1394/8/13 ۰۹:۴۱
در پی جنگهای روسیه با ایران در دوره قاجار، در تاریخ ۳ آبان ۱۱۹۲شر۲۵ اکتبر ۱۸۱۳م «عهدنامه ننگین گلستان» میان دو کشور امضا شد که بر پایه آن، بخشهایی از شمال غربی کشور به روسیه تزاری واگذار شد؛ یعنی مناطق ارمنستان، ایالتهای شرقی گرجستان و قفقاز (شامل: قره باغ، گنجه، بادکوبه (باکو)، شکّی، شروان، قوبا، دربند، داغستان) و هر جا از ولایات تالش که بالفعل در تصرف روسیه بود. مردم ایران که چنین ننگی را برنمی‌تافتند، در دو سوی این مرزهای واهی سر به مخالفت برداشتند و درنتیجه، چند سال بعد دور دوم جنگها آغاز شد
اشاره: در پی جنگهای روسیه با ایران در دوره قاجار، در تاریخ ۳ آبان ۱۱۹۲شر۲۵ اکتبر ۱۸۱۳م «عهدنامه ننگین گلستان» میان دو کشور امضا شد که بر پایه آن، بخشهایی از شمال غربی کشور به روسیه تزاری واگذار شد؛ یعنی مناطق ارمنستان، ایالتهای شرقی گرجستان و قفقاز (شامل: قره باغ، گنجه، بادکوبه (باکو)، شکّی، شروان، قوبا، دربند، داغستان) و هر جا از ولایات تالش که بالفعل در تصرف روسیه بود. مردم ایران که چنین ننگی را برنمی‌تافتند، در دو سوی این مرزهای واهی سر به مخالفت برداشتند و درنتیجه، چند سال بعد دور دوم جنگها آغاز شد که هرچند با پیروزی اولیه ایران همراه بود، اما به دلایل گوناگون از جمله خیانت انگلستان و فرانسه، روسیه پیروز شد و علاوه بر مناطق قبلی، مطابق «عهدنامه ننگین ترکمانچای» که در ٣٠ اسفند ۱۲۰۶ر۲۱ فوریه ۱۸۲۸ امضا شد، خانات ایروان و نخجوان نیز به اشغال روسیه درآمد. ضمن آنکه ایران حق کشتی‌رانی در دریای مازندران را از دست داد و ملزم به پرداخت ۱۰ کرور (پنج میلیون) تومان غرامت و قبول مصونیت قضایی اتباع روسیه (کاپیتالاسیون) شد. همچنین روسیه مجاز به اعزام کنسول و نمایندگان تجاری به هر منطقة ایران گردید و تمام بازار ایران بدون هیچ مانعی در اختیار آنها قرار گرفت. بخشهای اخیر عهدنامه، پس از انقلاب اکتبر، به فرمان لنین لغو امتیاز شد.
***
گنجه شهری است که ایرانیان از آن هزاران خاطره در حافظه تاریخی خود دارند. این شهر علاوه بر اینکه همواره در همه حوادث تاریخی مظهری از شجاعت و مردانگی را در حفظ مرز و بوم ایران‌زمین از خود بروز داده، به جهت مدنیت و فرهنگ و آداب و رسوم و آیینهای باستانی و تاریخی و ملی و مذهبی، نماد کامل ایرانیت به شمار می‌رود و امروز هم اگر به گنجه سری بزنیم، علاوه بر اینکه در هر گوشه‌ای از این خطه ارزشمند آثار و بناهای به جا مانده از دوره‌های مختلف تاریخی ایران، خصوصاً دوره صفویه و اوایل دوره قاجاریه را می‌بینیم، در لابلای سخنها، ضرب‌المثل‌ها، متل‌ها و افسانه‌ها، پژواک بلند ایرانیت را احساس خواهیم کرد.
تاریخ بنای گنجه و آثار باستانی و تاریخی آن
عده‌ای از محققان تاریخ ساخت شهر گنجه را سال ۸۵۹مر ۲۴۵ق نوشته‌اند که این در واقع تجدیدبنای شهر است؛۱ زیرا حدوداً ۲۰۰ سال قبل از آن، این شهر در اواسط قرن هفتم میلادی به تصرف اعراب درآمد و پس از آن بود که در اواسط قرن نهم میلادی محمدبن خالد مجدداً گنجه را در سال ۲۴۵ق در ولایت اران برپا کرد. نکته‌ای که در مورد تجدیدبنای گنجه باید مورد توجه قرار گیرد و از اهمیت بالایی برخوردار است، ساخت مجدد این شهر در محلی است که سه تپه منفرد قرار داشته و با توجه به اینکه این قبیل تپه‌های منفرد از نظر باستان‌شناسی اغلب باقیماندة شهرها و قلعه‌های باستانی است، بنابراین احتمال قدمت شهر گنجه تا دوران باستانی مورد تأکید قرار می‌گیرد و نشان می‌دهد که این شهر از شهرهای باستانی و تاریخی اران بوده است.
گنجه از آن تاریخ به موازات بردعه (مرکز اران) توسعه و پیشرفت نمود تا اینکه پس از حملات روسها به اران در زمان مرزبان‌بن مسافر ـ از سلسله۲ سالاریان ـ در سالهای ۳۳۲ و۳۳۳ و ویران شدن بردعه،۳ «گنجه به صورت مهمترین شهر اسلامی اران شناخته شد و پس از آن در سال ۳۴۰ق شدّادیان که بر اران حاکم شده بودند، همچنان گنجه را کرسی اران دانستند و در آن حکومت نمودند.»۴
گنجه از آن پس به رونق و توسعه خود ادامه داد، به طوری که در دوره سلجوقیان و اتابکان و خوارزمشاهیان از شهرهای مهّم ایران در ایالت اران شمرده می‌شد، تا اینکه در زمان حمله مغول در سال ۶۲۶ق، به‌کلی ویران و سوخته شد. از گنجه در تمام دوره ایلخانی، یعنی از سال جلوس هلاکو در سال ۶۵۵ تا ۷۳۶ق، یعنی در حدود ۸۱ سال به‌ندرت نامی برده شده است. تا اینکه در کتاب نزهت‌القلوب حمدالله مستوفی که در حدود سال ۷۴۰ق تألیف شده، از گنجه مجدداً نامی می‌بینیم و شهر مجدداً رو به رونق می‌گذارد و اعتبارش را در اران به دست می‌آورد.
پیشرفت و اهمیت گنجه در دوره صفویه ادامه داشت و این شهر در این دوره به عنوان مرکز و کرسی ولایت اران (قره‌باغ) مجدداً قد علم می‌کند و به صورت شهری بزرگ درمی‌آید. محمد معصوم بن‌خواجگی اصفهانی که از نویسندگان و مورخان بوده و در سال ۱۰۵۶ق به هنگام سلطنت شاه عباس دوم (۱۰۷۷ـ ۱۰۵۲ق) به عنوان وزیر از طرف این پادشاه به اران (قره‌باغ) آمده و در این شهر ساکن شده، ضمن توصیف گنجه، در مورد رونق این شهر در دوره صفوی می‌نویسد:
«من بنده حقیر را چون محرومی از درگاه عالم‌پناه روی داد، برحسب قسمت ازلی به وسعت‌آباد گنجه که از اقلیم پنجم است، ساکن گردیده، آن بلد طیبه که همیشه لگدکوب عوام و لئام و با خاک یکسان بود، بحمدالله که این زمان نمونه رشک جنان گشته، عرصه با فسحتش با ساحت جنت، دم مساوات و خاک عنبرآگینش با نافة تتار مبارات می‌زند. طول آن سرزمین که به مساحت درآمده، یک فرسخ و عرض آن نیم فرسخ است و در آن عرصه، یک کف زمین بی‌باغ بهشت‌آئین نیست و در هر خانه، سُکان او از نهر عظیم بهری دارند بر کناره هر جوئی درختان… و به هر گلبن، بلبلان چون بیدلان…
چون در مساحت آن بستان که نمونه‌ای از ریاض جنان بود، نزول کردم و به شرف خدمت آستان معظم امیر کامکار، یگانه خوانین ذوالاقتدار، شیر غُرین صرامت و نهال چمن شهامت، یکه‌تاز میدان بسالت، انگشت‌نمای معرکه شجاعت، آن که انوار بزرگی از اسرة میمونش لامع و آثار دولتمندی از جبین منیرش واضح…
جوانبخت بادا و پیروزرای
توانا و دانا و رزم‌آزمای
مبارز الا یا له و الاقبال، مرتضی قلی‌خان زیاداوغلی مصاحب قاجار۵ (حفظ‌الله تعالی شأنه) رسیدم. آن عرصه مینوسرشت را از یُمن معتدلش به مرتبه‌ای معمور و آبادان دیدم.
نسیم عیش می‌بالید دماغم
خیال گنج می‌بیند چراغم
مگر باد بهشت آنجا گذر کرد
که چندین خرّمی در من اثر کرد»۶
آثار باستانی
لازم به ذکر است منطقه باستانی اران در دوره صفویه به تدریج نام قره‌باغ به خود گرفته و گنجه نیز به عنوان کرسی این ولایت مهم شناخته گردید. آثار باستانی و تاریخی و نمادهای فرهنگی ایران از دوره باستانی تا اواسط قرن نوزدهم میلادی که اران (قره‌باغ) و گنجه پس از جنگهای ۱۲ساله ایران و روس از ایران جدا گردید، فراوان دیده می‌شود؛ از آن جمله در شمخور آثار باستانی فراوان کشف شده و در گنجه نیز بناهای تاریخی بسیاری وجود دارد. این آثار و کشفیات نشان‌دهنده هویت چند هزارساله ایرانی این منطقه است که در این خصوص می‌توان از کشفیات منطقه «شمخور» یاد کرد؛ به طوری که «در سال ۱۳۸۶خورشیدی آثار باستانی زیادی مربوط به دوره هخامنشی در آنجا و شمکیر به دست آمد. این شهر در فاصله ۳۶۷ کیلومتری غرب باکو و ۴۰ کیلومتری شمال‌غربی گنجه می‌باشد. در این کاوشها بقایای واحدهای مسکونی دوره هخامنشی و بقایای یک بنای تاریخی با قدمت بیش از ۲۵۰۰ سال دارای یک تالار بزرگ به مساحت صد متر مربع و چند اتاق کوچکتر در اطراف آن کشف شد. کشف بقایای این بنای تاریخی نشان می‌دهد که منطقه مذکور (گنجه و شمخور) یکی از مراکز و مقرهای بزرگ حکومت هخامنشی در منطقه قفقاز بوده است۷٫»
اهمیت کشف این آثار باستانی چندهزار ساله با توجه به فاصله ۴۰ کیلومتری شمکور با گنجه و گستردگی آثار باستانی این منطقه، اهمیت باستانی گنجه را بیشتر نمایان می‌سازد، خصوصاً که این فاصله در گذشته بسیار کمتر بود؛ چنان که حمدالله مستوفی در کتاب نزهه‌القلوب (نگاشتة۷۴۰ ق)، از فاصله بسیار کم شمکور که در آن هنگام خراب و ویران بود با گنجه یاد می‌کند و می‌نویسد: «فاصله گنجه تا شمکور که اکنون خراب است، ۲ فرسنگ است.»۸
و اما آخرین اکتشافات از منطقه اران نشان می‌دهد که یک شهر باستانی در محدودة شهر گنجه قرار داشته است. کشف این بناها حاکی از آن است که: «نام این شهر باستانی، لاسو بوده است و در دو قرن پیش از میلاد، نام شهرلاسو یعنی همان گنجه در نقشه‌هایی که رومی‌‌ها کشیده‌اند، ذکر شده است. بنا بر بررسی‌های باستان‌شناسان، شهر گنجه در قرون وسطی در نزدیکی رودخانه این شهر بوده و در قرون قبل از آن نیز در منطقه لاسو بوده است.»۹
آثار گوناگون دیگری چه منقول و چه بناهای متعدد در منطقه اران باستانی (قره‌باغ) و گنجه همگی از هویت ایرانی این خطه حکایت می‌کند؛ از آن جمله: «آثار کشف‌شده در تابوتهای سنگی در سال ۱۹۷۲ در بخش فضولی در جنوب قره‌باغ و شمال رود ارس که شامل اشیایی فلزی حاوی عناصر بارز هنر ساسانی می‌شود و بخش اصلی این آثار را ظروف، تزئینات و اشیائی از برنز و نقره تشکیل می‌دهد.»۱۰
لازم به ذکر است که آثار و بناهای باستانی دیگری که از شاهکارهای مهندسی و نظامی می‌باشد، در مناطق اران و شروان، دربند و سواحل دریای مازندران و دریای سیاه می‌باشد که به دستور شاهان ساسانی، خسرو انوشیروان (۵۷۹ـ۵۳۱م) و پدرش قباد (۵۳۱ـ۴۸۸م) و یزدگرد دوم (۴۵۱ـ۴۳۸م) ساخته شده است.۱۱
از آثار دوره اسلامی اران (قره‌باغ) و شهر گنجه نیز می‌توان از مسجد تاتار و استحکامات دوره شاه عباس یاد کرد. «حاج سیاح که در دوران حکومت ناصرالدین‌شاه در سال ۱۲۷۶قر۱۸۵۹م از گنجه دیدار کرده است، از میدان بزرگی گنجه یاد می‌کند و می‌نویسد: «در محله شیعه‌نشین گنجه میدان بسیار وسیعی است شبیه میدان شاه اصفهان (میدان نقش‌جهان) که اطراف آن دکاکین و کاروانسراست. مسجدی شاه عباس مبرور بنا کرده که به اطراف، حجرات دارد و هنوز طلاب در آنجا مشغول تحصیل علوم دینیه می‌باشند. درختهای چنار و آب روان در آن میدان جاری است، علائم قدیمه که خوانین ساخته‌اند، آنجا زیاد است.»۱۲
حکیم نظامی
یکی دیگر از آثار تاریخی و فرهنگی گنجه که نماد زبان و ادب پارسی و فرهنگ ایران است، مزار حکیم نظامی گنجوی است و اثر مهم دیگر آرامگاه جوادخان زیاداوغلی قاجار ـ آخرین حاکم ایرانی گنجه ـ است که در آغاز جنگهای ایران و روس با حمله قوای روس به گنجه، خود و پسرش شهید شدند. او آخرین حاکم ایرانی گنجه از تبار زیاداوغلی قاجار بود که خاندانش یکی از هفت طایفه قزلباش بودند که موجبات به قدرت رسیدن شاه اسماعیل صفوی را فراهم کردند و در تمام دوران صفویه از طرف پادشاهان این سلسله بر گنجه حکم راندند؛ یعنی بیش از ۳۰۰ سال. «جنگ با حمله روسها به گنجه آغاز شد و سیسیانوف سردار روسی این شهر را در سوم ژانویه ۱۸۰۴ برابر اول شوال ۱۲۱۸ق با وجود مقاومت دلیرانه جوادخان و مردم گنجه به تصرف درآورد و تمام اهالی شهر را قتل‌عام نمود.»۱۳
پی‌نوشتها:
۱ـ در ۲۴۵ محمد بن خالد شهر جنزه (گنجه) را در کورة (ولایت) اران بنا نهاد و سبب این کار آن بود که هنگام اقامت در پیرامون جوبانت (خونانت) که سه تپه دارد، سه شب متوالی در خواب دید که در میان یکی از تپه‌ها گنجی نهفته است و ندایی به او می‌گوید: «از تپه بالا رو و اسبت را نگاه دار و دستور بده جایی را که اسبت سم بر زمین می‌کوبد، بکنند. هرچه یافتی، برگیر و با آن شهری بساز و آن را جنره (گنجه) نام کن. او چنین کرد و سه دیگ بزرگ یافت که یکی پر از دینار بود و دو دیگر درهم و با این پول شهر گنجه را بنا کرد.ـ ن، ک: ولادیمیر مینورسکی، تاریخ شروان و دربند، ترجمه محسن خادم، تهران، بنیاد دائره‌المعارف اسلامی، ۱۳۷۵، ص۴۸٫
۲ـ یوزف مارکوارت (Joseph-marquart) (1930ـ ۱۸۶۴) خاورشناس نامدار آلمانی تحقیقات مفصلی در مورد اران کرده که از آن جمله می‌توان از کتاب دو جلدی «تحقیقات در تاریخ اران» (۱۹۰۵ ـ ۱۸۹۶) نام برد.
۳ـ بردعه، برذعه، پرتوه «در روزگار عثمان به صلح گرفته شد و بدین‌ترتیب امیران محلی املاک خود را حفظ کردند. بردعه کرسی اران و مزارع و باغهای فراوان دارد.» ن، ک: مینورسکی، همان، ص۲۶٫ بردعه در حدود ۱۰۰ کیلومتری جنوب شرقی گنجه و در ۸۴ کیلومتری شمال غربی شوشی، کرسی سابق قره‌باغ و در ۱۱۰ کیلومتری مرز ایران در منطقه مغان قرار دارد.
«در سال ۱۹۲۹، درهم‌های سلوکی (دراخما) متعلق به سده دوم پ.م که همزمان با حکومت اشکانی است، در برذعه کشف شده است.» ن، ک: عنایت‌الله رضا، اران از دوران باستان تا آغاز مغول، مرکز اسناد و خدمات پژوهشی وزارت امورخارجه تهران ۱۳۸۲، ص۲۹۱٫ «شهر پرتوه (برذعه) مرزنشین بود و در دوره ساسانی، مرزبانانی که از سوی شاهان ایران برگزیده می‌‌شدند، این شهر را مرکز خود قرار داده بودند. در این شهر سکه‌های نقره ساسانی با ذکر محل و سال انتشار ضرب می‌شد. شاید سبب این امر گسترش روابط بازرگانی ایران با روم شرقی، هند و نواحی دیگر بود. این شهر بعد از هجوم خزرها در سده ششم میلادی محل استقرار مرزبانان ساسانی گردید و مرزبانان ایرانی مقر خود را به بردعه انتقال دادند که شهری نزدیک مرز ایران و دور از کرانه‌های دریای مازندران بود آوردند.»
اپرتوا (Pasthara) به نوشته جغرافی‌نگاران عهد اسلامی، شهری بود در کنار رود ترتر، ظاهراً این شهر را واچه ـ حاکم اران در نیمه دوم سده پنجم میلادی ـ به فرمان پیروز ساسانی شاه ایران بنا کرد و آن را پیروزآباد نامید. موسی کالان کاتواتسی در شرحی که بر این مطلب آورده، چنین افزوده است: «اکنون این شهر را پرتوه می‌نامند.»
با توجه به آوردن نام بردعه در متون مربوط به اسطوره‌های ایرانی، در واقع باید گفت در زمان پیروز ساسانی شهر بردعه (پرتوه) بازسازی شده است. مارکوارت در مورد بردعه می‌نویسد: «در سده پنجم میلادی، این شهر، زمستانها محل اقامت پادشاه اران (آلبانیا) بود و از زمانی که در شهر پرتوه (بردعه) به امر قباد اول (۵۳۱ ـ ۴۸۸م) شاه ساسانی دژ محکمی به نام پیروز قباد به منظور جلوگیری از حمله هون‌‌ها بنا شد، این شهر اعتبار بیشتری یافت و جای قبه را گرفت.» پیشین، ص۳۹۴ـ۳۹۲٫
در شاهنامه در هنگام شرح دستگیری افراسیاب از «برزه» یاد شده است. فردوسی می‌فرماید: افراسیاب از جان خود بیمناک شد و از ترکستان به بردعه آمد و در غاری پناه برد. در آنجا مردی زاهد به نام هوم از نژاد فریدون فرخ دستگیرش کرد و به نزد کیخسرو که به همراه گودرز در آن هنگام در شیز (آذرگشسب) بود، آورد و در همان کنار دریاچه، کیخسرو، او وگرسیوز را به کین پدرش سیاوش می‌کشد.» ن، ک به شاهنامه تصحیح محمد رمضانی، مؤسسه خاور: ج۲، ۱۳۵۴، چاپ دوم، ص۹۶ تا ۱۰۶٫
در مورد اهمیت «بردعه» لازم به توضیح است که پاره‌ای از آتش آتشکده آذرگشسب که گرانقدرترین آتشکده ایران بوده به بردعه برده شده بود که در زمان خسرو انوشیروان این آتش مجدداً به محل اصلی خود در آتشکده آذرگشسب درشیز آورده می‌شود. مقبره شاهزاده بهمن میرزا فرزند عباس میرزا نایب‌السلطنه که در شوشی قره‌باغ در سال ۱۳۰۱ق درگذشت، در بردعه در کنار امامزاده ابراهیم قرار دارد.
۴ـ ن، ک به عنایت‌الله رضا. اران از دوران باستان تا آغاز عهد مغول. تهران، مرکز اسناد و خدمات پژوهشی ۱۳۸۲، چاپ دوم، ص۴۷۴٫ شدادیان از ۳۴۰ تا ۴۸۴ قمری بر اران و گنجه مرکز آن حکومت کردند.
۵ـ مرتضی قلی‌خان زیاداوغلی مصاحب قاجار، در مورد مرتضی قلی‌خان زیاد اوغلی و خدمات ارزشمند خاندان زیاد اوغلی به ایران، خصوصاً در جنگهای ایران و عثمانی در دوره صفویه، ن، ک: مقاله این جانب در همایش ملی «جوادخان گنجه‌ای مرزدار ایرانی قفقاز» ۲۵ آذر ۱۳۸۶٫
۶ـ ن. ک: محمد معصوم بن خواجگی اصفهانی خلاصة اسیر (در تاریخ روزگار شاه صفی) به اهتمام ایرج افشار، تهران. انتشارات علمی، تابستان ۱۳۶۸، ص۳۱۷، ۳۱۸٫
۷ـ روزنامه میثاق، ۵ شهریور ۱۳۸۶، شماره ۲۴۳، ص۸٫
۸ـ حمدالله مستوفی، نزهه‌القلوب به کوشش لیسترانج، تهران دنیای کتاب ۱۳۶۲، ص۱۸۱٫
۹ـ خبرگزاری ترند، اظهارات عارف محمداُف رئیس اداره باستان‌شناسی شهر گنجه.
۱۰ـ قدرت اسماعیل‌زاده، مقاله و سخنرانی در همایش جهان ایرانی و توران متشکله در وزارت امور خارجه تحت عنوان «عنصر هنر ساسانیان در فرهنگ مادی»
۱۱ـ ولادیمر مینورسکی، تاریخ شروان و دربند، ترجمه محسن خادم، تهران بنیاد دایره‌المعارف اسلامی ۱۳۷۵، ص۲۷۹، ۲۸۰، ۲۰۴، ۱۶۹، ۱۶۰ و ۱۲۸٫
۱۲ـ چندی پیش خبرهایی دال بر تصمیم رژیم باکو، برای بستن این مسجد به بهانه تعمیر، به منظور زدودن نشانه‌های وابستگی فرهنگی شهر گنجه به ایران انتشار یافت و متعاقب آن این امر قوت گرفت که گنبد فیروزه‌ای و کتیبه‌های کاشی‌کاری آن مسجد تخریب گردیده است. ن ک: به وبلاگ یاران.
۱۳ـ ن، ک به جمیل قوزانلو، جنگ اول ایران و روس، تهران، دنیای کتاب ۱۳۶۲، ص۱۸ و ۱۹ و کتاب طیران قلم عادل‌خان زیاد خانوف، نوه جوادخان که او نیز مانند پدربزرگ و دودمان خود علاقه زیادی به ایران داشت. این کتاب را با کوشش آقای کاوه بیات، وزارت امور خارجه چاپ و منتشر گردیده است.
منبع: روزنامه اطلاعات
کاربر گرامی برای ثبت نظر لطفا ثبت نام کنید.
کاربر جدید هستید؟ ثبت نام در تارنما
کلمه عبور خود را فراموش کرده اید؟ بازیابی رمز عبور
کد تایید به شماره همراه شما ارسال گردید
ارسال مجدد کد
زمان با قیمانده تا فعال شدن ارسال مجدد کد.:
قبلا در تارنما ثبت نام کرده اید؟ وارد شوید
فشردن دکمه ثبت نام به معنی پذیرفتن کلیه قوانین و مقررات تارنما می باشد
کد تایید را وارد نمایید