بازشناسی تاریخ ایران / محمود جعفری‌دهقی

1394/3/26 ۱۵:۲۱

14 سال پیش اندیشه تدوین تاریخی جامع و فراگیر از سوی آقای سیدکاظم موسوی‌بجنوردی، سرپرست و معمار اندیشمند دایره‌المعارف بزرگ اسلامی، مطرح شد. این موضوع با اصحاب شورای‌عالی مرکز دایره‌المعارف به شور گذارده شد و پس از بحث و تبادل‌نظرهای مکرر، سرانجام تصویب شد. از همان زمان، بخش ایران باستان به دوست و همکار ارجمند این‌جانب دکتر حسن رضایی‌باغ‌بیدی و بخش مربوط به تاریخ دوران اسلامی ایران به دیگر همکار گران‌قدر جناب آقای دکتر سیدصادق سجادی سپرده شد. تلاش‌های این دو استاد گرانمایه در تدوین و تدارک تاریخ جامع ایران بی‌نظیر بوده است. پس از مأموریت علمی آقای دکتر رضایی‌باغ‌بیدی، ادامه این طرح در بخش ایران باستان به این‌جانب سپرده شد.

١٤ سال پیش اندیشه تدوین تاریخی جامع و فراگیر از سوی آقای سیدکاظم موسوی‌بجنوردی، سرپرست و معمار اندیشمند دایره‌المعارف بزرگ اسلامی، مطرح شد. این موضوع با اصحاب شورای‌عالی مرکز دایره‌المعارف به شور گذارده شد و پس از بحث و تبادل‌نظرهای مکرر، سرانجام تصویب شد. از همان زمان، بخش ایران باستان به دوست و همکار ارجمند این‌جانب دکتر حسن رضایی‌باغ‌بیدی و بخش مربوط به تاریخ دوران اسلامی ایران به دیگر همکار گران‌قدر جناب آقای دکتر سیدصادق سجادی سپرده شد. تلاش‌های این دو استاد گرانمایه در تدوین و تدارک تاریخ جامع ایران بی‌نظیر بوده است. پس از مأموریت علمی آقای دکتر رضایی‌باغ‌بیدی، ادامه این طرح در بخش ایران باستان به این‌جانب سپرده شد. شاید اشاره‌ای به رئوس مطالب بخش پیش از اسلام، این طرح عظیم را در نگاه خواننده روشن‌تر کند.  تاریخ جامع ایران از اوایل زندگی انسان روی این کره خاکی آغاز می‌شود و دوره‌های پارینه‌سنگی، میان‌سنگی و نوسنگی را پشت‌سر می‌گذارد، سپس به آغاز دوران شهرنشینی در فلات ایران می‌پردازد. تحولات عظیمی همچون اختراع خط و پیدایی نخستین نوشته‌های آدمی را بررسی می‌کند. پس از گزارش دوران پیش از تاریخ، به دوران تاریخی و آغاز نخستین حکومت‌ها در حدود‌ هزاره چهارم پیش از میلاد در شرق نزدیک باستان و سپس در ایران از سوی پیش‌ایلامیان می‌پردازد. افزون بر آنچه گذشت، باید به یاد داشت که تمدن‌های دیگری نیز در دوران پیش از تاریخ در سراسر فلات ایران طلوع کرده و هریک در رشد و گسترش فرهنگ این سرزمین نقش خاصی ایفا کرده‌اند. در این اثر هریک از این تمدن‌ها بررسی شده‌اند. عصر آهن در ایران را در حدود ٥٥٠ تا ١٤٥٠ ‌ق‌م. و مطالعه سفالگری این دوران بخش‌هایی از این پژوهش است.  مطالعه اقوام هند و اروپایی و در پی آن اقوام هند و ایرانی و ساکنان ایرانی آسیای‌میانه نظیر سکاها، سرمت‌ها و کیمریان از بخش‌های دیگر تاریخ جامع ایران است. سرانجام دوران تاریخی و روی‌کارآمدن نخستین فرمانروایی ایرانیان یعنی مادها و به‌دنبال آن هخامنشیان، اشکانیان و ساسانیان مورد بحث و بررسی قرار می‌گیرد. این سه امپراتوری از دوره‌های شگفت و تاریخ‌ساز، نه‌تنها در سرزمین ایران بلکه در جهان باستان به شمار رفته‌اند. بدیهی است که مؤلفان تاریخ جامع ایران این دوره‌ها را از زوایای سیاسی، اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی کنکاش کرده و حاصل تازه‌ترین تحقیقات ایران‌شناسی را در این پژوهش به‌کار بسته‌اند. در این راستا کاوش‌های باستان‌شناسی، پژوهش‌های زبان‌شناسی و خوانش‌های تازه از کتیبه‌ها و نوشته‌های ایرانی، گزارش‌های مورخان باستان و تحقیقات در ادیان و باورهای ایرانیان تحلیل شده و در تدوین مقالات به‌کارگرفته شده است. سرانجام، تدوین تاریخ جامع ایران پس از حدود ١٤ سال تلاش با همیاری بیش از ١٧٠ نفر از پژوهشگران و محققان ایرانی و دیگر کشورها به انجام رسید. در اینجا اشاره به این نکته ضروری است که باوجود تحولات عظیم و گسترده در زمینه مطالعات تاریخ ایران باستان در داخل و خارج از کشور از سوی مورخان و اندیشمندان ایرانی و دانشمندان خارج از کشور، در سال‌های اخیر در سرزمین ما مطالعات علمی و منسجمی پیرامون تاریخ ایران‌ باستان انجام نشده و آثاری علمی که قابل مقایسه‌ با آثار خارجی باشد، تدوین نشده است؛ به‌طوری‌که تا سال‌های اخیر تنها منبع مورد وثوق برای دانشجویان و استفاده برای درس تاریخ هخامنشی، کتاب تاریخ ایران باستان مرحوم مشیرالدوله پیرنیا و تألیفات مختصری نظیر تاریخ مردم ایران اثر استاد دکتر عبدالحسین زرین‌کوب در کنار پاره‌ای ترجمه‌های خارجی بوده است. بااین‌حال، امروزه جای بسی خوشبختی است که با گسترش تحصیلات تکمیلی و به‌ویژه دوره‌های دکترا و پسادکترا در دانشگاه‌های ایران در سال‌های اخیر و پیدایی اشتیاق جوانان این سرزمین در بازشناسی هویت ملی و تاریخی خود و تربیت نسل جدیدی از پژوهشگران در حوزه‌های ایران‌شناسی، تاریخ ایران باستان، فرهنگ و زبان‌های باستانی و باستان‌شناسی، به‌نظر می‌رسد این کاستی‌ها تا حدودی در حال برطرف‌شدن باشد. در این راستا، نیاز به تدوین علمی یک دوره کامل و جامع از تاریخ ایران که بتواند تا اندازه‌ای نبود یک تاریخ‌نویسی علمی و منسجم در کشور و نیاز علمی دانشجویان رشته تاریخ و علاقه‌مندان به تاریخ ایران را برآورده کند، بسیار مشهود بود. خوشبختانه برنامه‌ریزی برای دستیابی به چنین تاریخی از ١٠ سال پیش توسط مرکز دایره‌المعارف بزرگ اسلامی و با مدیریت جناب آقای سیدکاظم موسوی‌بجنوردی آغاز شد. در این مجموعه تلاش شده است تا با رعایت شیوه‌های تاریخ‌نویسی علمی و اصل نگارش مقالات هر حوزه از سوی متخصصان مربوط به آن رشته، دوره‌های مختلف تاریخ ایران تدوین شود تا تاریخی درخور شأن و مقام مردم بزرگ ایران در قالب مقالات بزرگ علمی و با به‌کارگیری آخرین شیوه‌های علمی تاریخ‌نویسی نوشته شود. جلد نخست این مجموعه که با عنوان «تاریخ سیاسی ایران باستان» هم‌اکنون پیش روی خوانندگان فرهیخته و اندیشمندان گران‌قدر قرار دارد، حاصل همین تلاش است.  امید است با تدوین و تهیه این اثر عظیم توانسته باشیم، آن‌گونه که شایسته است گامی، هرچند کوچک، در بازشناسی تاریخ ایران عزیز که بخش پراهمیتی از هویت ملی و تاریخی ما را تشکیل می‌دهد، توفیق یافته باشیم. بدیهی است که این طرح عظیم ملی در اینجا به پایان نمی‌رسد. دست‌اندرکاران این طرح درنظر دارند همواره به بازنگری مقالات و روزآمدکردن آنها همت گمارند. در این میان نقدهای سازنده‌ای که احتمالا از سوی صاحب‌نظران ارائه خواهد شد، موجب غنای این اثر سترگ خواهد شد.

روزنامه شرق