شمیران

در 1197 ق / 1782 م، آقا محمدخان قاجار که تهران را در محاصره داشت، اردوگاه خود را در شمیران برپا کرد، اما به‌سبب شیوع بیماری وبا در تهران و سرایت آن به اردوگاهش، دست از محاصرۀ تهران کشید و در آن سال از تصرف آنجا صرف‌نظر کرد. 
نقطۀ عطف تاریخ شمیران، تسخیر تهران به دست آقا محمدخان قاجار در 1199 ق است. او پس از چیرگی بر اوضاع، در 1200 ق در تهران بر تخت پادشاهی ایران نشست و این شهر را به پایتختی خود برگزید (همان، 4 / 846- 848). در آن هنگام تمامی اراضی میان تهران و شمیران پوشیده از زمینهای لم‌یرزع و تپه‌ماهورهای عریان بود؛ اما در دامنه‌های البرز و بلندیهای شمیران به‌سبب جریان نهرها و پاکی هوا، آبادیهای ییلاقی متعددی وجود داشت، مانند سوهانک، اراج، ازگل، دارآباد، نیاوران، جماران، چیذر، دزاشیب، امامزاده قاسم، اوین، درکه، فرحزاد، حصارک و جز آنها که اراضی آنها از آب نهرها مشروب می‌شدند. در مظهر اولین قناتهای پایکوه البرز نیز آبادیهای قلهک، زرگنده، نارمک، قنات کوثر، ونک، پونک، و کن جای داشتند (امیرجمشیدی، 65). 
با انتقال دربار به تهران، شمیران به‌سبب آب‌وهوای مناسب، مورد توجه شاهان و درباریان قاجار واقع شد. شاهان قاجار غالباً برای شکار و تفرج، تابستانها در شمیران اقامت می‌گزیدند؛ ازاین‌رو، آنان باغها و عمارتهایی سلطنتی در آنجا بر پا داشته‌اند. عمارتهای سلطنت‌آباد، قصر قاجار، قصر فیروزه، قصر محمدی، صاحبقرانیه و اقدسیه از جملۀ مهم‌ترین اقامتگاههای سلطنتی در محدودۀ شمیران روزگار قاجاریه‌اند. شاهزادگان و اشراف آن دوره نیز به تأسی از شاهان قاجار، در شمیران باغها و عمارتهای تابستانی از خود داشتند و مردم کوچه و بازار تهران نیز به فراخور حال خود سرپناهی در شمیران خریداری یا کرایه می‌کردند و یا چادری در کنار باغها یا جویبارها برپا می‌داشتند و تابستانها را در آنجا می‌گذراندند (نک‍ : دنبالۀ مقاله). 
فتحعلی‌شاه که در فصل گرما گاه در شمیران اقامت می‌گزید، نخست در سال دوم پادشاهی‌اش اقامتگاهی موسوم به قصر قاجار در شمیران بنا کرد (سپهر، 1 / 59) و پس از چندی، باغ و عمارتی کوچک در محل امروزی کاخ نیاوران برپا داشت؛ این عمارت در عهد محمدشاه قاجار توسعه یافت، اما در روزگار ناصرالدین شاه ویران گشت و عمارت جهان‌نما که پس از چندی جای خود را به صاحبقرانیه داد، برپا گردید (اعتمادالسلطنه، همان، 4 / 2307- 2308، المآثر ... ، 1 / 84-85). 
در عهد پادشاهی محمدشاه قاجار و به فرمان او، اقامتگاهی موسوم به قصر محمدی یا قصر نو در غرب اراضی تجریش ساخته شد (همو، تاریخ ... ، 3 / 1689). در همین قصر بود که محمدشاه در 1264 ق بر اثر بیماری درگذشت (فرهاد میرزا، 354-355؛ سپهر، 2 / 207- 209). در فاصله‌ای اندک از این قصر، حاجی میرزا آقاسی، صدراعظم محمد شاه نیز اقامتگاهی برای خود برپا داشته بود که به نام او عباسیه خوانده می‌شد (همو، 2 / 208). از این دو بنا، به روزگار ما اثری بر جای نمانده است (کریمان، قصران، 1 / 212). 
ناصرالدین شاه افزون بر کاخ جهان‌نما که در 1267 ق در نیاوران برپا کرده بود، اقامتگاهی دیگر موسوم به سلطنت‌آباد در 1276 ق در حوالی رستم‌آباد ایجاد کرد که متشکل از چند ساختمان واقع در باغی بزرگ بود (اعتمادالسلطنه، مرآة، 2 / 1345؛ فووریه، 186-187). 
از دیگر اقامتگاههای سلطنتی که در عهد ناصرالدین شاه در شمیران برپا گردید، عمارت اقدسیه در اراضی حصارملا، قصر یاقوت در سرخه‌حصار، عمارت دوشان‌تپه و قصر فیروزه بود (اعتمادالسلطنه، المآثر، 1 / 86، 90؛ کریمان، تهران ... ، 217). 
به روزگار پادشاهی مظفرالدین شاه نیز دو اقامتگاه سلطنتی در محدودۀ شمیران برپا گردید: نخست قصر فرح‌آباد در حوالی دوشان‌تپه بود که کار ساخت آن در 1321 ق به فرمان مظفرالدین شاه آغاز شد، و در 1322 ق به اتمام رسید؛ دیگری عمارت شاه‌آباد در اراضی دارآباد بود (نک‍ : بلاغی، 44-45، 65- 68). 
عمارتهای باغ‌فردوس (ه‍ م)، متعلق به نظام‌الدوله معیرالممالک؛ کامرانیه (ه‍ م)، متعلق به کامران میرزا؛ فرمانیه (ه‍ م)، متعلق به عبدالحسین خان فرمانفرما؛ قیطریه (ه‍ م)، متعلق به میرزا علی‌اصغر خان اتابک، ملقب به امین‌السلطان؛ منظریه (ه‍ م)، متعلق به حسام‌السلطنه؛ باغ و عمارت امین‌الدوله در الٰهیه؛ باغ و عمارت عزت‌الدوله، خواهر ناصرالدین شاه در رستم‌آباد؛ باغ و عمارت ارغونیه متعلق به میرزا آقا خان نوری، صدراعظم ناصرالدین شاه که بعدها آن باغ و عمارت را به اسم پسرش میرزا داوود خان، به داوودیه (ه‍ م) موسوم ساخته بود؛ باغ و عمارت نظام‌الملک در کاشانک؛ باغ و عمارت اختیاریه (ه‍ م) متعلق به میرزا هاشم خان امین‌الدوله، ملقب به صاحب‌اختیار؛ باغ و عمارت بانو عظمى، دختر ناصرالدین شاه در سعدآباد؛ و باغ و عمارت علی خان والی در سعدآباد از جملۀ اقامتگاههای شاهزادگان و درباریان روزگار قاجار در محدودۀ شمیران بوده است. 
نمایندگان سیاسی دیگر کشورها و خارجیان مقیم تهران نیز برای گریز از گرمای تهران، تابستانها را در شمیران به‌ویژه در روستاهای تجریش، قلهک و زرگنده به سر می‌بردند و بعضی از آنان در آنجا ملک و باغی داشتند؛ از آن میان سفارتخانۀ انگلیس در قلهک، سفارتخانۀ روسیه در زرگنده، و سفارتخانه‌های عثمانی و آلمان در تجریش باغ و اقامتگاهی تابستانی داشتند، و سفارتخانه‌های اتریش، فرانسه و ایالات متحدۀ آمریکا باغ یا خانه‌ای را هرساله در شمیران اجاره می‌کردند (دیولافوا، 157؛ بنجامین، 109, 112-113؛ بلوشر، 162). 
آبادانی شمیران در روزگار قاجارها بسته به آبادانی تهران بود، زیرا هر اندازه که مردم در تهران ثروتمندتر می‌شدند، بیشتر تمایل پیدا می‌کردند تا در شمیران باغ یا خانه‌ای داشته باشند (بنجامین، 112). از آن میان، شماری از اعیان و متمولان تهران برای تأمین آب مصرفی عمارت و یا باغ ییلاقی خود، قناتهایی احداث می‌کردند؛ این قناتها نقشی بسزا در افزایش سرسبزی و آبادانی شمیران داشتند. از سوی دیگر، با افزایش جمعیت تهران، نیاز به آب روز به روز افزایش بیشتری می‌یافت. بخش عمده‌ای از این نیاز از قناتهایی تأمین می‌شد که از شمیران سرچشمه می‌گرفتند. شمار این قناتها بیش از 30 رشته بود که همۀ آنها از روستاهای شمیران می‌گذشتند و بدین ترتیب، بر اهمیت و آبادانی آنها می‌افزودند (همانجا؛ چاپارباشی، 549؛ پولاک، I / 77). 
افزایش جمعیت تهران، درخواست روزافزون مواد غذایی را نیز به همراه داشت؛ بخش بزرگی از بازار تره‌بار و میوۀ تهران از کشتزارها و باغهای شمیران تأمین می‌شد (بنجامین، همانجا)، و اینها همه رفته‌رفته موجبات سرسبزی هرچه بیشتر شمیران را فراهم ساخته بود. شمیران تا پیش از برگزیده‌شدن تهران به پایتختی، متشکل از شماری روستاهای پراکندۀ پایکوهی بود که اراضی میان آنها را زمینهای خشک و لم‌یزرع تشکیل می‌داد؛ اما چند دهه پس از آن، شمیران به باغی بزرگ بدل شده بود که تفکیک اراضی روستاهای آن از یکدیگر به‌سبب انبوه درختان و باغهای به هم پیوسته دشوار می‌نمود (همانجا). 
بیشتر درختان شمیران در آن روزگار از نوع چنار و تبریزی بودند. افزایش جمعیت تهران، افزایش استفادۀ روزافزون از چوب و هیزم را برای خانه‌سازی و پخت‌وپز نیز به همراه داشت. بازار تخته و چوب تهران بسته به درختان شمیران بود؛ هرساله شمار بسیاری از این درختان را می‌بریدند و برای مصرف به تهران می‌آوردند و جای آنها درختهای تازه می‌کاشتند (همو، 112-114). 
انبوهی درختان رفته‌رفته موجب تغییر آب‌وهوای شمیران و قصران شده بود. بنجامین نخستین سفیر ایالات متحدۀ آمریکا در ایران که میان سالهای 1300-1302 ق / 1883-1885 م در تهران به‌سر می‌برده، برپایۀ شنیده‌هایش گزارش کرده است که میانگین هوای تهران نسبت به گذشته °10 فارنهایت کمتر شده، و میزان بارندگی در فصل بهار نیز افزایش یافته است (ص 112). 
بااین‌همه، روستاهای شمیران در روزگار قاجار از وضعیت مناسبی برخوردار نبودند. کارلا سرنا که در بهار 1295 ق / 1878 م در تهران به‌سر می‌برده و از شمیران نیز دیدار کرده، تصویری روشن از روستاهای شمیران در آن عهد به‌دست داده است. او شمیران را برای اروپاییان مقیم تهران به‌مثابۀ حومۀ پاریس مانند آسنیر، سن‌ژرمن، آرژانتوی و مِدون دانسته است، با این تفاوت که روستاهای شمیران فاقد امکانات آنها بوده‌اند. وی دربارۀ روستاهای شمیران نوشته است: 
مردم این روستاها در خانه‌هایی کوچک سکونت دارند که ویرانه‌هایی بیش نیستند و حتى روی دیوارهای گلین خانه‌ها هیچ چیزی نمالیده‌اند. بعضی از خانه‌ها به قدری کوچک و کم‌جا و در حال فروریختن است که مردم ترجیح می‌دهند به جای اتاقهای آن در زیر چادرها زندگی کنند. بیشتر این خانه‌ها به روستاییان تعلق دارد؛ آنها زمستانها در خانۀ خود به‌سر می‌بردند، ولی در سراسر فصل گرما خانه‌های خویش را در ازای پول ناچیزی اجاره می‌دهند و خود در پی یافتن کار به جاهای دیگر می‌روند. مردم روستاها، عموماً در فصل کار در کشتزارها به جماعتی چادرنشین بدل می‌شوند و در جست‌و‌جوی کار از جایی به جای دیگر می‌روند. فروشندگان و مقاطعه‌کاران اروپایی هم به پیروی از مردم تهران، تابستانها در ییلاق اقامت می‌گزینند، چون در روزهای بسیار گرم تابستان، تهران به قدری خالی از سکنه می‌شود که دیگر برای کسب‌وکار، کسی در شهر پیدا نمی‌شود. بیشتر روستاهای شمیران که ظاهر بسیار محقر و فقیرانه‌ای دارند، در تابستانها به محلی سرشار از جمعیت و رفت‌وآمد و جاروجنجال زندگی بدل می‌شوند؛ در این میان روستاهای فقیرتر، بیشتر محل اقامت خانواده‌های معمولی ایرانی است. در همۀ این روستاها حمامهایی برای استحمام مردم محل وجود دارد، اما ورود به آنها برای مسیحیان آزاد نیست (ص 218-220). 
با این همه، وجه مشترک همۀ روستاهای شمیران سرسبزی و نشاط و خوش‌آب‌وهوایی آنها بود. علی‌اکبر چاپارباشی در مقاله‌ای با عنوان «در بیان تعریف جغرافیای فیزیکی شمران» که در حدود 1319 ق نوشته، دربارۀ وضعیت شمیران آگاهیهای جالبی به‌دست داده است. او دربارۀ محدودۀ بلوک شمیران و شمار روستاها و جمعیت آن می‌نویسد: 
«بلوک شمیران قطعه‌ای است خوش‌آب‌وهوا واقع در دامنۀ کوه البرز ... . منتهای بُعدِ آخرین نقاط آبادی شمیران تا شهر از دو فرسخ بیشتر نیست که بنابراین، می‌توان حدود او ]آن[ را چنین بیان کرد که از سمت شرقی محدود به لواسان، و از جنوب به طهران، و از سمت غرب به شهریار، و از طرف شمال به سلسله‌کوه مزبور ]البرز[ محاط و محدود است. کلیۀ آبادی ]های[ این بلوک به همدیگر متصل و مسلسل، و جلگۀ آن خیلی باروح و روح‌افزا ست. عرضاً از شمال به جنوب یک فرسخ و نیم، و طولاً از شرق به غرب دو فرسخ و نیم است. عدۀ تمامی قرایش به 40 پارچه بالغ می‌شود و عدۀ نفوسش را اگرچه به‌طورکامل به شمار نمی‌توان آورد، ولی تخمیناً 000‘5 نفر می‌شود. در میان این قُرا دهِ آباد معتبری که نایب الحکومه در آنجا ساکن می‌شود، قریۀ تجریش است که در مرکز این جلگه واقع شده، از هر حیثیت امتیاز به سایر دهات دارد، زیرا که بهترین نقاط شمیران از جهت اعتدال آب‌وهوا و مکان است» (ص 548). 
سپس مؤلف از منابع آبی شمیران که از رودخانه‌ها و چشمه‌سارها و قناتهای پرشمار تأمین می‌شده، و از محصولات کشاورزی شمیران سخن می‌راند. به نوشتۀ او، غلات و حبوباتِ به‌عمل‌آمده در شمیران کفاف مصرف مردم آنجا را نمی‌داده است و این محصولات را از دیگر جاها خصوصاً تهران به شمیران می‌آورده‌اند، اما محصولات صیفی همچون خیار، کدو، باقلا و بلال، و میوه‌های سردرختی مانند گلابی، زرد‌آلو، آلوچه، توت، ازگیل و تمشک در جالیزها و باغهای شمیران به‌وفور به عمل می‌آمده است. 
خیار شمیران به نازکی، سبزی و ارزانی معروف بوده، و در فصلِ برداشت خیار، این میوه چندین بار برداشت می‌شده است که آن را برای فروش به تهران می‌برده‌اند. در آن زمان قرار فروش محصولاتی چون خیار، کدو و بلال به وزن نبوده است، بلکه آنها را عددی به فروش می‌رسانده‌اند، از این قرار که دو خیار، کدو یا بلال را به نیم شاهی می‌فروخته‌اند. 
از میان میوه‌های سردرختی شمیران، توت، ازگیل و تمشک مرغوب بوده، خصوصاً توت که به شیرینی و بی‌دانگی شهرت داشته است و مسافران هنگام بازگشت، این میوه را به سوغات برای خویشان و آشنایان خود می‌برده‌اند.