1394/2/16 ۱۰:۵۶
آثار باستانی و تاریخی زندان سلیمان یکی از یادگارهای باز‌مانده از عهد باستان است که در محوطه تخت‌سلیمان قرار دارد. محوطه تخت سلیمان در محدوده شهرستان تکاب و در ۱۵۰ کیلومتری جنوب‌شرقی دریاچه ارومیه است۱ و زندان سلیمان در ۴ کیلومتری غرب بناها و استحکامات اصلی تخت سلیمان به شکل یک کوه به ظاهر آتشفشانی دیده می‌شود.
بررسی آثار باستانی و تاریخی و ارزشهای فرهنگی در آذربایجان و قفقاز
آثار باستانی زندان سلیمان
این منطقه به هنگام بررسیهای باستان‌شناسی محوطه تخت سلیمان در سال ۱۹۵۹ مورد کاوش و مطالعه فون دراوستن قرار گرفت، و نکته باارزشی که ضمن کاوشهای دراوستن به دست آمد، این بود که این محل تا قبل از تحقیقات ایشان فقط به خاطر تشکیلات زمین‌شناسی مورد توجه بود، اما آقای دراوستن با کشف بقایای چندی از دیوارها و مقدار زیادی قطعات سفال مربوط به ظروف سفالی، اهمیت آن را از جهت باستان‌شناسی روشن ساخت. او برای اولین بار، دو مقبره مربوط به دوره پیش از تاریخ و یک تپه مسکونی دوره ماقبل تاریخ را در همسایگی این محل کشف کرده و مورد مطالعه قرار داد.۲
زندان سلیمان، ظاهراً تپه آتشفشانی و به ارتفاع ۱۰۷ تا ۱۱۰ متر است که دهانه آن به عمق ۱۰۰ متر در وسط قرار دارد، گرداگرد این تپه مرتفع ساختمانهایی وجود دارد و بنابر کاوشهای باستان‌شناختی، زندان سلیمان که هزار متر دیوار و ششصد متر وسعت دارد، مکانی مقدس متعلق به قرن هفتم پیش از میلاد بوده است.۳
این گنبد تراورتن (زندان سلیمان) یک چشمه آهک‌ساز خشک شده است که از سطح دشت مجاور ۷۰ متر ارتفاع دارد و به مانند یک آتشفشان خاموش است. در بالای گنبد، دهانه‌ای به قطر ۵۰ متر و با حدود ۳۰ متر ژرفا دیده می‌شود که بسترش پوشیده از گل است و اطرافش از دیوارهای قائم دودکش‌مانند درست شده است. در دامنه‌های جنوب خاوری و نیز شمال خاوری مخروط، نشانه‌هایی از بناهای کهن دیده می‌شود که برخی از صاحب‌نظران احتمال می‌دهند سرآغاز پیدایش آنها نخستین هزاره پیش از میلاد باشد.۴
ارتفاع این کوه از زمین مجاور ۹۷ تا ۱۰۷ متر است و بر فراز آن گودی عمیقی در حدود ۸۰ متر دیده می‌شود که قطر دهانه‌اش تقریباً ۶۵ متر است.۵
ارتفاع این تپه یا کوه را بین ۱۰۷ تا ۱۱۰ متر و عمقش را از دهانه، هم ۸۰ متر نوشته‌اند و هم حدود ۱۰۰ متر. و در اینجا نقل قولهای مختلف آورده شده است.
این محل در دره وسیعی که ده کیلومتر مساحت دارد و در انتهای جنوبی آن، حفریات تخت سلیمان قرار گرفته، مشخص‌ترین و تنها تپه بلندی است که از سلسله کوههای اطراف مجزاست. این مخروط عمودی ۱۰۷ متری از فاصله‌های دور جذابیت ویژه‌ای دارد.۶ همان طور که ملاحظه می‌شود، ارتفاع این کوه را منابع مختلف متفاوت اعلام کرده‌اند.
نکته مهمی که در مورد فرضیه آتشکده بودن این محل قابل ذکر است، بیرون آوردن تأسیسات پلکانی و منتهی شدن آن به یک طاقچه باشکوه است که مشخص می‌کند بنایی که به نام زندان سلیمان نامیده می‌شود، مربوط به یک آتشکده می‌باشد، پله‌های کشف‌شده راهی است به سوی مقدس‌ترین محل که در رأس تأسیسات قرار داشته و به طوری که تغییرات ساختمانی نشان می‌دهد، آتشکده شاید بعداً یک دوره سکونتی کوتاه و دور از مقاصد مذهبی داشته است.۷
سفالهای به دست آمده در منطقه باستانی زندان سلیمان با سفالهای به دست آمده از «زیویه» مطابقت دارد و به دلایل قابل قبول مربوط به قرن هفتم و هشتم قبل از میلاد می‌باشد.۸
نگاهی به روایتهای ملی و دینی کهن
نکته مهمی که شایان بررسی در این بخش است، تطبیق یافته‌های باستان‌شناسی است با آنچه بنا بر روایت ملی و مذهبی ایرانیان کهن به ما رسیده است. آثار به دست آمده از زندان سلیمان و سابقه باستانی آن که به۸۰۰ قبل از میلاد می‌رسد، تقریباً تطبیق پیدا می‌کند با آنچه در متون کهن درباره برافروختن آذرگشسب به دست کیخسرو آمده است؛ چنان که در بُندَهشن و روایات دیگر زرتشتی می‌خوانیم:
«آذرگشسب در حالی که بر یال اسب کیخسرو قرار گرفته بود، تیرگیهایی را که بی‌گمان به دست ساحران ایجاد شده بود، از میان برد و نوری چنان درخشنده ایجاد کرد که بتخانه را کاملاً روشن می‌نمود و هنگامی که کیخسرو بتخانه را ویران کرد، آذرگشسب بر روی کوه اسنوند واقع در نزدیکی بتخانه قرار گرفت.»۹
با توجه به اینکه بندهشن می‌گوید آتش بر بالای کوه اسنوند و در نزدیکی بتخانه قرار داده شد،۱۰ و از طرفی با توجه به اینکه طبق تحقیقات باستان‌شناسی بنای آتشکده زندان سلیمان در دو کیلومتری ساختمان مرکزی تخت سلیمان (آذرگشسب) قرار دارد، چنین به نظر می‌رسد که این کوه مخروطی شکل ۱۱۰ متری که آثار آتشکده بر بالای آن است، همان محل آتش اولیه آذرگشسب باشد که به وسیله کیخسرو بر بالای کوه اسنوند و در نزدیکی بتخانه قرار گرفت و بتخانه نیز پس از نابودی جادوگران، به نیایشگاه یزدان تبدیل گردید.
در مورد کوه اسنوند که برای نخستین بار کیخسرو آذرگشسب را در بالای آن نهاد، نظرهای متعددی گفته شده که در زیر به آنها اشاره می‌شود:
آقای عنایت‌الله رضا در کتاب اران در مورد کوه اسنوند می‌نویسد: «کوه اسنوند که در بندهشن از آن یاد شده، ظاهراً همان کوه سهند در آذربایجان است.» در بندهشن چنین یاد شده: «اوسیند کوه به آذربایجان است.» در زامیادیشت، فقره ۵ از کوه اسنونت (سنوند) یاد شده که در آذربایجان است. جکسون نیز اسنونت را همان کوه سهند دانسته است.»۱۱
بنا به دلایل متقن و غیرقابل تردید جغرافیایی و آنچه در متون مذهبی کهن آمده، صرفاً محل کوه اسنوند همان کوه زندان در سه کیلومتری آتشکده آذرگشسب و آثار به جای مانده آن در محل تخت سلیمان (شیز باستانی) می‌باشد؛ زیرا گرچه در بندهش از کوه اسنوند یاد شده اما نمی‌توان آن را همان کوه سهند دانست؛ زیرا کوه سهند در حدود ۴۰کیلومتری جنوب تبریز و در ۲۵ کیلومتری شرق آذرشهر (دهخوارقان) و در ۲۵ کیلومتری غرب بستان‌آباد (اوجان) و در حدود ۶۰ کیلومتری شمال شرقی هشترود واقع است و فاصله تخت سلیمان تا تبریز حدود ۱۷۵ کیلومتر می‌باشد. ضمن آنکه ارتفاع سهند ۳۷۰۷ متر است. در حالی که ارتفاع اسنوند یا کوه زندان حدوداً ۱۰۰ متر می‌باشد.
از طرفی هم‌اکنون طبق بررسیهای باستان‌شناسان، آثار آتشکده نیز در کوه اسنوند پیدا شده و محققان و باستان‌شناسان معتقدند که بعداً به جهت نیایش توأمان آب و آتش،۱۲ آتش را به محل بعدی آتشکده آذرگشسب در محل بتخانه که به دست کیخسرو خراب شده بود در سه کیلومتری کوه اسنوند آورده‌اند. و همان طور که در روایات اوستایی آمده «کیخسرو آذرگشسب را بر بالای کوه اسنوند و در نزدیکی بتخانه قرار داد.» نه در کوه سهند که ۱۷۵ کیلومتر با شیز یا گزن شهر فاصله دارد و گذشته از آن، اشوزرتشت نیز بنا بر روایت ملی و مذهبی در گزن شهر و یا همان شیز زاده شد و در کوهستانهای زیبای آن منطقه که بعضی از ارتفاعات آن به بیش از سه‌هزار متر می‌رسد، به راز و نیاز پرداخت.
پی‌نوشتها:
۱ـ ن، ک به علی محمدی، تکاب افشار، ناشر، مؤلف، ص۱۹۷ (نقشه پیوست).
۲ـ هاترفون دراوستن و رودلف ناومان، تخت سلیمان، ترجمه فرامرز نجد سمیعی، سازمان میراث فرهنگی، چاپ دوم:۱۳۸۲، ص۱۶٫
۳ـ این تاریخ تقریباً تطبیق پیدا می‌کند با ورود گروهی از اقوام آریایی به فلات ایران در هزاره اول پیش از میلاد که همه مورخان بر آن متفق‌القول هستند.
فرامرز نجد سمیعی، تخت سلیمان، دانشنامه جهان اسلام، تهران بنیاد دائره‌المعارف اسلامی، ۱۳۸۲، ص۵۲ و۵۳٫
۴ـ علیرضا باباخانی و محمدرضا امینی، چشمه‌های تخت سلیمان (پدیده‌ای بی‌مانند در ایران)، روزنامه ایران، شماره ۳۷۰۲، ۱۳ر۵ر۸۶، ص۱۱، (صفحه ایران زمین).
۵ـ سایت تخت سلیمان، ص۵
www.TaKHTe-SoleimaN.co
6ـ دراوستن و ناومان، پیشین، ص۱۰۳٫
۷ـ همان، ص۱۱۷ و ۱۱۸٫
۸ـ همان، ص۱۲۱٫
۹ـ کریستین سن، کیانیان، ترجمه ذبیح‌الله صفا، چاپ دوم، تهران بنگاه ترجمه و نشر کتاب، ۱۳۴۳، ص۱۳۳٫
۱۰ـ برخی از مورخان بتخانه را اصولاً در شهر اردبیل دانسته‌اند که با توجه به نظرات جدید علمی ارائه شده بر اساس کاوشها و فعالیتهای باستان‌شناسی مشخص گردیده است بتخانه در همان محدوده اطراف تخت سلیمان قرار دارد و نه در جای دیگر. از جمله مورخان که محل دژ بهمن (بتخانه) را در اردبیل دانسته‌اند، حمدالله مستوفی قزوینی است که از این موضوع در کتاب خود یاد می‌کند.رک به: نزهه‌القلوب، (مقاله سوم) حمدالله مستوفی، به اهتمام گای لیسترنج، دنیای کتاب ۱۳۶۲، ص۸۱٫
۱۱ـ عنایت‌الله رضا، اران از دوران باستان تا آغاز عصر مغول، تهران، مرکز اسناد و خدمات پژوهشی وزارت امور خارجه ۱۳۸۲، ص۲۶۴٫
۱۲ـ بارزترین نماد تقدس توأمان آب و آتش را در زمان خود نیز می‌بینیم؛ زیرا در همه محلات قدیمی تهران و دیگر شهرهای ایران «سقاخانه‌ها» که محل روشن کردن شمع و راز و نیاز با خدا می‌باشد، هنوز پابرجاست. سقاخانه یعنی محل سقایان (آب‌رسانان) و نگهداری آب و در کنار آن خلوت با خدا در کنار نور شمع٫ و در محل سقاخانه‌ها معمولاً ظرف آب و یا شیر آب نیز قرار دارد.
روزنامه اطلاعات
کاربر گرامی برای ثبت نظر لطفا ثبت نام کنید.
کاربر جدید هستید؟ ثبت نام در تارنما
کلمه عبور خود را فراموش کرده اید؟ بازیابی رمز عبور
کد تایید به شماره همراه شما ارسال گردید
ارسال مجدد کد
زمان با قیمانده تا فعال شدن ارسال مجدد کد.:
قبلا در تارنما ثبت نام کرده اید؟ وارد شوید
فشردن دکمه ثبت نام به معنی پذیرفتن کلیه قوانین و مقررات تارنما می باشد
کد تایید را وارد نمایید