پزشکی اسلامی

پزشكان‌ اندلسی‌ در روزگار دولت‌ شهرها

با آشفتگی‌ اوضاع‌ اندلس‌ در آغاز سدۀ 5ق‌، یا به‌ قول‌ قاضی‌ صاعد اندلسی‌ (ص‌ 266) «آغاز فتنه‌»، اغلب‌ دانشمندان‌ قرطبه‌ را ترك‌ كرده‌، به‌ شهرهای‌ دیگر رفتند. در این‌ روزگار پزشكان‌ و داروشناسانی‌ چون‌ ابوعبدالله‌ محمد بن‌ حسن‌ مشهور به‌ ابن‌ كنانی‌، ابوالعرب‌ یوسف‌ بن‌ محمد و ابن‌ وافد (نک‍ : ذیل‌، ابن‌ وافد)، به‌كار مشغول‌ بودند (صاعد، 267-270). 
از خانوادۀ ابن‌زهر (ه‍ م‌) نامداران‌ بسیاری‌ از اندلس‌ برخاستند، اما هیچ‌یك‌ به‌ شهرت‌ ابوالعلاء زهر بن‌ عبدالملك‌ (د 525 ق‌ / 1131م‌) و به‌ویژه‌ پسرش‌ ابومروان‌ عبدالملك‌ (د 557ق‌ / 1162م‌) نرسیدند (ابن‌ ابی‌ اصیبعه‌، 2 / 64؛ ووستنفلد، 91؛ لكلر، II / 83-86؛ سارتن‌، II / 230-231). ابومروان‌ احتمالاً بزرگ‌ترین‌ پزشك‌ بالینی‌ اسلام‌ و قرون‌ وسطى‌ پس‌ از رازی‌ است‌؛ اما چنان‌ كه‌ گفته‌ شد، ابوالحسن‌ طبری‌ مدتها پیش‌ از وی‌ به‌ بیماری‌ جرب‌ و انگل‌ مولد آن‌ اشاره‌ كرده‌ بود. ابن‌ رشد گویا نخستین‌ كسی‌ بود كه‌ دریافت‌ یك‌ نفر دوبار آبله‌ نمی‌گیرد (نک‍ : ووستنفلد، 104-108؛ لكلر، II / 97-109؛ سارتن‌، II / 305-306, 355-356؛ برای‌ مجملی‌ از تاریخ‌ پزشكی‌ در اندلس‌ و فهرست‌ نسبتاً كاملی‌ از پزشكان‌ اندلسی‌ تا زمان‌ بیرون‌ راندن‌ مسلمانان‌ از اندلس‌، نک‍ : ه‍ د، اندلس‌؛ خطابی‌، 11-82). 
پزشكان‌ سرزمینهای‌اسلامی‌ ازبرافتادن‌ عباسیان‌ تا سدۀ 12ق‌: در این‌ روزگار افول‌ پزشكی‌ اسلام‌ كه‌ مدتها پیش‌ از این‌، به‌ صورتی‌ پنهان‌ آغاز شده‌ بود، بیشتر به‌ چشم‌ می‌آید. بیشتر آثار این‌ دوره‌ گزیده‌ها و خلاصه‌هایی‌ از آثار مهم‌ پیشین‌ بود. درواقع‌ سنت‌ پزشكی‌ اسلامی‌ در این‌ روزگار اندك‌ اندك‌ به‌ ابتذال‌ و روزمرگی‌ كشیده‌ شد و سرانجام‌ با ورود پزشكی‌ نوین‌ اروپایی‌ به‌ كشورهای‌ اسلامی‌، از پای‌ درآمد؛ هرچند كه‌ از این‌ پس‌ نیز شمه‌ای‌ از تعلیمات‌ این‌ سنت‌ پزشكی‌، در قالب‌ برخی‌ داروخانه‌های‌ گیاهی‌، یا پزشكان‌ مشهور به‌ دكتر علفی‌ تا امروز به‌ حیات‌ خود ادامه‌ داده‌ است‌. 
ابن‌ قف‌، پزشك‌ سوری‌، همچون‌ بسیاری‌ از پزشكان‌ پیش‌ از خود، شرحی‌ بر فصول‌ بقراط نوشت‌. كتاب‌ جامع‌ الغرض‌ فی‌ حفظ الصحة و دفع‌ المرض‌ وی‌ به‌ لاتینی‌ ترجمه‌ شده‌ است‌ (ه‍ د، 4 / 483-484). قطب‌الدین‌ شیرازی‌، دانشمند جامع‌ الاطراف‌ ایرانی‌، در پزشكی‌ نیز دست‌ داشت‌ و 10 سال‌ در بیمارستان‌ مظفری‌ شیراز بدین‌ كار مشغول‌ بود. نجم‌الدین‌ محمودبن‌ الیاس‌ شیرازی‌ (د 730ق‌) كتاب‌ مهم‌ الحاوی‌ فی‌ علم‌ التداوی‌ را نوشت‌ كه‌ رواج‌ بسیار یافت‌ و در قیاس‌ با الحاوی‌ رازی‌ به‌ الحاوی‌ الصغیر شهرت‌ یافت‌. ابن‌ اكفانی‌ مصری‌ به‌ تقلید از من‌ لایحضره‌ الطبیب‌ رازی‌ كتاب‌ غنیةاللبیب‌ عند غیبةالطبیب‌ را نوشت‌ (اولمان‌، «پزشكی‌ در اسلام‌»، 178-179). ابن‌ كتبی‌ (ه‍ د، 4 / 508) پزشك‌ ایرانی‌ نژاد، به‌ تقلید از ماالفارق‌... رازی‌ رساله‌ای‌ با عنوان‌ الفرق‌ بین‌ الامراض‌ المشتبهة دربارۀ تشخیص‌ تفارقی‌ نوشت‌؛ اما رسالۀ داروشناسی‌ وی‌ مالایسع‌ الطبیب‌ جهله‌، شهرت‌ بیشتری‌ دارد. چغمینی‌ ریاضی‌دان‌ مشهور، تلخیصی‌ بسیار فشرده‌ از القانون‌ ابن‌سینا فراهم‌ آورد كه‌ رواج‌ حیرت‌انگیز آن‌، به‌ افول‌ پزشكی‌ اسلامی‌ سرعت‌ داد. 
از آخرین‌ پزشكان‌ قابل‌ ذكر دورۀ اسلامی‌ می‌توان‌ به‌ داوود بن‌ عمر انطاكی‌ (ه‍ م‌) نویسندۀ تذكرة اولی‌ الالباب‌ و الجامع‌ للعجب‌ والعجاب‌، محمدبن‌ یوسف‌ هروی‌ مؤلف‌ بحرالجواهر، و یوسف‌ بن‌ محمد مؤلف‌ طب‌ یوسفی‌ (تألیف‌: 917ق‌ در هرات‌)، و بهاءالدوله‌ حسینی‌ نوربخش‌ (ه‍ م‌)، مؤلف‌ كتاب‌ خلاصۀالتجارب‌، اشاره‌ كرد (دربارۀ وی‌، نک‍ : الگود، «پزشكی‌ ... »، 18 ff.) كه‌ این‌ یك‌ آخرین‌ پزشك‌ دورۀ اسلامی‌ است‌ كه‌ در آثار وی‌ همچنان‌ نشانه‌هایی‌ از نوآوری‌ دیده‌ می‌شود. 

مآخذ

 ابن‌ ابی‌ اصیبعه‌، احمد، عیون‌ الانباء، به‌ كوشش‌ آوگوست‌ مولر، قاهره‌، 1299ق‌؛ ابن‌ ابی‌ یعلى، محمد، طبقات‌ الحنابلة، به‌ كوشش‌ محمدحامد فقی‌، بیروت‌، دارالمعرفه‌؛ ابن‌ اثیر، الكامل‌؛ همو، اللباب‌، بغداد، مكتبة المثنى؛ ابن‌اسفندیار، محمد، تاریخ‌ طبرستان‌، به‌ كوشش‌ عباس‌ اقبال‌ آشتیانی‌، تهران‌، 1320ش‌؛ ابن‌ بیطار، عبدالله‌، الجامع‌ لمفردات‌ الادویة والاغذیة، بولاق‌، 1291ق‌؛ ابن‌ جزار، احمد، الاعتماد فی‌ الادویة المفردة، چ‌ تصویری‌، به‌ كوشش‌ فؤاد سزگین‌، فرانكفورت‌، 1985م‌؛ همو، كتاب‌ فی‌ المعدة و امراضها و مداواتها، به‌ كوشش‌ سلمان‌ قطایه‌، حلب‌، 1979م‌؛ ابن‌ جلجل‌، سلیمان‌، طبقات‌ الاطباء و الحكماء، به‌ كوشش‌ فؤاد سید، قاهره‌، 1955م‌؛ ابن‌ جوزی‌، عبدالرحمان‌، المنتظم‌، به‌ كوشش‌ محمد عبدالقادر عطا و مصطفى‌ عبدالقادر عطا، بیروت‌، 1412 ق‌ / 1992 م‌؛ ابن‌ حجر عسقلانی‌، احمد، الاصابة، قاهره‌، 1329ق‌؛ همو، تهذیب‌ التهذیب‌، حیدرآباد دكن‌، 1325-1327ق‌؛ ابن‌ خلدون‌، مقدمة، بیروت‌، داراحیاءالتراث‌ العربی‌؛ ابن‌ ربن‌، علی‌، الدین‌ والدولة، به‌ كوشش‌ عادل‌ نویهض‌، بیروت‌، 1393ق‌ / 1973م‌؛ همو، فردوس‌ الحكمة، به‌ كوشش‌ محمدزبیر صدیقی‌، برلین‌، 1928 م‌؛ ابن‌ زهر، عبدالملك‌، التیسیر فی‌ المداواة والتدبیر، به‌ كوشش‌ میشل‌ خوری‌، دمشق‌، 1403ق‌ / 1983م‌؛ ابن‌ سرابیون‌، یوحنا، الكناش‌ الصغیر، نسخۀ خطی‌ كتابخانۀ مركزی‌ دانشگاه‌ تهران‌، شم‍ 9668؛ ابن‌ سلام‌ جمحی‌، محمد، طبقات‌ الشعراء، به‌ كوشش‌ یوزف‌ هل‌، لیدن‌، 1913م‌؛ ابن‌ سمجون‌، حامد، جامع‌ الادویة المفردة، چ‌ تصویری‌، به‌ كوشش‌ فؤاد سزگین‌، فرانكفورت‌، 1992م‌؛ ابن‌سینا، القانون‌، بولاق‌، 1294ق‌؛ ابن‌ عبدالبر، یوسف‌، الاستیعاب‌ فی‌ معرفة الاصحاب‌، در حاشیۀ الاصابة (نک‍ : هم، ابن‌ حجر عسقلانی‌)؛ ابن‌ عبری‌، غریغوریوس‌، تاریخ‌ مختصر الدول‌، به‌ كوشش‌ انطون‌ صالحانی‌، بیروت‌، 1890م‌؛ ابن‌ عدیم‌، عمر، بغیةالطلب‌، به‌ كوشش‌ سهیل‌ زكار، دمشق‌، 1409ق‌ / 1988م‌؛ ابن‌ عذاری‌، احمد، البیان‌ المغرب‌، به‌ كوشش‌ كولن‌ و لوی‌ پرووانسال‌، لیدن‌، 1948م‌؛ ابن‌ فضل‌الله‌ عمری‌، احمد، مسالك‌ الابصار، چ‌ تصویری‌، به‌ كوشش‌ فؤاد سزگین‌، فرانكفورت‌، 1985م‌؛ ابن‌ فقیه‌، احمد، البلدان‌، به‌ كوشش‌ یوسف‌ هادی‌، بیروت‌، 1416ق‌ / 1996م‌؛ ابن‌ قتیبه‌، عبدالله‌، تأویل‌ مختلف‌ الحدیث‌، به‌ كوشش‌ اسماعیل‌ اسعردی‌، بیروت‌، دارالكتب‌ العلمیه‌؛ همو، عیون‌ الاخبار، قاهره‌، 1343-1349ق‌ / 1925-1930 م‌؛ همو، المعارف‌، به‌ كوشش‌ ثروت‌ عكاشه‌، قاهره‌، 1960 م‌؛ ابن‌ ماسویه‌، یوحنا، النوادرالطبیة، به‌ كوشش‌ دانیل‌ ژاكار و ژرار تروفو (نک‍ : مل‍‌ ، ابن‌ ماسویه‌)؛ ابن‌ مطران‌، اسعد، بستان‌ الاطباء، چ‌ تصویری‌، به‌ كوشش‌ مهدی‌ محقق‌، تهران‌، 1368ش‌؛ ابن‌ ندیم‌، الفهرست‌؛ همو، همان‌، به‌ كوشش‌ گوستاو فلوگل‌، لایپزیگ‌، 1871-1872م‌؛ ابوالحسن‌ طبری‌، احمد، المعالجات‌ البقراطیة، چ‌ تصویری‌، به‌ كوشش‌ فؤاد سزگین‌، فرانكفورت‌، 1410ق‌ / 1990م‌؛ ابوعبید بكری‌، عبدالله‌، المسالك‌ والممالك‌، به‌ كوشش‌ وان‌ لون‌ و ا. فره‌، تونس‌، 1992م‌؛ ابوالفدا، المختصر فی‌ اخبار البشر، بیروت‌، دارالمعرفه‌؛ ابونعیم‌ اصفهانی‌، احمد، حلیة الاولیاء، بیروت‌، 1405ق‌؛ احمد بن‌ حنبل‌، مسند، قاهره‌، 1313 ق‌؛ اخوینی‌، ربیع‌، هدایةالمتعلمین‌، به‌ كوشش‌ جلال‌ متینی‌، مشهد، 1344ش‌؛ اسحاق‌ بن‌ عمران‌، مقالة فی‌ المالیخولیا، به‌ كوشش‌ كارل‌ گاربرس‌، هامبورگ‌، 1977م‌؛ اشه‌، رهام‌، آموزۀ پزشكی‌ مغان‌، پاریس‌، 2000م‌؛ اصطخری‌، ابراهیم‌، مسالك‌ الممالك‌، به‌ كوشش‌ دخویه‌، لیدن‌، 1870م‌؛ همو، مسالك‌ و ممالك‌، ترجمۀ كهن‌ فارسی‌، به‌ كوشش‌ ایرج‌ افشار، تهران‌، 1347ش‌؛ البیری‌، عبدالملك‌، «طب‌ العرب‌»، الاغذیة والادویة... محمد عربی‌ خطابی‌، بیروت‌، 1990م‌؛ اوس‌ بن‌ حجر، دیوان‌، به‌ كوشش‌ محمدیوسف‌ نجم‌، بیروت‌، 1380ق‌ / 1960م‌؛ اوستا، ترجمۀ جلیل‌ دوست‌خواه‌، تهران‌، 1370ش‌؛ اولیاءالله‌ آملی‌، محمد، تاریخ‌ رویان‌، به‌ كوشش‌ منوچهر ستوده‌، تهران‌، 1348ش‌؛ اهوازی‌، علی‌، كامل‌ الصناعةالطبیة، قاهره‌، 1294ق‌؛ بغدادی‌، عبدالقادر، خزانةالادب‌، به‌ كوشش‌ عبدالسلام‌ هارون‌، قاهره‌، 1402ق‌ / 1981م‌؛ بلاذری‌، احمد، فتوح‌ البلدان‌، به‌ كوشش‌ دخویه‌، لیدن‌، 1865م‌؛ بیرونی‌، ابوریحان‌، الجماهر فی‌ الجواهر، به‌ كوشش‌ یوسف‌ هادی‌، تهران‌، 1376 ش‌؛ همو، الصیدنة، به‌ كوشش‌ عباس‌ زریاب‌، تهران‌، 1370 ش‌؛ همو، «فهرست‌ كتب‌ الرازی‌»، فهرست‌ كتب‌ رازی‌ و نامهای‌ كتب‌ بیرونی‌، به‌ كوشش‌ مهدی‌ محقق‌، تهران‌، 1365ش‌؛ بیهقی‌، ابراهیم‌، المحاسن‌ والمساوی‌، بیروت‌، 1970 م‌؛ بیهقی‌، علی‌، تتمة صوان‌ الحكمة، لاهور، 1351 ق‌؛ پورداود، ابراهیم‌، ترجمۀ یشتها (هم‍‌ )؛ تمیمی‌، محمد، مادةالبقاء، به‌ كوشش‌ یحیى شعار، قاهره‌، 1999م‌؛ جاحظ، عمرو، البخلاء، به‌ كوشش‌ طه‌ حاجری‌، قاهره‌، 1981م‌؛ همو، البیان‌ و التبیین‌، قاهره‌، 1311ق‌؛ همو، الحیوان‌، به‌ كوشش‌ عبدالسلام‌ محمد هارون‌، بیروت‌، 1388ق‌ / 1969م‌؛ جرجانی‌، اسماعیل‌، الاغراض‌ الطبیة، چ‌ تصویری‌، به‌ كوشش‌ پرویز ناتل‌ خانلری‌، تهران‌، 1345ش‌؛ همو، خفی‌ علایی‌، به‌ كوشش‌ علی‌اكبر ولایتی‌ و محمود نجم‌آبادی‌، تهران‌، 1377ش‌؛ همو، ذخیرۀ خوارزمشاهی‌، چ‌ تصویری‌، به‌ كوشش‌ سعیدی‌ سیرجانی‌، تهران‌، 1355ش‌؛ همو، یادگار، به‌ كوشش‌ مهدی‌ محقق‌، تهران‌، 1381 ش‌؛ جهشیاری‌، محمد، الوزراء والكتاب‌، به‌ كوشش‌ مصطفى‌ سقا و دیگران‌، قاهره‌، 1357ق‌؛ حاجی‌ خلیفه‌، كشف‌ الظنون‌، به‌ كوشش‌ گوستاو فلوگل‌، لایپزیگ‌، 1835م‌ بب‍ ؛ حمزۀ اصفهانی‌، تاریخ‌ سنی‌ ملوك‌ الارض‌ والانبیاء، بیروت‌، دار مكتبةالحیاة؛ همو، التنبیه‌ على حدوث‌ التصحیف‌، به‌ كوشش‌ محمد حسن‌ آل‌ یاسین‌، بغداد، 1387ق‌ / 1967م‌؛ حنین‌ بن‌ اسحاق‌، رسالة الى‌ علی‌ بن‌ یحیى فی‌ ذكر ما ترجم‌ من‌ كتب‌ جالینوس‌، به‌ كوشش‌ مهدی‌ محقق‌، تهران‌، 1379 ش‌؛ خطابی‌، محمدعربی‌، الطب‌ و الاطباء فی‌ الاندلس‌ الاسلامیة، بیروت‌، 1988م‌؛ داستانهای‌ بیدپای‌، ترجمۀ محمدبن‌ عبدالله‌ بخاری‌، به‌ كوشش‌ پرویز ناتل‌ خانلری‌ و محمد روشن‌، تهران‌، 1361ش‌؛ داك‌؛ دانشنامۀ جهان‌ اسلام‌، تهران‌، 1379ش‌؛ دوست‌خواه‌، جلیل‌، ترجمۀ اوستا (هم‍‌ )؛ دینوری‌، احمد، الاخبار الطوال‌، به‌ كوشش‌ عبدالمنعم‌ عامر و جمال‌الدین‌ شیال‌، بغداد، 1959م‌؛ ذهبی‌، محمد، سیر اعلام‌ النبلاء، به‌ كوشش‌ شعیب‌ ارنؤوط و م‌.ن‌. عرقسوسی‌، بیروت‌، 1413 ق‌؛ رازی‌، محمد بن‌ زكریا، الحاوی‌، حیدرآباد دكن‌، 1374-1390 ق‌ / 1955-1970م‌؛ همو، ماالفارق‌ او الفروق‌ او كلام‌ فی‌ الفروق‌ بین‌ الامراض‌، به‌ كوشش‌ سلمان‌ قطایه‌، حلب‌، 1398ق‌ / 1978م‌؛ رهاوی‌، اسحاق‌، ادب‌ الطبیب‌، چ‌ تصویری‌، به‌ كوشش‌ فؤاد سزگین‌، فرانكفورت‌، 1985م‌؛ زبیری‌، مصعب‌، نسب‌ قریش‌، به‌ كوشش‌ لوی‌ پرووانسال‌، پاریس‌، 1953م‌؛ زریاب‌، عباس‌، مقدمه‌ بر الصیدنة (نک‍ : هم‍ ، بیرونی‌)؛ زمخشری‌، محمود، الكشاف‌، بیروت‌، دارالمعرفه‌؛ همو، المستقصى ‌فی ‌امثال ‌العرب‌، حیدرآباد دكن‌، 1381ق‌ / 1962م‌؛ سمعانی‌، عبدالكریم‌، الانساب‌، بیروت‌، 1408 ق‌ / 1988 م‌؛ صاعد اندلسی‌، التعریف‌ بطبقات‌ الامم‌، به‌ كوشش‌ غلامرضا جمشیدنژاد اول‌، تهران‌، 1376ش‌؛ صدیقی‌، محمدزبیر، مقدمه‌ بر فردوس‌ الحكمة (نک‍ : هم‍ ، ابن‌ ربن‌)؛ طبری‌، تاریخ‌؛ عزاوی‌، صالح‌ مهدی‌، «الحارث‌ بن‌ كلدة الثقفی‌ و قیمته‌ فی‌ تاریخ‌ طب‌ العربی‌»، المورد، بغداد، 1977م‌، ج‌ 6، شم‍ 4؛ العیون‌ والحدائق‌، به‌ كوشش‌ نبیله‌ عبدالمنعم‌ داوود، بغداد، 1392 ق‌ / 1972 م‌؛ فردوسی‌، شاهنامه‌، به‌ كوشش‌ عثمانف‌، مسكو، 1968م‌؛ قطایه‌، سلمان‌، «تعلیق‌ على رسالة الرازی‌ فی‌ الزكام‌»، تاریخ‌ العلوم‌ العربیة، حلب‌، 1977م‌، ج‌ 1، شم‍ 1؛ قفطی‌، علی‌، تاریخ‌ الحكماء، اختصار زوزنی‌، به‌ كوشش‌ یولیوس‌ لیپرت‌، لایپزیگ‌، 1903م‌؛ همو، همان‌، ترجمۀ كهن‌ فارسی‌، به‌ كوشش‌ بهین‌ دارایی‌، تهران‌، 1347ش‌؛ كرامتی‌، یونس‌، كارنامۀ پزشكی‌ ایران‌ (زیر چاپ‌)؛ مسعودی‌، علی‌، التنبیه‌ والاشراف‌، به‌ كوشش‌ دخویه‌، لیدن‌، 1893م‌؛ میدانی‌، احمد، مجمع‌ الامثال‌، به‌ كوشش‌ محمد محیی‌الدین‌ عبدالحمید، بیروت‌، دارالمعرفه‌؛ نالینو، كارلو آلفونسو، علم‌ الفلك‌ و تاریخه‌ عندالعرب‌، رم‌، 1911م‌؛ نظامی‌ عروضی‌، چهار مقاله‌، به‌ كوشش‌ محمد قزوینی‌، لیدن‌، 1327ق‌ / 1909م‌؛ نویری‌، احمد، نهایة الارب‌، قاهره‌، 1342ق‌ / 1923م‌؛ یاقوت‌، بلدان‌؛ یشتها، ترجمۀ ابراهیم‌ پورداود، به‌ كوشش‌ بهرام‌ فره‌وشی‌، تهران‌، 1356ش‌؛ نیز:

Bartholomae, Ch., Altiranisches Wörterbuch, Berlin, 1961; Browne, E. G., Arabian Medicine, Cambridge, 1921; Bürgel, J. Chr., «Adab und I‘tidāl in ar- Ruhāwīs Adab aṭ-ṭabīb», ZDMG, 1967, vol. CXVII; id, «Die Bildung des Arztes, Eine arabische Schrift zum ärztlichen Leben aus dem 9. Jahrhundert», Sudhoffs Archiv, 1966, vol. L; Campbell, D., Arabian Medicine and its Influence on the Middle Ages, London, 1926; Carra de Vaux, Les Penseurs de l’Islam, Paris, 1921; Christensen, A., L’Iran sous les Sassanides, Copenhagen, 1944; Darmberg, Ch., «Recherches sur un ouvrage qui a pour titre Zad el- Maçafir, en arabe, Ephodes, en grec, Viatique, en latin, et qui est attribué dans les textes arabes et grecs, à Abou Djafar, et, dans le texte latin à Constantin», Archives des missions scientifiques et littéraires, choix des rapports et instructions, 1851, vol. II; Diaz Garcia, A., «Tree Medical Recipes in Codex Biblioteca Medicea- Laurenziana Or. 215», Journal for the History of Arabic Science, Aleppo, 1980, vol. IV(2); Dietrich, A., Medicinalia Arabica, Göttingen, 1966; The Dinkard, tr. Behramjee Sanjay, Bombay, 1897; Dunlop, D. M., Arab Civilization to AD 1500, London, 1971; Elgood, C. L., A Medical History of Persia and the Eastern Caliphate, Cambridge, 1951; id, Safavid Medical Practice, London, 1970; Fellmann, I., «Ist der Qānūn des Ibn Sinā eine Plagiat des Kitāb al-ḥāwī von ar- Rāzī», Zeitschrift für Geschichte der arabisch-islamischen Wissenschaften, Frankfurt, 1984, vol.I; Friedman, R., «At-Tabari: Discoverer of the Acarus Scabiei», Medical Life, Philadelphia, 1938, vol. XLV, no. 6; GAL,S; Garbers, K., Ishaq ibn Imran Maqala fil-Malihulia und Constantini... (vide: PB: Ishaq ibn-e Imran); GAS; Graf, G., Geschichte der christlichen arabischen Literatur, Vatican, 1947; Hamarneh, S., «Sabuor’s Abridged Formulary, the First of its Kind in Islam», Archiv. für Gesch.d. Medizin, 1961, vol. XLV; Herodotus, Histoires, tr. Ph. E. Legrand, Paris, 1967; Hippocrates, «Aphorism», Hippocrates, tr. W. H. S. Jones, Cambridge / Massachusetts, 1967, vol. IV; id, «Regimen in Acute Diseases», ibid, vol. II; Ibn Masawayh, Yuhanna, Le Livre des axiomes medicaux ( Aphorismi ), Geneva, 1980; Jacquart, D. and F. Micheau, La médecine arabe et l’occident médiéval, Paris, 1990; Karmi, G., «A Medieval Compendium of Arabic Medicine: Abu Sahl al-Masihi’s ... », Journal for the History of Arabic Science, Aleppo, 1978, vol. II(2); Kitāb al-Istibsār, LʿAfrique septentrionale, tr. E. Sagnan, Constantine, 1900; Leclere, L., Histoire de la médecine arabe, Paris, 1876; Meyerhof, M., «Alī aṭ-Ṭabarī’s Paradise of Wisdom, one of the Oldest Arabic Compendiums of Medicine», Isis, 1931, vol. XVI; id, «Alī ibn Rabban aṭṭ-Ṭabarī’s, ein persischer Arzt des 9. Jahrhunderts n. Chr», ZDMG, 1931, vol. LXXXV; id, «Mediaeval Jewish Physicians in the Near East, From the Arabic Sources», Isis, Philadelphia, 1938, vol. XXVII; id, «New Light on Ḥunain Ibn Isḥâhaq and his Period», Isis, Philadelphia, 1926, vol. VIII; id, «On the Transmission of Science to the Arabs», Islamic Culture, Hyderabad, 1937, vol. XI; id, «Von Alexandrien nach Baghdad», Sitzungsberichte der preussischen Akademie der Wissenschaften, Berlin, 1930; Mieli, A., La Science arabe et son rôle dans l’évolution scientifique mondiale, Leiden, 1966; Pagel, J., «Eine bisher unveroffentlichte lateinische Version der Chirurgie des Pantegni nach einer Handschrift der Konigl. Bibliothek zu Berlin», Archiv für klinische Chirurgie, 1906, vol. LXXXI; Richter, P., «Über die spezielle Dermatologie des Ali ibn al-Abbas (Haly Abbas) aus dem 10. Jahrhundert unserer Zeitrechung», Archiv für Dermatologie und Syphilis, 1912, vol. CXIII; Sarton, G., Introduction to the History of Science, Baltimore, 1927-1948; Schipperges, H., Die Assimilation der arabischen Medizin durch das lateinische Mittelalter, Wiesbaden, 1964; Siddiqi, M. Z., «The Medicine of the Arabs in Pre-Islamic Period», Muhammad Shafi Presentation Volume, Lahore, 1955; Steinschneider, M., Die arabische Literatur der Juden, 1893; id, «Constantinus Africanus und seine arabischen Quellen», Virchows Archive, 1866, vol. XXXVII; id, «Masardjaweih, ein jüdischer Arzt des VII. Jahrhunderts», ZDMG, 1899, vol. LIII; Tafazzoli, A., «Dabīre, Dabīrī », Iranica, vol.VI; Talbot, Ch. H., «Stephen of Antioch», Dictionary of Scientific Biography, New York, 1976, vol. XIII; Thierfelder, J. G., «Beweis dass das Almaleki des Ali ben Abbas und das Pantechnum des Ishak ben Soleiman identisch und Letzterer der wahre Verfasser des Werkes sei», Henschels Janus, 1846, vol. I; Ullmann, M., Islamic Medicine, Edinburgh, 1978; id, Die Medizin im Islam, Leiden, 1970; Weisser, U., «The Embryology of Yuhanna ibn Masawaih», Journal for the History of Arabic Science, Aleppo, 1980, vol. IV(1); id, «Yuhanna ibn Masawaihs Abhandlung über die Leibesfrucht und ihre Entstehung im Mutterleib. Eingeleitet», Zeitschrift für Geschichte der arabisch-islamischen Wissenschaften, 1993, vol. VIII; Wüstenfeld, F., Geschichte der Arabischen Ärtze und Naturforscher, Göttingen, 1840; Xenophon, Anabasis.

یونس‌ كرامتی‌

II. تاریخ‌نگاری‌

برای‌ این‌ بخش‌، نک‍ : ه‍ د، تاریخ‌نگاری‌ پزشكی‌.