ملک الشعرای بهار؛ پیشگام قصیده سرایی نوین

1394/9/17 ۱۱:۵۳

«محمدتقی صبوری» متخلص به بهار، شاعری با اندیشه های اجتماعی، محقق و مبتکر در حوزه زبان و ادبیات فارسی است. این ادیب فرهیخته که با به کارگیری مطالب نو در شعر سنتی، قالب قصیده را جانی دوباره بخشید، در 17آذر 1265 هجری خورشیدی در محله سرشور مشهد دیده به جهان گشود و از همان کودکی در کنار پدر خویش، میرزا محمدکاظم صبوری ملک الشعرای آستان قدس رضوی در دوره ناصرالدین شاه قاجار؛ شعر و ادب فارسی را فراگرفت. وی در چهار سالگی برای آموزش درس های مقدماتی به مکتب خانه رفت و ادبیات فارسی، قرآن کریم و شاهنامه خوانی را به خوبی آموخت.

 به مناسبت سالروز تولد محمدتقی بهار؛

 «ملک الشعرای بهار» شاعر معاصر ایران است که با آمیختن مطالب نو در شعر سنتی، توانست تحولی اساسی در عرصه ادب و فرهنگ پدید آورد و «احیاگر قالب قصیده»، نام گیرد.
«محمدتقی صبوری» متخلص به بهار، شاعری با اندیشه های اجتماعی، محقق و مبتکر در حوزه زبان و ادبیات فارسی است. این ادیب فرهیخته که با به کارگیری مطالب نو در شعر سنتی، قالب قصیده را جانی دوباره بخشید، در 17آذر 1265 هجری خورشیدی در محله سرشور مشهد دیده به جهان گشود و از همان کودکی در کنار پدر خویش، میرزا محمدکاظم صبوری ملک الشعرای آستان قدس رضوی در دوره ناصرالدین شاه قاجار؛ شعر و ادب فارسی را فراگرفت. وی در چهار سالگی برای آموزش درس های مقدماتی به مکتب خانه رفت و ادبیات فارسی، قرآن کریم و شاهنامه خوانی را به خوبی آموخت.
کمک های پدر در زمینه شعرخوانی و همراهی با وی در مجلس شعر شاعران سبب شد تا او نخستین شعر خویش را به زیبایی بسراید و از آن پس شاعری را پیشه خود قرار دهد. وی تخلص خود را از بهارشیرازی شاعر بنام ایران زمین اخذ کرد و اینگونه خود را «بهار» لقب داد.
پس از درگذشت پدر این شاعر بزرگ، وی به عنوان ملک الشعرای آستان قدس رضوی به فعالیت پرداخت. او در هنگامه شکل گیری نهضت مشروطیت همراه دیگر مردم به صف آزادیخواهان پیوست و به سرودن شعرهایی در زمینه سیاسی با مفهوم ضد استبدادی همت گماشت.
وی مرحله بعدی فعالیت های خود را با تشکیل روزنامه بهار آغاز کرد اما دیری نپایید که این روزنامه به دستور وثوق الدوله نخست وزیر وقت بسته و او به تهران تبعید شد اما این دوران با امضای فرمان مشروطیت به وسیله مظفرالدین شاه قاجار و پیروزی مشروطه خواهان پایان یافت.
پس از آن محمدتقی بهار به عنوان نماینده دوره سوم مجلس شورای ملی، فعالیت سیاسی خود را از سرگرفت. در کنار این امر، این ادیب با بنیانگذاری انجمن ادبی و مجله دانشکده، مکتب تازه ای را در نظم و نثر پدید آورد و به همکاری با بزرگان علم و ادب همچون عباس اقبال آشتیانی، غلامرضا رشید یاسمی و سعید نفیسی پرداخت.
این ادیب فرهیخته با پذیرش مقام وزارت فرهنگ بر دامنه فعالیت های فرهنگی خود افزود و به خلق آثار ادبی همچون «دیوان اشعار، منظومه چهار خطابه، اندرزهای آذرباد ماراسپندان (ترجمه منظوم از پهلوی) و تاریخ تطور در شعر فارسی» پرداخت.
«بهار دلکش، باد صبا بر گل گذر کن، ای شهنشه، ای شکسته دل، گر رقیب آید، مرغ سحر و قصیده دماوندیه» نیز از جمله تصنیف ها و ترانه های وی به شمار می روند.
محتوای اصلی اثرهای ملک الشعرای بهار را آزادی، قانون و استقلال تشکیل می دهند. بیان این شاعر جدی، گاهی همراه با شوخ طبعی، طعنه، طنز و هزل بود. وی با سرون شعرهای انتقادی به مبارزه با سیاست های استعماری زمان خویش پرداخت و به عنوان یکی از پیروان شعر قدیم و سنتی، روش های نوین شعری را با اصول شعر کهن در قالب مستزادهای روان هماهنگ کرد.
سرانجام محمدتقی بهار پس از عمری نگاشتن اثرهایی ماندگار در یکم اردیبهشت 1330 هجری خورشیدی دیده از جهان فروبست و به دیار حق شتافت.
**«امیر اسماعیل آذر» استاد زبان و ادبیات فارسی دانشگاه آزاد اسلامی در گفت و گو با پژوهشگر گروه اطلاع رسانی ایرنا، به مناسبت سالروز ولادت ملک الشعرای بهار، این شاعر را بیدارکننده و زنده کننده قالب قصیده در ایران دانست و گفت: از نخستین سال های سده هفتم در میان قصیده سرایان شعر فارسی، قصیده سرای بزرگ دیگری وجود نداشت و تنها این عنوان به ملک الشعرای بهار گفته می شود، زیرا در قصیده سرایی یگانه روزگار خود بود.
استاد زبان و ادبیات فارسی با بیان اینکه «بهار» تخلص محمد تقی صبوری است، بیان داشت: پدر ملک الشعرای بهار در واقع ملک الشعرای آستان قدس رضوی در روزگار ناصرالدین شاه قاجار محسوب می شد که پس از پدر این عنوان از طرف مظفرالدین شاه به محمدتقی بهار رسید. مادر وی از خانواده های اصیل ایرانی بود. او در پنج سالگی قرآن را به خوبی فراگرفت و در هفت سالگی خواندن بیت های شاهنامه را نزد پدر و استاد عبدالجواد ادیب نیشابوری آغاز کرد.
وی نخستین فعالیت ادبی محمدتقی بهار را در روزنامه خراسان دانست و بیان داشت: در این روزنامه شعرها و مقاله های او منتشر می شد و مشهورترین اثر وی، مستزادی به شمار می رود که مخاطب آن، محمدعلی شاه قاجار بود. این سیاستمدار برجسته پس از مدتی توانست روزنامه بهار را تشکیل دهد که به دلیل منتشر کردن مقاله هایی درباره شرایط سیاسی و اجتماعی آن روزگار و فعالیت های وثوق الدوله نخست وزیر وقت از اهمیت بسیاری برخوردار بود.
اما مطلب های منتشر شده در آن گاهی سبب تبعید محمدتقی بهار نیز می شد. پس از مدتی این شاعر مورد بی مهری حکومت وقت و روس ها قرار گرفت و دفتر این مجله بسته شد. ملک الشعرای بهار به دنبال این رویداد، روزنامه دیگری را با نام نوبهار بنیان نهاد که ادامه دهنده راه روزنامه بهار بود، اما این نشریه نیز به وسیله وثوق الدوله نخست وزیر وقت تعطیل شد. در تاریخ معاصر ایران وثوق الدوله شخصیت ناخوشایندی است که بسیاری از فعالیت های او در در آن هنگامه، اثرهای مخربی را بر کشور گذاشت و تا به کنون نیز این اثرها قابل مشاهده است.
امیر اسماعیل آذر از فعالیت های دیگر محمدتقی بهار سخن گفت و تصریح کرد: او در دارالمعلمین آغاز به کار کرد، به آموزش تاریخ ادبیات پیش از اسلام پرداخت و اینگونه شروع به نوشتن آثار برجسته خود کرد، بدین شکل نام این ادیب در میان مردم از شهرت بسیاری برخوردار شد. ملک الشعرای بهار اثرهای ارزنده خویش را با کمک استادانی همچون اقبال آشتیانی، رضا زاده شفق و ... نگاشت که این آثار سبب تبعید او به اصفهان به وسیله رضاخان شد. البته این نویسنده برجسته در روزگار تبعید مقاله ها و کتاب های بسیاری را از خود برجای گذاشت و به تصحیح کتاب مجمل التواریخ و القصص، تاریخ بلعمی، جوامع الحکایات عوفی همت گماشت و سه جلد سبک شناسی را برای ادب دوستان به یادگار گذاشت و احوال فردوسی را بر مبنای شاهنامه نگاشت.
استاد زبان و ادبیات فارسی با بیان اینکه محمدتقی بهار پس از درگذشت رضاخان در 1320 هجری خورشیدی فعالیت های خود را از سر گرفت، اظهار داشت: وی قصیده معروف «حب الوطن» را در نصیحت به شاه جوان کشور یعنی مظفرالدین شاه سرود و دگربار روزنامه بهار را منتشر کرد. ملک الشعرای بهار از شرایط موجود بهره برد و تلاش کرد تا فعالیت های ناتمام خود را در زمینه پژوهش ها و اثرهای ادبی به پایان رساند، اما از باز هم روزنامه بهار تعطیل شد. وی قصیده معروف «بث الشکوی» را به دلیل توبیخ روزنامه نوبهار می نویسد. کودتای 1299 هجری خورشیدی که سبب فتح تهران شد، گوشه نشینی را برای ملک الشعرای بهار به مدت دو ماه به همراه آورد که وی در این مدت قصیده «هیجان» را به زیبایی سرود. این سیاستمدار بنام پس از روی کار آمدن قوام السلطنه نخست وزیر رژیم پهلوی، توانست به عنوان نماینده در مجلس چهارم شورای ملی حضور یابد. او در این هنگامه با سیدحسن مدرس آشنا و همکاری خود را آغاز کرد و در کنار آن زبان پهلوی را نزد ارنست امیل هرتسفلد ایران شناس آلمانی فراگرفت.
امیر اسماعیل آذر، هدف ملک الشعرای بهار را از انتشار روزنامه، مبارزه با حکومت وقت دانست و بیان داشت: مقاله های او در این روزنامه ها حاکی از مبارزه با سردمداران سیاسی روزگار خویش بود به گونه ای که وی در آخرین شماره مجله نوبهار با سیاست رضاخانی مخالفت کرد. این مخالفت ها، زندگی این شاعر را دستخوش تغییرهای بسیاری همچون تنش های سیاسی، تبعید، زندان و تهدید کرد. به هر روی این ادیب در این شرایط رشد و پرورش یافت.
وی در ادامه گفت: قصیده هایی که پیش از سنایی سروده می شد برپایه مدح پادشاهان بود. هر قصیده یک مقدمه داشت که پس از آن تخلص شاعر جای می گرفت و به دنبال آن موضوع اصلی بیان و در پایان با مدح و دعای شاه درخواست شاعر عنوان می شد. یعنی قصیده ها دارای یک چارچوب و روشی بودند که این چارچوب از زمان عنصری، منوچهری و فرخی دامغانی گسترش یافت و به هنگامه زندگی انوری ابیوردی نیز این قالب از شعر بدون نوآوری تکرار شد و صحنه هایی از آنچه که برای دربار مفید بود، توصیف می شد.
این استاد دانشگاه افزود: اما سنایی غزنوی از این چارچوب تکراری قصیده پیروی نکرد و در شعر خود از آنچه در توانش بود؛ مضمون های (آنچه از کلام و عبارت مفهوم شود) نوین آفرید و این گونه به قصیده سده ششم جان بخشید و قصیده های خود را نسبت به قصیده های پیشین ممتاز و برجسته کرد. ملک الشعرای بهار نیز در روزگار خود راهی را که سنائی آغاز کرد، در پیش گرفت و جانی تازه به قصیده بخشید. او مضمون های وطنی، اجتماعی، سیاسی، نقد، تحلیل و ... را در قصیده های خود وارد کرد.
وی، محمدتقی بهار را یک شاعر معاصر سنتی دانست و عنوان کرد: با توجه به اینکه اندیشه های وی سنتی بود و از سبک خراسانی و عراقی در سروده هایش بهره می برد اما به کارگیری مطالب نو و تازه در شعر، او را در میان دیگر شاعران قصیده سرا برجسته ساخت. البته در بسیاری از موارد شعرهای ملک الشعرای بهار تعلیمی(آموزنده) و برخی از سروده های او شکواییه(اعتراضی) بود. به عنوان نمونه می توان به شکواییه از ری در غزل دماوند اشاره کرد که به خوبی در این شعر و شعرهای دیگر اعتراض خود را نسبت به شرایط زمانه خویش بیان می کند. در شعر این شاعر بزرگ، گلایه نیز وجود دارد و به جزء آن، راهنمایی و ارشاد نیز دیده می شود که به پادشاهان وقت و سردمداران حکومت می دهد.
استاد زبان و ادبیات فارسی، محمدتقی بهار را در زمینه شعر اجتماعی دارای تعلیمات و آموزه های بسیار عنوان و تصریح کرد: این شعرها برای جامعه امروز مفید است. از جمله این بیت ها می توان به مصراع های عمرها به تجربت ما کفاف نیست/ ناداشته به تجربت دیگران امید/ خوش آنکه در صباوت قدر پدر شناخت/شاد آنکه در جوانی پند پدر شنید؛ اشاره کرد. وی در این بیت ها اشاره می کند که باید از تجربه پیشینیان بهره برد. ملک الشعرای بهار در حوزه دین نیز شعر سروده و شعر او برای امام رضا(ع)، یکی از بهترین اثرهای این شاعر قصیده سرا است.
این کارشناس ادبیات محمد تقی بهار را اینگونه توصیف کرد: او را می توان سیاستمدار و شاعری با اندیشه های اجتماعی، مردمی، محقق، مصحح و مبتکر در حوزه زبان و ادبیات فارسی دانست. به این دلیل که آنچه ملک الشعرای بهار نوشته است با اینکه دهه های ممتادی از زمان نگاشتن آن نوشته ها می گذرد اما همچنان قابل بهره برداری در دنیای مدرن است و هیچ کم و کاستی ندارد و آثار او همچنان در دوره های دکترا دانشگاه های کشور در گروه های زبان و ادبیات فارسی مورد آموزش قرار می گیرد. اهمیت محمدتقی بهار در این امر محسوب می شود که از هیچ شاعر و نویسنده ای پیروی نکرده و سبک مستقل خود را دارا بوده است. پس از ملک الشعرای بهار نیز بیشتر نویسندگانی که درباره شرایط مشروطه مقاله نوشته اند، یکی از منبع های مهم آنان، آثار وی به شمار می رود.
امیر اسماعیل آذر در پایان به مناسبت سالروز تولد محمدتقی بهار گفت: امید است که کشور همچنان بتواند در آینده نزدیک ملک الشعراهای فراوانی را در حوزه فرهنگ و ادب در دامان خویش بپروراند.
*گروه اطلاع رسانی (فاطمه مهدوی)

ایرنا