كرده است (نك‍ : ماركوارت، 27؛ كرزن، II / 20؛ جكسن، 307). از سوی دیگر، كرزن (همانجا) احتمال می‌دهد كه نام اصفهان برگرفته از نام خاندان فریدون باشد كه در پهلوی به‌صورت اسپیان آمده است. 
گذشته از اینها، در مورد نام اصفهان افسانه‌هایی نیز وجود دارد؛ ازجمله ابن‌فقیه از قول كلبی این نام را به اصفهان بن فلوج بن سام بن نوح نسبت می‌دهد (ص 96). مافروخی كه اصل اصفهان را اسفاهان (= سپاهیان) می‌داند، بر آن است كه این نام به روزگار پیش‌از اسلام و زمان گودرز، پسر كشواد، مربوط است و به‌مرور به اصفهان تبدیل شده است (ص 6). همو با استناد به روایتی دیگر، نام اصفهان را به معنای «لشكر خدای»، و مربوط به زمان نمرود و ابراهیم خلیل‌الله می‌داند (همانجا؛ قس: اعتمادالسلطنه، مرآة، همانجا). این نام كه تا زمان اسلام، اسپهان و سپاهان خوانده می‌شد (ماركوارت، همانجا؛ اصفهانی، 161-162؛ شوارتس، 585؛ نیبرگ، 177)، در دوره‌های بعدی، غالباً به‌صورت اصبهان و اصفهان به كار رفته است (اصفهانی، همانجا؛ لسترنج، 203).

I. اصفهان، استان (منطقه)

استـان اصفهان بـا حـدود 019‘ 107 كمـ‌2 وسعت، بین °30 و ´43 تا °34 و ´27 عرض شمالی، و °49 و ´38 تا °55 و ´32 طول شرقی قرار دارد. این استان از شمال به استانهای سمنان، قم و مرکزی، از جنوب به استانهای فارس و كهگیلویه و بویراحمد، از شرق به استان یزد، و از غرب به استانهای لرستان و چهارمحال و بختیاری محدود است (سالنامه ... ، مقدمه). 

ویژگیهای محیطی

ساختار زمین و اشكال ناهمواری

 استان اصفهان از لحاظ ساختار زمین، محل اتصال دو منطقۀ كوهستانی غرب و نجد مركزی ایران به شمار می‌رود (اهلرس، 384). قدیم‌ترین سنگهای منطقه به پركامبرین تعلق دارد كه در 60‌كیلومتری غرب شهر اصفهان شامل شیست، گنیس و سنگهای دگرگونی اندزیتی است. پیشروی دریا در دورۀ دونین، رسوبهایی برجای نهاده است كه در شمال شرقی منطقه در ارتفاعات كوه زرد و كوه كفتر قابل مشاهده است و جنس آنها بیشتر از ماسه‌سنگهای قرمز و كوارتزیتهای قرمز تا سفیدرنگ، دولومیتهای سیلیسی و لایه‌های نازك شیل است كه آنها را به دونین زیرین نسبت می‌دهند؛ آهكهای دولومیتی و ماسه‌ای و نیز آهكهای خاكستری‌رنگ فسیل‌دار دامنۀ غربی كوه كفتر به زیردوره‌های دونین میانی و بالایی مربوط می‌شوند (زاهدی، 9). 
پیشروی گستردۀ دریا در پرمین میانی باعث شد تا دریایی نسبتاً كم‌عمق تمام سطح منطقه را فراگیرد. این محیط دریایی در بیشتر قسمتهای منطقه تا پایان دورۀ پرمین باقی ماند، اما با شروع نخستین جنبشهای كوه‌زایی كیمری زیرین، دریای پرمین به‌تدریج پسروی كرد و به‌جز قسمتهایی از جنوب شرقی ناحیه كه تا تریاس میانی به همان وضع باقی ماند، بقیۀ قسمتها به‌صورت خشكی وسیعی درآمد كه خود محیطی برای تشكیل دولومیتهای تریاس میانی به شمار آمده است. این محیط دریایی به‌تدریج در اواخر تریاس، به‌ویژه در شمال و شمال شرقی منطقه، عمیق‌تر شد؛ این روند تا ژوراسیك زیرین ادامه یافت. در این فرایند، دریای لیاس به‌تدریج خشكیِ ایجادشده در قسمتهای غربی را در برگرفت؛ بدین‌ترتیب، رسوبهای آواری و سنگهای آذرین بیرونی نه‌تنها بر روی سنگهای پرمین، بلكه همچنین با دگرشیبی بر روی سنگهای قدیم‌تر و دگرگونی پركامبرین قرارگرفتند (همو، 46). 
سنگهای ژوراسیك منطقۀ اصفهان كه بیشتر از شیل و ماسه‌سنگ و نیز لایه‌های كنگلومرایی تشكیل شده‌اند، در غرب و جنوب غربی منطقه با لایه‌های آهكی و سنگهای آتشفشانی همراه‌اند (همو، 20-23). شیستهای سیاه‌رنگ و گاهی سبزرنگ كه تحت فشارهای شدید تكتونیك دگرگون شده‌اند، در دره‌ها و نواحی پست منطقه یافت می‌شوند (شفقی، 5-6؛ طلامینایی، 111). دگرشیبی بین سنگهای رسوبی بارِمین ـ اپسین و سنگهای مختلف ژوراسیك و تریاس نمایانگر پیشروی دریای كرتاسه در این منطقه است. دریای كرتاسۀ زیرین وسعت زیادی داشت، اما پیش‌از تشكیل نهشته‌های كرتاسۀ بالایی پس‌روی كرد و در قسمتهای زیادی از منطقه عقب نشست. این پس‌روی به‌سمت شرق بود و به‌جز قسمتی از نیمۀ شرقی منطقه كه محیط دریایی در آنجا تا كرتاسۀ بالایی ادامه یافت، بقیۀ قسمتها را خشكی فراگرفت و در پایان كرتاسه، دریا به‌طور كامل عقب نشست (زاهدی، 47). 
بعد از جنبشهای لارامی، دریای كم‌عمق لوتسین شروع به پیشروی كرد و بخش بزرگی از منطقه را فراگرفت. وجود سنگهای آتشفشانی در شمال شرقی منطقه نشان‌دهندۀ ناآرامی نسبی این دوره است. این دریا در ائوسن بالایی عقب نشست و جنبشهای بعدی كوه‌زایی در اولیگوسن همراه با چین‌خوردگی و بالاآمدگی صورت پذیرفت. پس‌از آن، دریای اولیگوسن ـ میوسن قسمتهای شرقی منطقه را فرا گرفت و لایه‌های كم‌ضخامتی از آهكهای فسیل‌دار در آن رسوب‌گذاری شد. پس‌روی دریا در میوسن ادامه یافت و در پایان، به‌طور محلی، در چند نقطه از منطقه، دریاچه‌هایی در بین كوهها باقی گذارد (همانجا). آهكهای دورۀ اولیگوسن بیشتر بدون درز و شكاف و همچنین با ناخالصی مارن همراه‌اند (مبشری، 8 / 7). تشكیلات میوسن و پلیوسن منطقه بیشتر از كنگلومرا، مارن و آهكهای ماسه‌ای متخلخل تشكیل شده است؛ با این‌همه، در شمال شرقی اصفهان، جنس این تشكیلات از مارن و ماسه‌سنگ است و در لابه‌لای آنها لایه‌های گچی دیده می‌شوند. این سنگها اغلب از لایۀ نازكی از نهشته‌های دوران چهارم پوشیده شده‌اند (زاهدی، 41-42). 
دوران چهارم در منطقۀ اصفهان با پس‌روی دریاچه‌های قدیمی و خشك‌شدن آنها (مبشری، 8 / 7- 8) و با نهشته‌های آواری درشت‌دانه در بیشتر قسمتهای منطقه همراه بوده است. به‌طوركلی، زمینهای متعلق به دوران چهارم در شمال اصفهان غالباً به‌صورت تراورتن، و در سایر نقاط به‌صورت آبرفت دیده می‌شود كه رسوبات دوران چهارم و معاصر به‌صورت پوشش قابل ملاحظه‌ای از ریگ و رس روی رسوبات قدیمی‌تر را پوشانده است (شفقی، 9). ضخامت آبرفت به‌طور متوسط به 100 متر می‌رسد و تقریباً از یك متر (قسمتهای كوهپایه‌ای) تا 250 متر (مراكز دشتها) در نوسان است. به‌طورکلی، از ضخامت آبرفتها در جهت كویر كاسته می‌شود (مبشری، 8 / 48). در قسمتهای غربی و جنوب غربی منطقه، تراسهای رودخانه‌ای با ارتفاعی حدود 000‘2 متر دیده می‌شوند. تراسهای قدیمی بیشتر از كنگلومرا همراه با قطعات بزرگ سنگ آهك و قلوه‌سنگهای تشكیلات قدیمی‌تر انباشته شده‌اند. این‌گونه تراسها در قسمتهای شمال شرقی دارای نظم بیشتری است و اغلب حاوی قلوه‌سنگهای كوچك‌تر و سنگهای آذرین، و به‌ندرت قطعات بزرگ سنگی است. 
تراسهای جدیدتر كه در واقع نهشته‌های تشكیل‌دهندۀ دشت‌اند، مهم‌ترین سنگهای دوران چهارم به شمار می‌روند. این تراسها شامل لایه‌های كنگلومرایی و مارنی ـ ماسه‌ای به‌ضخامت 80 تا 100 مترند و در بیشتر قسمتها، از قلوه‌سنگهای آهكی و ماسه‌سنگی نسبتاً كوچك و گرد تشكیل شده‌اند. رسوبهای قدیمی زاینده‌رود حاوی مارن، كنگلومرا و شیل همراه با ذرات ماسه و كوارتز است. آبرفتهای منطقه غالباً پوشیده از خاك زراعی است (زاهدی، 43-44). دشتهای مختلف اصفهان به‌واسطۀ بیرون‌زدگیهایی كه به‌موازات البرز و زاگرس قرار دارند، از یكدیگر جدا می‌شوند. حوضۀ رسوبی اصلی در این منطقه، باتلاق گاوخونی است (مبشری، 8 / 8).
اصفهان به‌طوركلی منطقه‌ای نسبتاً كوهستانی است كه ارتفاع متوسط آن بیش‌از 600‘1 متر از سطح دریا ست (طلامینایی، 108). این منطقه به‌سبب وسعت زیاد، بخشهای متعدد كوهستانی و دشتی، یعنی دامنه‌های شرقی رشته‌كوههای زاگرس، چاله‌های محصور كوهستانی، قسمتی از مرتفعات مركزی و نواحی پست شرقی و جنوب شرقی را در بردارد (جغرافیا ... ، 1 / 295). در قسمتهای شمالی منطقه، رشته‌كوههایی وجود دارد كه دنبالۀ جنبشهای كوه‌زایی البرز به شمار می‌رود؛ تشكیلات زاگرس نیز در قسمت جنوبی منطقه قرار دارد. بدین‌سان، دشتهای منطقه محصور بین دو رشته‌کوه البرز و زاگرس است. به‌سبب ویژگیهای زمین‌ساختی البرز و زاگرس، دشتهای بین این دو رشته‌کوه با پیدایش گسلهای متعدد و شكستگیهای عمقی همراه بوده است؛ به‌طوری‌كه بالاآمدن تدریجی البرز كه هم‌اكنون نیز ادامه دارد، باعث افتادگیها و شكستگیهایی با جهتهای مختلف در این دشتها شده، كه نمونۀ آن در دشت میمه، كسیك‌داس و نجف‌آباد مشهود است (مبشری، 8 / 3-4). 
نواحی طبیعی منطقۀ اصفهان را با توجه به وضع ناهمواری می‌توان به‌طوركلی بدین شرح تبیین كرد:
الف‌ـ‌ رشته‌كوههایی كه این منطقه را از شمال غربی به‌سمت جنوب شرقی قطع می‌كنند. این مرتفعات از حدود كوههای شمالی گلپایگان تا ارتفاعات دنا در كهگیلویه و سمیرم گسترش دارند. مهم‌ترین كوههای ناحیۀ غربی، مرتفعات فریدن است كه از 2 تا 3 هزار متر بلندی دارند و بلندترین قلۀ آنها شاهان‌کوه (040‘4 متر) است. 
ب‌ـ رشتـه‌كوههایی كـه درۀ طولانـی زاینـده‌رود را محصور کرده‌اند و دشتهای حاصلخیزی در حد فاصل آنها تشكیل شده‌اند. 
ج‌ـ رشته‌كوههای جنوب و جنوب غربی. 
د ‌ـ كـوههای شمـال و شمـال شـرقـی شهـر نطنـز در دامنـۀ رشته‌كوههای كركس و دو رشته‌كوهی كه شهرستان اردستان را از حوضۀ زاینده‌رود و دشت كویر جدا می‌سازد. كوههای محمدیه و زردكوه در پیرامون نایین در این قسمت قرار دارند (جغرافیا، همانجا).
ه‍‌ ‌‌ـ ناحیۀ دشتی كه از آبرفتهای زاینده‌رود تشكیل شده است و به باتلاق گاوخونی ختم می‌شود ( كارنامه ... ، 80). این ناحیه زمینهای زراعی آبادیهای پیرامون شهر اصفهان را كه توسط زاینده‌رود آبیاری می‌شوند، در بر دارد (پتروف، 84). این قسمت از شمال به جنوب حدود 30 كمـ ، و از غرب به شرق 80 كمـ طول، و روی هم حدود 400‘2 كمـ2 وسعت دارد (بهرامی، 435)، و از آبادترین و پرجمعیت‌ترین نقاط كشور به شمار می‌آید (جغرافیا، همانجا).

آب‌وهوا

 منطقۀ اصفهان از نظر آب‌وهوایی جزو منطقۀ خشك كشور به شمار می‌آید (كیهان، 2 / 409؛ مبشری، 8 / 10؛ طلامینایی، 104). از ویژگیهای عمدۀ این نوع آب‌وهوا تبخیر شدید و میزان ناچیز بارش است. وجود رشته‌كوههای زاگرس در غرب اصفهان مانعی بر سر راه نفوذ رطوبت حاصل از دریای مدیترانه و اقیانوس اطلس به دشت اصفهان به شمار می‌رود (شفقی، 20). مجاورت اصفهان با حوضه‌های نمكی منطقۀ كویری نیز تا حد قابل توجهی آب‌وهوای این منطقه را تحت تأثیر قرار داده، و باعث تشدید خشكی آن شده است (همانجا؛ نیز مبشری، همانجا). به‌طوركلی، نواحی شمالی، جنوبی و شرقی منطقۀ اصفهان از‌لحاظ آب‌وهوایی خشك، اما بخشهای غربی این منطقه دارای رطوبت نسبتاً بیشتری است (همانجا). 
مقدار متوسط بارندگی سالانه را در منطقه، به‌جز ارتفاعات زاگرس، از حاشیۀ كویر تا دامنۀ كوهها، بین 50 تا 250 میلی‌متر دانسته‌اند (طلامینایی، همانجا). این مقدار در شهر اصفهان (با احتساب آمار 31‌ساله) برابر 3 / 106 میلی‌متر است (قس: همو، 107؛ شفقی، 21-22؛ پتروف، 58). اصفهان را كم‌باران‌ترین شهر بزرگ ایران به شمار آورده‌اند. حدود 5 / 66٪ از کل بارش سالانۀ منطقه در دو فصل زمستان و بهار فرو می‌ریزد (شفقی، 22، 25). 
گرمای منطقۀ اصفهان به‌طوركلی از غرب به شرق افزایش می‌یابد (همو، 27). گرم‌ترین ماه سال در اصفهان، ژوئیه (تیر و مرداد) است كه متوسط گرمای حرارت آن °2 / 28 سانتی‌گراد، و سردترین ماه سال، ژانویه (دی و بهمن) با متوسط °5 / 3 سانتی‌گراد گزارش شده است. گرمای متوسط شهر اصفهان را °8 / 15 سانتی‌گراد محاسبه کرده‌اند كه در مقایسه با تهران (با °6 / 16 سانتی‌گراد) كمی سردتر، و نسبت به تبریز (با °12 سانتی‌گراد) گرم‌تر است (همو، 28- 29). منطقۀ اصفهان به‌طوركلی در سرتاسر سال تحت تأثیر بادها ست ( فرهنگ ... ، 10 / 16). جهت بادها در اصفهان، غربی ـ جنوب غربی و همچنین شرقی ـ شمالی است (مبشری، 8 / 11؛ شفقی، 31).