مقاله

14 سال پیش اندیشه تدوین تاریخی جامع و فراگیر از سوی آقای سیدکاظم موسوی‌بجنوردی، سرپرست و معمار اندیشمند دایره‌المعارف بزرگ اسلامی، مطرح شد. این موضوع با اصحاب شورای‌عالی مرکز دایره‌المعارف به شور گذارده شد و پس از بحث و تبادل‌نظرهای مکرر، سرانجام تصویب شد. از همان زمان، بخش ایران باستان به دوست و همکار ارجمند این‌جانب دکتر حسن رضایی‌باغ‌بیدی و بخش مربوط به تاریخ دوران اسلامی ایران به دیگر همکار گران‌قدر جناب آقای دکتر سیدصادق سجادی سپرده شد. تلاش‌های این دو استاد گرانمایه در تدوین و تدارک تاریخ جامع ایران بی‌نظیر بوده است. پس از مأموریت علمی آقای دکتر رضایی‌باغ‌بیدی، ادامه این طرح در بخش ایران باستان به این‌جانب سپرده شد.

آنچه امروز به‌عنوان جوامع معاصر تجربه می‌کنیم، محصول ‌هزاران سال تعامل انسان با محیط خودش است؛ مطالعه این فرایندها و نیروهای مؤثر بر آنها، وظیفه سترگ یک مورخ است. علاوه‌براین، برای شناخت تاریخ هر جامعه‌ای، ما باید از اولین دوره‌های تاریخی آن جامعه شروع کنیم و همچنین تکامل جهان‌بینی، اندیشه‌ها، اقتصاد و ارزش‌های آنها را نیز بررسی کنیم. همان‌طور که قابل درک است ما غالبا به تأثیرگذارترین رویدادها و اندیشه‌های یک جامعه علاقه‌مند می‌شویم؛ چراکه آنها عمیق‌ترین تأثیرات را روی حافظه جمعی گذاشته‌اند.

نام ایران در تاریخ همواره با حوادث و تحولات سیاسی، اجتماعی و فرهنگی عجین بوده و به‌راستی ایران زخمی سربلند بحران‌هاست. از یورش اسکندر تا استیلای تیموریان، نه‌تنها هیچ‌کدام نتوانستند ریشه‌های مستحکم فرهنگ و تمدن این سرزمین را از جای درآورند، بلکه خود به مدافعان فرهنگ، تمدن و زبان ایران بدل شدند و ایران و ایرانی همچنان از مدعیان برحق کهن‌ترین تمدن‌های بشری است.

«تاریخ جامع ایران» که مرکز دایره‌المعارف بزرگ اسلامی، آن را مدون کرده است، مجموعه‌ای است که علاوه بر تاریخ سیاسی، تاریخ اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی را هم دربر می‌گیرد. ابتدا باید بدانیم تاریخ سیاسی بسیار مهم است و نمی‌توانیم آن را کنار نهیم. چند دهه پیش بود که عده‌ای معتقد بودند باید از تاریخ سیاسی و شرح زندگی سلاطین و نبردها عبور کرد، اما متوجه شدند این‌گونه نمی‌شود؛ زیرا سیاست جزئی از چارچوب تاریخ است؛ زیرا وقایع رخ‌داده در تاریخ تا حدی در دست حاکمان و پادشاهان بوده است و نادیده‌گرفتن‌شان معقول نیست، اما در این مجموعه این دو، تاریخ اجتماعی و سیاسی، باهم آمده است که البته کار بسیار مشکل و بی‌نظیری است.

موضوع تاریخ‌نگاری از فرازهای فاخر و شگفت فرهنگ و تمدن اسلامی- ایرانی است و با آنکه بسیاری از پژوهشگران و محققان، تحقیق دراین‌باره را مبنای همت خود قرار داده و بر گوشه‌های تاریک آن پرتویی از تحقیق و دانش افکنده‌اند، باید گفت که همچنان موضوعی دلکش و جذاب است و پرسش‌های بسیاری در باب سیر تکوین آن مطرح است و سزاست که همچنان از جوانب گوناگون به آن نگریسته شود.

این اثر جدید و جامع که به کوشش مرکز دایره‌المعارف بزرگ اسلامی، به ریاست جناب آقای سیدکاظم بجنوردی، به چاپ رسیده است یقینا سهم بسزایی در درک عمیق‌تر تاریخ ایران و فرهنگ این سرزمین کهن خواهد داشت. از دید بنده، تاریخ جامع ایران، اثری است که می‌تواند یک برهه مهم تاریخی را برای پژوهش‌های ما رقم بزند. ازاین‌روی بسیار مفتخر هستم که سهمی، هرچند کوچک، در نگارش این مجموعه داشته‌ام، بنابراین وظیفه خود می‌دانم تا از سرویراستاران این اثر، آقایان حسن رضایی‌باغ‌بیدی، محمود جعفری‌دهقی و صادق سجادی، سپاس‌گزاری کنم.

ابتدا باید به این نکته اشاره شود که پیش از این نیز در دهه‌های اخیر، ایرانی‌ها - اگرچه نه چندان زیاد- در نگارش تاریخ عمومی ایران نقش داشته‌اند. نخستین نمونه‌ای که می‌توان به آن اشاره کرد، به حدود سال ١٣٠٦ شمسی بازمی‌گردد که جلساتی با حضور علامه محمد قزوینی، محمدعلی فروغی، ابوالحسن فروغی و عباس اقبال آشتیانی برگزار شد و حاصل آن، تصمیمی بود که درباره نگارش تاریخ کاملی برای ایران گرفته شد. مقرر شد این طرح به دست سه نفر به انجام رسد: مشیرالدوله حسن پیرنیا برای دوره پیش از اسلام، سیدحسن تقی‌زاده از آغاز دوره اسلامی تا آغاز دوره مغول و عباس اقبال آشتیانی برای عصر مغول به بعد. حسن پیرنیا «ایران باستان» را در سه مجلد تا پایان دوران اشکانیان نگاشت.

در باب سرگذشت اقوام ایرانی از آغاز تاکنون، با وجود آنکه نویسندگان و پژوهشگران ایرانی و غربی آثار و تألیفات گوناگونی داشته‌اند، اما هنوز کتابی جامع که متضمن تحقیق درباره همه این ادوار طولانی باشد، تألیف نشده است، شاید مفصل‌ترین اثر مربوط به تاریخ ایران قبل از اسلام متعلق به حسن پیرنیا، مشیرالدوله است، او پس از بازنشستگی از دنیای سیاست، سال‌های متمادی را به گردآوری مواد برای نگارش تاریخ ایران سپری کرد و دراین‌باره، بیشتر نگاشته‌های ایران‌شناسان غربی را مطالعه و بررسی و مطالب لازم را از آنها استخراج کرد، پیرنیا در راه تألیف این اثر مفصل، بسیار رنج برد و تا روزهای پایانی زندگی سرگرم این کار بود، اما موفق به اتمام آن نشد و چون نگارش تاریخ اشکانیان را به اتمام رساند، بدرود حیات گفت.در باب تاریخ ایران پس از اسلام هم مفصل‌ترین اثر از عباس اقبال آشتیانی است، او پیش از آن به همراه تقی‌زاده و چند تن دیگر بنا داشت یک دوره کامل تاریخ ایران را به نگارش درآورد، تقی‌زاده که در ابتدا قرار گذاشته بود تاریخ ایران را از پرویز تا چنگیز تألیف کند، تنها موفق به نوشتن اثری مختصر شد و اقبال، تاریخ ایران پس از اسلام تا عصر مغول را تألیف کرد. او هرچند در نگارش این دوره تاریخی استقصای بسیار کرد، اما اثر او در باب تاریخ مغول تا دوره قاجار با عجله نوشته شده، به گونه‌ای ‌که می‌توان گفت او با تبحر فراوانی که داشت، نتوانست و مجال پیدا نکرد همه منابع متعدد این دوره طولانی تاریخی را بررسی کند. کتاب او به همراه اثر پیرنیا بارها به صورت یک‌جا به چاپ رسیده و تنها اثری بوده که پاسخ مشتاقان تاریخ ایران را با آن می‌داده‌اند، در این کتاب مطالب تاریخی براساس توالی سلسله‌ها آورده شده و به بیان دیگر سیر تاریخی حوادثی که بر این کشور گذشته به طور منظم بیان شده است و البته در انتهای هر فصل تا حدی به تاریخ اجتماعی و تاریخ علوم و ادبیات هم توجه شده است.

سنت تاریخ‌نویسی در فرهنگ اسلامی، آن‌هم از نوع تاریخ‌نویسی عمومی، وامدار مورخانی پارسی‌نژاد یا تاریخ‌دانانی برجسته است که در حوزه نفوذ تمدن ایرانی بالیده‌اند. براساس منابع و مدارک موجود، ابوحنیفه دینوری (٢٨٢ق/ ٨٩٥م) از نخستین تاریخ‌نویسانی است که دست به تألیف تاریخ عمومی در فرهنگ اسلامی زد و کتاب اخبار‌الطوال را پدید آورد. در همین دوره، مورخ دیگری به نام یعقوبی

به اعتقاد من تاکنون به تاریخ ایران ظلم شده است؛ این کشور با تاریخ درخشانی که چه قبل از اسلام‌ و چه بعد از آن دارد، سزاوار توجه بیشتری است. ایران قبل از ورود اسلام نیز تمدنی حقیقی داشته است و پادشاهانی نظیر کوروش به عدالت اجتماعی در این سرزمین توجه داشته‌اند که البته اینها آن‌طور که شایسته است به بحث و فحص گذاشته نشده است. در مقابل امروز تاریخ اسلام هم به دست عرب‌زبان‌ها نوشته می‌شود و آن‌طور که سزاوار است به نقش برجسته ایرانیان در شکوفایی تمدن اسلامی توجه نمی‌شود. این درحالی است که بزرگ‌ترین خدمت را به اسلام، ایرانیان کردند.