آیین‌های کهن یلدایی در دیار بادگیرها

1402/9/30 ۱۳:۰۵

ایرانیان چندین هزار سال است که یلدا آخرین شب پاییز را که درازترین و تاریک‌ترین شب سال است جشن می گیرند؛ این آیین کهن در استان یزد نیز شبی زیبا و خاطره‌انگیز را رقم می زند.

کبری دانشی: ایرانیان باستان با این باور که فردای شب یلدا با دمیدن خورشید، روزها بلندتر شده و تابش نور ایزدی افزایش می یابد، آخر پاییز و اول زمستان را شب زایش خورشید می‌خواندند و برای آن جشنی بزرگ برپا می‌کردند و با وجود گذر زمان و تاریخ، این شب هنوز هم با گردهم آمدن و شب نشینی اعضای خانواده و اقوام در کنار یکدیگر سپری می‌شود.

آیین های یلدایی گنجینه ارزشمندی است که باید امانتدار خوبی برای آن باشیم چرا که بخشی از هویت فرهنگی و قومی ایرانی در خرده فرهنگ ها به باورها و سنن آنان گره خورده است.

همان گونه که در شهرهای مختلف سنت های گوناگونی برای شب یلدا وجود دارد مردم یزد نیز از این قاعده مستثنی نیستند و مردم این دیار در این شب به دور هم جمع می شوند تا خاطره انگیزترین شب سال را رقم بزنند.

مردم استان یزد با شاهنامه خواندی، قصه گویی ، خوردن میوه های پاییزی و مرکبات، تفال به حافظ و فال کوزه، شب را تا صبح سپری می نمودند همچنین معتقد بودند که هرکس هندوانه در شب یلدا بخورد در سراسر چله کوچک و بزرگ از سرما و بیماری در امان خواهد بود.

همچنین مردم یزد برای نگهداری هندوانه برای شب یلدا در زیرزمین خانه خود ریگهایی را انباشته می کردند و هندوانه بر روی آنها قرار می دادند.

با گذشت زمان در بسیاری از خانه ها ، جشن یلدا رنگ بوی گذشته خود را از دست داده است اما بهانه ای خوبی است که همه اعضای خانواده فارغ از همه مشکلات دور هم جمع شوند و به شادابی و نشاط بپردازند.

پختن آش "شولی"

تاریخچه شولی یزد بسیار کهن است اما تاریخ مدونی برای تولید آن وجود ندارد و بنا بر اطلاعات تاریخی موجود قدمتی حداقل ۵۰۰ ساله برای شولی یزد برآورد شده است؛ شولی یزدی از غذاهای سنتی مردم استان است که طبق سنت گذشته در شب یلدا بوی ان از هر خانه به مشام می رسد.

آش شولی یکی از غذاهای مورد علاقه مردمان یزد است که سبزی خاص این آش اسفناج، شوید، برگ چغندر، نعناع خشک و سرکه است.

انار و هندوانه، خوراکی‌های شب یلدا

در اغلب مناطق یزد مردم همچون سایر مناطق کشور، شب چله یا همان شب یلدا را در منزل یکی از بزرگترها می‌گذرانند اما برای این که به صاحب‌خانه به خاطر خرید این همه خوراکی فشار اقتصادی وارد نشود، هر یک از مهمانان خرید یکی از این خوراکی‌ها را بر عهده می‌گیرند و صاحبخانه اغلب به طبخ شام می‌پردازد.

در مناطق مختلف استان یزد همچون مناطق دیگر کشور، خوراکی‌های خاص این شب مرسوم است؛ انار، هندوانه، پرتقال، نارنگی، خرمالو و غیره از میوه‌هایی هستند که یزدی‌ها در شب چله از آن تناول می‌کنند اما انار و هندوانه پای ثابت مهمانی‌های شب یلدا مردم کویرنشینان است.

انواع آجیل و میوه‌های خشک و برگه‌های زردآلود و هلو، نخودچی و کشمش نیز در سفره‌های شب یلدای مردم کویر است.

خنچه برون

در شب یلدا آیین‌های ویژه دیگری در بین مردمان استان یزد رواج دارد این شب برای عروس‌هایی که به قول یزدی‌ها زیر عقد هستند، شب خوب و شادمانی است.

در شب یلدا، عروس که هنوز به خانه بخت نرفته و در عقد داماد اما در منزل پدری است، به خوبی توسط خانواده همسرش پذیرایی می‌شود رسم خنچه برون اگرچه کمرنگ‌تر شده اما اگرچه مانند گذشته برگزار نمی شود در هر حال هنوز یکی از رسوم به جای مانده از روزگاران قدیم است.

خانواده داماد که یزدی‌ها اصطلاحا به آنها «دامادونی‌ها» می‌گویند، در شب یلدا چندین سینی بزرگ را خنچه بندی می‌کنند و انواع خوراکی‌های مرسوم در شب چله را در آن می‌چینند و به خانه عروس می‌برند.

در گذشته این سینی‌ها که کف آن با پارچه ترمه تزئین می‌شد، شامل یک سینی انار و هندوانه و سایر میوه‌های یلدایی، یک سینی شیرینی و آجیل‌های شب یلدا و یک سینی هدایا است که به عروش تحویل می دهند.

فال کوزه

این رسم در گذشته بسیار بیشتر از امروز رواج داشت امروز چنین رسمی به" شکل فالگوش ایستادن دوشیزگان" در برخی نواحی یزد رایج است که البته مخصوص شب یلدا نیست بلکه در روزگاران گذشته در مراسم میمهانی و جشن های عمومی و خانوادگی اجرا می شود.

فال کوزه بدین صورت است که دختر نابالغی کوزه خالی یا پر از آب را دور مجلس می چرخاند و هر کس به نیتی که دارد نشانه ای در آن می اندازد این کوزه را به خانه ای می برند که دارای درخت مورد می گذارند و روی این کوزه پارچه سبز و آیینه ای قرار می دهند و زیر درخت مورد می گذارند عصر روز بعد دختر همان کوزه را بر می دارد و ساکت و بی حرف به داخل اتاق می برد همگی گرد این کوزه می نشینند و فال گرفتن آغاز می شود و هرکس شعری می خواند و ان دختر دست در کوزه می کند و هر دفعه شیئی بیرون را از داخل کوزه بیرون می اورد .

صاحب ان شیئی نیت خود را با شعری که خوانده شده تطبیق می کند اگر مفهوم ترانه خوب است آن را به فال نیک می گیرد و معتقد است بدون تردید به مراد دلش می رسد و اگر مفهوم شعر چندان خوشایند نیست ، معتقد است که به مرادش نمی رسد و در این مراسم آش رشته هم پخت می شود.

منبع: ایرنا