مقاله

تاریخ همگانی موضوع اصلی تاریخ همگانی در معنای عام آن مجموعه‎ای است از شیوه‎های گوناگونی که از رهگذر آن گذشته‌ی گروه‌های اجتماعی به زندگی امروز آنان شکل می‎بخشد. این نوع ادارک از تاریخ حاصل فرآیندی غیر ارادی و ناسازمان‎یافته از فراگیری است که در درون زیست-جهان انسانی صورت می‎گیرد. از این قرار به شکلی از آگاهی تاریخی می‎رسیم که لزوماً ریشه در آموزش تخصصی در دانش تاریخ یا حتی مطالعه غیر تخصصی گسترده هم ندارد.

به مناسبت چاپ ویراست جدید «جدال قدیم و جدید در الهیات و سیاسات» جواد طباطبایی ایدۀ مُدرن، که منظور طباطبایی نیز هست، برخلاف آن‌چه در بادی امر به نظر می‌رسد، واقعیّتی خیالی یا «پندارگون» نیست. بنا به تفسیر او، مطلق یا روح در فلسفۀ هگل معادل «ایده» است که صرفاً به مثابه «حرکت وجود دارد». «ایده» مساوق است با خودِ حرکت و «بازگشت به امر متناهی»، از این حیث که «فراتر رفتن از امر متناهی است»، و حرکتی «در خویشتن خود» است.

تا آنجا که دریافته‌ایم، عطار بزرگ نخستین بار عرفان اسلامی را با هویت ملی ایران پیوند داده است و پس از ابراز مقام بهشتی حکیم طوس در «منطق‌الطیر» از سیمرغ نماد دیگر در معنویت و سیر و سلوک می‌آفریند و نیز در «اسرارنامه» و «الهی‌نامه» شخصیت‌های اسطوره‌ای و پهلوانی شاهنامه را نمود بارز فرهنگ عرفان ایرانی می‌داند. پیر مهنه در الهی‌نامه درباره سگ نفس که پیش از این درباره دیدگاه یارسان نسبت به غرایز جسمانی اشاره شد، می‌فرماید:

رواج چند قحطی بزرگ و در پی آن گسترش بیماری‌های همه‌گیر همچون وبا، حصبه و دیفتری در دوره قاجار و نیز قحطی‌های ویرانگر همزمان با رخداد دو جنگ جهانی در ایران، ایرانیان زیادی را به‌کام مرگ فرو برد. آنانی که از این مهلکه‌ها جستند، به‌ویژه مردم عادی جامعه که از ثروت چندان برخوردار نبودند، بسیار به‌سختی افتادند؛ اندام نزار و تکیده، برگرفته از گرسنگی‌های آزاردهنده و بیماری‌های سخت، ساده‌ترین دستاورد چنان وضعیتی بود. شاید بتوان لاغری پدید آمده از این شرایط را به‌عنوان پدیده‌ای آزاردهنده و تحقیرآمیز در نظر گرفت.

«ریدك خوش‌آرزو غلام خاص خسرو پرویز، زیبایی زن را چنین وصف کرده است: زیباترین زنان و جذاب‌ترین زنان آن است که نه کم‌سال و نه بزرگ‌سال باشد، نه درازبالا و نه کوتاه‌قامت، نه لاغر و فربه؛ خوش‌قامت، زیباروی، خوش‌اندام، با پیشانی صاف، کمان ابروان، بادامی‌چشم ... خوش‌خند، چانه‌گرد ... کم‌گوی و باشرم». چنین تصویری که ژان شاردن، تاجر و سیاح فرانسوی و از مقربان درباره شاه‌عباس دوم صفوی، به نقل از تاریخ ثعالبی ارایه می‌دهد، می‌تواند تصویر آرمانی انسان ایرانی از زن مطلوب و نوع نگرش زیباشناسانه وی به آن قلمداد شود. این تصویر به فراخور اوضاع از چشم مردان جدا شده و در ذهن زنان نیز نشسته است و ایشان دست‌کم تا حوالی دوران مدرن و عصر حاضر می‌کوشیدند تا خود را به تمثیلی از این تصویر مشابه سازند.

امبرتو اکو، فیلسوف و اندیشمند ایتالیایی در اثر خود با نام «تاریخ‌زیبایی» به تفصیل درباره زیبایی بانوان سخن ‌رانده است. او یک بخش از اثر خود را با این پرسش می‌آغازد که کدام معیارها، سلیقه‌ها و رسوم اجتماعی به ما اجازه می‌دهد چهره یا اندامی را زیبا توصیف کنیم؟ این پرسش را می‌توان در هر عصر و دوره تاریخی پی گرفت.

در روایت‌های عامیانه از تاریخ، حتی در برخی برداشت‌های محققانه، بسیار شنیده‌ایم که ایرانیان در گذشته، افراد چاق را بیشتر می‌پسندیده‌اند. ماجرا حتی پیش‌تر می‌رود و به این‌جا می‌رسد که چاقی در روزگار گذشته، یک پدیده زیبایی‌شناسانه به‌شمار می‌آمده است. از همین‌رو نتیجه می‌گرفته‌اند که زنان و مردان چاق، در عرصه دلربایی، گوی سبقت از دیگران، منظور زنان و مردان لاغر و باریک‌میان، می‌ربوده‌اند.

البته اگر جهانی انسان پدید آید که اجزا و سازمانهایش ـ مثل کوه و دریا و آسمانها و چیزی که در سرّ سویدای بنی‌آدم است ـ مظهر و نشانه عظمت و قدرت آفرینش باشد، از علم انسانی دینی نیز (به این معنی که به ‌امور خدایی نظر دارد نه اینکه مبانی‌اش دینی باشد) می‌توان سخن گفت؛ ولی شرط لازم و مقدم پدید آمدن و تأسیس چنین علمی، تحقق رشد جهان دینی است.

علویان یارسان که پوسته‌گرایان در سراسر تاریخ‌نگاری خود همواره به خاطر ایران‌دوستی و محبت آل‌علی(ع) آنها را به انحای مختلف به بی‌اخلاقی و هزاران امر بی‌اساس متهم ساخته و به‌ویژه برای محاصره فکری و اجتماعی، آنان را به بی‌بند و باری و اطاعت هوای نفس مطرود می‌دانستند و قیاس به نفسها می‌کردند و می‌کنند، به‌ویژه در حوزه اخلاق و تسلط بر هوای نفس و نفی غرایز حیوانی از پیروان مستقیم منشور حکیم طوس و سنت سنیّة مولاعلی(ع) بوده و هستند و در تنگناهای تهاجم نفس سرکش به وزیر جوانمرد شاپور اقتفا می‌کنند.

چنانچه به خاطر داشته باشید، در دهه هفتاد خورشیدی، برنامه‌ای از صدا و سیما پخش می‌شد به نام «چگونه بخوانیم؟ چگونه بنویسیم؟» که به صورت روزانه مردم را توصیه به اصلاح نگارش می‌کرد تا هم درست بگویند و هم درست بنویسند و تا حد امکان از به کار بردن واژه‌ها و جملات بیگانه خودداری کنند. تأثیر آن برنامه تلویزیونی تا آنجا بود که حتی اعضای بسیاری از خانواده‌ها در صورت بهره‌گیری از یکی از کلمات یا واژه‌های بیگانه توسط دیگری، مورد اعتراض یا تذکر قرار می‌گرفتند.