شمیران

صفت تفضیلی با پسوند -tar و صفت عالی با پسوند -tarin ساخته می‎شوند، مانند siltar (زشت‎تر)، belantarin (بلندترین). صفت نسبی نیز با افزودن نشانۀ -i یا -in به پایان کلمه ساخته می‎شود، مانند sarin (بالایی)، geli (گلی).
نمونه‎هایی از صرف فعل در خرده‎گویشهای قصران شمیران بدین شرح است: صرف فعل bengesdan (انداختن) در زمان حال چنین است: mengenam (می‎اندازم)، mengeni (می‌اندازی)، mengene (می‎اندازد)، mengenim (می‌اندازیم)، mengenin (می‌اندازید)، mengenan (می‌اندازند). همچنین صیغۀ اول شخص مفرد ماضی بعید فعل burden (رفتن) burdbejma و ماضی استمراری فعل bafetan (خوابیدن) fetema است. ماضی نقلی و سادۀ این گویش یکسان است و مثلاً burdema هم ماضی ساده به معنی «رفتم» و هم ماضی نقلی به معنی «رفته‎ام» است. برخی از مصدر‎های لازم و متعدی در این گویش عبارت‌اند از: banišdan (نشستن)، banišādenjan (نشاندن)، bafetan (خوابیدن)، bafesāndenjan (خواباندن). 
بااین‌همه، باید یادآور شویم که صرف افعال در گویشهای شمالی این منطقه با گویشهای جنوبی آن یکسان نیست، به طوری‌که می‎توان گفت صرف فعل در نواحی جنوبی به گویش تهرانی، و در نواحی شمالی به گویش مازندرانی نزدیک‎تر است. 
پیشوند نفی در فعل -na است، اما در افعالی که با hā- و da- آغاز می‎شوند، نشانۀ نفی بعد از آن اجزاء آغازین می‎آید.
پیشوند m- که پیش از فعل می‎آید، نشانۀ استمرار است، مانند mengesdam (می‎انداختم)؛ اما در افعالی که با -hā و da- آغاز می‎شوند، نشانۀ m- استمرار بعد از آن اجزاء آغازین می‎آید، مانند hāmgiti (می‎گفتی)، damxotan (می‎دیدید).
برخی از اسامی و افعال متفاوت با فارسی که در این گویش قابل تأمل و توجه‌اند، عبارت‌اند از:

الف ـ اسامی و صفات:

korki (دیوار سنگی)؛ sijāl biza (اخم)؛ asal (استخر)؛ kones،kondos (ازگیل)؛ jāl (طفل)؛ sarak (زیادی)؛ balam (اندک)؛ halisā (اندکی قبل)؛ tenābanda (انسان)؛ angušd kelikak (انگشت کوچک)؛ angom (صمغ)؛ vašand (زیاد)؛ kota (بچه ]حیوان[)؛ davesdan (بستن)؛ tispā (پابرهنه)؛ fija (پارو)؛ depāt (پاشیده)؛ luji (نی)؛ rikā (پسر)؛ kelājak (تنور کوچک)؛ gola (تودۀ ابر)؛ feka dār (درخت بید)؛ pej (دنبال، عقب)؛ lavi (دیگ)؛ bapet (پخته).

ب ـ افعال:

bezmājan (آزمودن)؛ derāvitan (آویزان‌کردن)؛ bijerzessan (ارزیدن)؛ tefrid bavijan (از بین رفتن)؛ bazijan dendonak (از سرما لرزیدن)؛ az pā baked (از پا افتادن)؛ vatšijan (بافتن ]جوراب و غیره[)؛ desputan (پرکردن با فشار)؛ batersijan (ترسیدن)؛ dergā muan (درآمدن)؛ kerd ākordan (درست کردن)؛ dasd vegtan (دست‌برداشتن)؛ dezijan (دوختن).
بعضی از لغات و تعبیرات خاص که در این گویش جنبۀ کنایی دارند، عبارت‌اند از: giva gošād (آدم تنبل)؛ lulak (آدم ساده و بی‎عقل)؛ foruz omuan (اهل و عاقل شدن)؛ bad rag (بدخو، عصبی)؛ sang be sang (برابر، مساوی)؛ gab sāz (تهمت‌زننده، کسی که برای دیگران حرف درست می‎کند)؛ dārqa (فضول)؛ dāman vazijan (دامن به کمر زدن، کنایه از اقدام به انجام کار).
پاره‎ای از واژه‎های این گویش که با لغات ایرانی میانه یا باستان قابل قیاس یا مرتبط‎اند عبارت‌اند از:

(نک‍ : مکنزی، 24, 27, 43, 50, 90).

مآخذ

 دیهیم، گیتی، بررسی خرده‌گویشهای منطقۀ قصران، به انضمام واژه‎نامۀ قصرانی، تهران، 1384 ش؛ کریمان، حسین، قصران ( کوهسران)، تهران، 1356 ش؛ محمودیان، علی‎اکبر و دیگران، اطلس شهرستان شمیران، تهران، 1381 ش؛ نیز:

MacKenzie, D. N., A Concise Pahlavi Dictionary, London, 1971.
محمود جعفری دهقی

III. گردشگری

شمیران از دیرباز ازلحاظ گردشگری مورد توجه مردمانی بوده است که در دشتهای جنوبی آن سکنا داشته‌اند؛ در سدۀ 5 ق / 11 م طغرل‌بیک سلجوقی برای مدتی در ری اقامت داشت و این شهر را تختگاه خود قرار داده بود. او کاخی ییلاقی در تجریش برپا کرده بود که در فصل گرما به آنجا می‌رفت. وی در همین کاخ بود که درگذشت. 
با توسعۀ تدریجی در دورۀ قاجاریه نقش روستاهای مناطق شمیران، لواسان و رودبار قصران به‌عنوان مناطق تفریحی و تفرجی اطراف شهر، بیشتر و بیشتر شد. در زمان فتحعلی‌شاه قاجار، خجیر و سرخه‌حصار که امروزه در شمار پارکهای ملی کشورند، به‌عنوان قرق و شکارگاه سلطنتی تحت محافظت قرار گرفتند. 
از دورۀ ناصرالدین شاه، آن دسته از روستاهای واقع در شمال تهران که آب‌وهوای خنک‌تری داشتند، به‌عنوان تابستانگاه مورد توجه شاهان قاجار و مردم تهران قرار گرفتند و با گذشت زمان، تهرانیها به گذران اوقات فراغت در گسترۀ شمیران عادت کردند. توجه و دل‌بستگی مردم تهران به روستاهای خوش‌آب‌وهوای کوهپایه‌های شمیران باعث شد تا شمار قابل توجهی از آنان در آنجا اقامت گزینند. 
با گسترش کالبدی شهر تهران در دهه‌های 1340 و 1350 ش، این روستاها در بافت شهری تهران مستحیل شدند. در دهه‌های 1370 و 1380 ش، ساخت‌وسازهای فراوانی توسط تهرانیان در روستاهای مناطق لواسان و رودبار قصران صورت گرفت که عمدتاً ویلاسازی و با هدف تفریح و تفرج بود. مردم بومی نیز با حضور گردشگران ــ که به شکلهای مختلف و نزدیک محل زندگی‌شان صورت می‌گیرد ــ سازگار شده، شغلهای مرتبط با گردشگری را برای رفع نیازهای گردشگران منطقه و ارائۀ خدمات به آنها پذیرفته‌اند. حتى در بخشهایی، خانه‌های محلیان جهت اجاره به گردشگران آماده شده است و محصولات محلی مانند لبنیات و خشکبار به آنها فروخته می‌شود. اینها همه نشان‌دهندۀ افزایش چشمگیر گردشگری، و فعالیتهای وابسته به آن، به‌خصوص از نوع گردشگری طبیعی، در محدودۀ شهرستان شمیران است. 
با تغییر سبک زندگی، سلیقه و عادات مردم، افزایش اوقات فراغت و همچنین تنوع روشهای سالم گذران اوقات فراغت در صنعت گردشگری، گرایش تهران‌نشینها و دیگر گردشگران استان تهران به سفرهای کوتاه‌مدت آخر هفته برای بازدید از نقاط مختلف اطراف تهران ــ که بخشهای قابل توجهی از آن شامل شمیران هم می‌شود ــ بیشتر شده، و همچنان رو به افزایش است. 
اگرچه این روند در رونق صنعت گردشگری کشور بسیار قابل توجه است، اما از طرفی توسعۀ بدون برنامۀ گردشگری در سالهای گذشته و معرفی مناطق جذاب جدید بدون ایجاد زیرساختهای مادی و فرهنگی لازم، اثرات منفی بسیار، و در مواردی تخریبهایی غیرقابل جبران بر جای گذاشته است. 
افزایش بی‌حد ویلا‌سازی، آلودگی آب در نزدیکی شهرها و روستاهای گردشگرپذیر، جاده‌کشی، و زباله‌سازی از جملۀ عوامل تخریب محیط زیست در شهرستان شمیران بوده است. برای نمونه، چنین مشکلاتی را امروزه به‌فراوانی در مسیرهای مختلف دسترسی به مقاصد گردشگری شهرستان شمیران مانند پیستهای اسکی، روستاها، و مسیرهای پیاده‌روی و کوهنوردی مانند مسیر صعود به قلۀ توچال از راه دربند و یا درکه می‌توان دید. بااین‌همه، هنوز هم می‌توان با اجرای طرحهای مطالعاتی دقیق، برنامه‌ریزی و به کار بستنِ طرحهای پیشگیرانه، آگاهی‌رسانی با هدف فرهنگ‌سازی، آموزش نیروی متخصص در بخش گردشگری و همچنین اعمال مدیریتی به‌روز و علمی، از ادامۀ روند تخریبی در بخش گردشگری شهرستان شمیران جلوگیری کرد و به شکل چشمگیری از میزان تخریبها کاست. 

شمیران و اکوتوریسم

 اکوتوریسم که در منابع علمی به گردشگری طبیعت‌مدار و نه طبیعت‌گردی تعبیر می‌شود، در محدودۀ شهرستان شمیران و گردشگری آن نقش قابل توجهی دارد، زیرا به‌سبب وجود عوارض متنوع طبیعی همچون ناهمواریها، منابع آبی و خاکی، و حیات جانوری و پوشش گیاهی متنوع، بیشترین شکل گردشگریِ در حال اجرا در محدودۀ شهرستان شمیران به‌صورت حضور در طبیعت و انجام دادنِ فعالیتهای وابسته به آن است. گفتنی است که در بعضی از بخشها برخلاف واژۀ اکوتوریسم که مفهوم حفاظت را به همراه خود دارد، به نقش و اهمیت حفاظت در توسعۀ گردشگری طبیعی توجهی نمی‌شود. 
امروزه، این فعالیتهای اکوتوریستی در شهرستان شمیران در حال اجرا، و یا قابل اجرا ست: 

الف ـ ورزشی و ماجراجویانه

 پیاده‌روی در طبیعت، کوهنوردی و کوه‌پیمایی، دامنه‌نوردی، غارنوردی و غارگردی، صخره‌نوردی، دوچرخه‌سواری کوهستان، موتورسواری، اسب‌سواری، کارتینگ، پرش بانجی (بانجی‌جامپینگ)، گلایدر، پاراگلایدر و کایت‌سواری، بازدید از حیات‌وحش و پوشش گیاهی، اردو و کمپینگ، سواری با اتومبیلهای دو دیفرانسیل، ورزشهای آبی مانند شنا و قایق‌سواری، ورزشهای زمستانی مانند اسکی، اسنوبورد، برف‌نوردی و یخ‌نوردی، و شکار. 

ب ـ طبیعت‌درمانی

چشمه‌های آب‌گرم، یوگا و مدیتیشن (تمرکز ذهن). 

ج ـ بازدید از چشم‌اندازهای طبیعی و گلگشت و تغییر آب‌وهوا. 

د ـ گردشگری روستایی. 

ه‍ ـ ژئوتوریسم (بازدید از زیباییهای زمین‌شناسی). 

و ـ پرنده‌نگری. 

به‌سبب پیشینۀ تاریخی و فرهنگ غنی شهرستان شمیران و وجود بقایا و آثار تاریخی فراوان در منطقه، گردشگری فرهنگی نیز در آنجا رونق شایسته‌ای دارد. بازدید از آثار تاریخی موجود، آشنایی با فرهنگ و آداب و رسوم جامعۀ محلی، بازدید از موزه‌های موجود، سبک معماری بومی و صنایع دستی و همچنین سفرهای علمی، آموزشی و تحقیقاتی، بخشی از گردشگری فرهنگی قابل اجرا در شهرستان شمیران است. 
بی‌شک شهرستان شمیران یکی از قطبهای گردشگری و اکوتوریستی منطقه‌ای در ایران است که جای بیشتری برای توسعه دارد، به طوری که می‌توان زمینه را برای اجرای انواع دیگری از فعالیتهای گردشگری در این محدوده ایجاد کرد. مینو حسنی اصفهانی

IV. آثار ملی

نخستین اقـدام جدی بـرای حفظ یک اثـر تاریخی ـ فرهنگی، بررسی، پژوهش اولیه، مستندسازی و ثبت آن در «فهرست آثار ملی» است. ثبت مشخصات یک اثر در فهرست آثار ملی بدین منظور صورت می‌گیرد که امر حفاظت قانونی از آن اثر برای مسئولان امر میسر گردد. این امر وظیفۀ خطیری است که در جوامع امروزی بر عهدۀ دولتها نهاده شده است. هنگامی که یک اثر به ثبت ملی می‌رسد، بدین معنی است که از این پس میان دولت و آحاد افراد جامعه و آن اثر تاریخی، قوانین و مقررات ویژه‌ای حاکم است و روابط همگان با آن اثر تاریخی به وسیلۀ قانون تنظیم و تعریف می‌شود. آثار تاریخی پس از ثبت ملی، در پناه قانون قرار می‌گیرند و مورد حمایت واقع می‌شوند. 
اندیشۀ ثبت آثار و حمایت قانونی از اماکن تاریخی ـ فرهنگی در ایران حتى پیش از تدوین قانون حفظ آثار ملی مصوب 1309 ش در میان علاقه‌مندان و دلسوزان میراثهای تاریخی و فرهنگی وجود داشته است. برای نخستین‌بار در اساسنامۀ اولیۀ انجمن آثار ملی ـ تاریخی که امروزه به انجمن مفاخر فرهنگی تغییر نام یافته‌است، در اواخر دورۀ احمد شاه قاجار (1301 ش) شکل گرفت و تدابیری اندیشیده شد که بعدها پایه و اساس شکل‌گیری بسیاری از تصمیمات در زمینۀ حفظ و صیانت قانونی از آثار تاریخی و به تبع آن ثبت آثار واقع شد. در بند 3 مادۀ 8 اساسنامۀ مزبور آمده است: منظورات اولیۀ انجمن عبارت خواهد بود از «ثبت و طبقه‌بندی آثاری که حفظ آنها به عنوان آثار ملی لازم است». 
انجمن آثار ملی در اجرای مادۀ 8 اساسنامۀ خود در شهریور 1304 مبادرت به انتشار فهرست مختصری از آثار و ابنیۀ تاریخی ایران کرد که با توجه به امکانات موجود آن زمان در امر شناسایی و ثبت ملی که بعدها صورت گرفت، بسیار مؤثر واقع شد. در این فهرست اسامی حدود 200 اثر شاخص و مشهور کشور احصا شده بود. 
اهمیت تدابیر بنیان‌گذاران انجمن آثار ملی به حدی بود که در 1309 ش و به هنگام تدوین قانون حفظ آثار ملی که نخستین و جامع‌ترین قانون پس از مشروطیت در باب حفظ آثار ملی محسوب می‌شود، تأثیر عمیق خود را بر جای گذاشت و مواد 2 و 3 این قانون مشخصاً به ثبت آثار ملی اختصاص یافت. 
قانون موسوم به حفظ آثار ملی که تا امروز هم قانون مادر در زمینۀ میراث فرهنگی کشور است، در 21 آبان 1309 به تصویب رسید. مواد 2 و 3 این قانون دولت ایران را مکلف می‌کرد که از کلیۀ آثار ملی کشور که فعلاً مشخص و معلوم است و حیثیت تاریخی یا علمی یا صنعتی دارد، فهرستی تهیه کند و بعدها هم هرچه از این آثار مکشوف شود، ضمیمۀ فهرست مزبور نماید و فهرست مزبور بعد از تنظیم طبع شود و به اطلاع عموم برسد. 

فهرست آثار ملی شمیران

 در شهرستان شمیران تا 1387 ش، 78 اثر فرهنگی ـ تاریخی بررسی، پژوهش اولیه، و مستندسازی شده، و در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است (و یا برخی از آنها در نوبت قرار دارند). فهرست این آثار به ترتیب شمارۀ ثبت و تاریخ ثبت بدین شرح است: