برگی از تاریخ فرهنگی یزد در عصر قاجار/ حسین مسرت

1400/1/22 ۱۱:۱۸

حدود یکصد شاعر یزدی در عصر قاجار به سرودن شعر اشتهار داشتند که نامورترین آنان طراز ، قضایی ، جیحون ، شیدا و محرم یزدی بودند.

بر اساس بررسی تذکره میکده در آن زمان محافل و انجمن های ادبی وجود داشته و از این طریق، شعرا سروده‌های خود را به گوش علاقه مندان و در معرض نقد منتقدان قرار می دادند، در چند جای تذکره میکده چنین آمده است: « تمنّا ، غالب اوان در مصلای صفدرخان ، از هم صحبتان [ غلامرضا ] حیران و فدایی و فیمابین آنها کمال اتّحاد و آشنایی است . » ( وامق، ص 80 ) « حبیب ، از شعرا بیشتر با مولانا رشحه و فدایی محشور و در مجالست و مخالطت با ایشان نهایت ادب و احترام را از دست نمی گذارد و اکثر اوقات با صفایی محشور و در آشنایی او کمال صداقت را منظور می دارد . » ( وامق، ص 257 )

چنانکه روشن می شود یکی از محل های مهم تشکیل جلسات مصلی صفدرخان بوده است ، چنانکه ذیل محرم بافقی ( همان،ص 234 ) ، تمنّا ( همان، ص 80 ) آمده است و از طریق دیگر منابع مطّلع می شویم که حجرات مدرسه خان محل آمد و شد شعرا بویژه قضایی و طراز بوده است .

یکی دو حاکم یزد نیز به تشکیل محفل شعرا اقدام کرده اند، وامق ذیل شرح حال میرزا محمدعلی خان ( انجم یزدی ) می آورد : « مجملاً در تربیت اصحاب کمال و ارباب استعداد کمال اهتمام و امداد را مراعات می نماید ... و شعرا را در محفل خاص او بار و ظرفا را در خدمتش نهایت اختصار و اعتبار. » ( همان،ص 65 ) و در جای دیگر ذیل شرح حال علی اکبر خان موالی می نویسد : « پیوسته مستعدین را به محفل خاص خود بار دادی و نکته سنجان را بر سر خوان احسان خوانده ، طبق صبحت و نعمت در میان نهادی ، به گفتگوی شعر و شاعری رغبت تمام داشت . » ( همان،ص 232 )

با این همه برخی از شعرا که بر پای طبع بلند در حلقۀ مداحان نبوده و از خوان گستر خوانین و حکام بهره ور نبودند ، روزگار خوشی نداشتند . انعکاس اوضاع اجتماعی ، فقر ، قحطی و ستم در برخی اشعار طراز و قضایی دیده می شود .

اما در اینجا به مناسبت فصل به ذکر دو قطعه از شیدای یزدی سخنور دانشمندی که از افاضل علما و ادبای عصر خود بوده ، پرداخته می شود تا با اوضاع فرهنگی آن روزگار بهتر آشنا شویم :

لذّت از زندگی برد آن کس

که ورا نیست دانش و فرهنگ

هم ندارد ز طعن مردم باک

هم نمی باشدش هراس از ننگ

***

ای بسا عاقل صاحب خرد دانشمند

که بر او می گذرد تنگ ، جهان گذران

وی بسا جاهل بی دانش خالی ز خرد

که به کام دل او هست به گردش دوران

در این عصر بیش از هشتاد نفر از نویسندگان ، شاعران ، عالمان ، فقیهان و دانشمندان آثار خود را به رشتۀ نظم و نثر کشیده اند که از این میان سعی شد 40 اثر برجسته در زمینه فرهنگ و ادب و تاریخ در تذکر میکده معرفی شود و نام بقیه آثار ذیل نام نویسندگان بیاید.

در این بخش که از منابع مکتوب برجسته ترین رویدادهای ادبی عصر قاجار (1200-1262ق)، به ترتیب تاریخ ذکر شده است:

1210 ق : تولد ملاغلامرضا حیران ، شاعر ، کاتب و خوشنویس نامی یزد در عصر قاجار ( مجموعۀ خطّی وزیری ، ش 2763 : 8 ) .

1217 ق : محمد حسین حسینی یزدی از خوشنویسان و شعرای خوب یزد به واسطۀ بر زبان راندن برخی گفته ها و مخالفت ها، به دستور یکی از مقرّبان دربار قاجار در تهران با خوراندن سم کشته شد و چندی نگذشت که بر اثر مکافات روزگار آن فرد مجرم شد و به اشاره پادشاه وقت کور گردید ( ر . ک . میکده : 104 ) . برخی منابع تاریخ فوت او را 1221 ق آورده اند .

1229 ق : درگذشت میرزا ابوالحسن شیدای یزدی ، شاعر ، فقیه ، دانشمند لغت شناس و صاحب کتاب نصاب در روز 26 ذیحجه (میکده : 167 ).

1230 ق : درگذشت آخوند ملا اسماعیل عقدایی ، بانی مسجّد و مدرسۀ ملّااسماعیل و مؤلّف کتابهایی در زمینۀ فقه، اصول و ادب از جمله منظومه در علم معانی و بیان و بدیع در روز 19 شوال.

1231 ق : درگذشت میرزا محمد علی محرم یزدی ، شاعر ، خوشنویس و مُذهّب یزد در عصر قاجار . قضایی یزدی در مادّه تاریخ وفاتش گوید :

بهر تاریخ قضایی گفتا

حرم قصر جنان را محرم

(1231 ق ) ( میکده : 236 )

1234 ق : درگذشت محمدعلی صفایی یزدی از شاعران و محرران مندرج در تذکره میکده ( الذریعه 9 : 613 ) هدایت تاریخ فوت او را 1244 ق آورده است ( مجمع الفصحا ، ج 5 : 673 ) .

1235 ق : درگذشت علی اکبر خان موالی یزدی فرزند محمد تقی خان بافقی از شاعران و والیان یزد که محفلی در دستگاه خود ایجاد کرده بود . در شب 14 رمضان ( جامع جعفری : 765 ) .

1236 ق : نگارش مهیج الاحزان ، کتابی در مقتل ، نگارش ملاحسن بن محمّدعلی حائری.

1237 ق : بروز وبا در یزد و درگذشت عبدالرّحیم خان، حاکم پیشین یزد و دو فرزندش : محمّدعلی خان و « محمّدجواد خان که طبعی موزون و به انشادِ اشعار قدرت تمام داشت . » ( جامع جعفری : 520 )

1237 ق : نگارش کتاب « رجال » ، تألیف ابوالحسن حسینی یزدی.

1237 ق : درگذشت ام هانی شاعر یزدی ، دختر عبدالرحیم خان بیگلربیگی ، حاکم خوشنام یزد بر اثر وبای همه گیر ( تذکرۀ شعرای یزد : 173 ) .

1239 ق : درگذشت آقا میرزا علیرضا یزدی از علما و دانشمندان یزد ( حدیقة الشّعرا 2 : 1225 ).

1239 ق : درگذشت میرزا عبدالعلی ( محمد علی ) نواب ( کوکب یزدی – خراسانی ) از نامی ترین خوشنویسان یزد در عصر قاجار که آثارش در گنجینه های ایران موجود است .

بر اثر نوبه غشی در شیراز برخی تاریخ درگذشت وی را 1239 و برخی 1241 ق نوشته اند ، و در سفینة المحمود ( ج 1 : 274-273 ) 1240 ق است . محمود میرزا قاجار معتقد است خط او را در مواردی می توان بر خط میرزا احمد نیریزی برتر دانست ( سفینة المحمود 1 : 273 ) . مأخذ ما مندرجات تذکرۀ دلگشاست که از بروز زلزله و نوبۀ غشی شیراز در سال 1239 ق حکایت دارد .

1240 ق : بنیان مدرسه شاهزاده ( اشرفیّه ) به وسیله شاهزاده محمد ولی میرزا حاکم یزد ( 1245 – 1236 ق ) در کنار چهارسوق قدیمی یزد در جنب مسجّد جامع کبیر ، که شامل کتابخانه و مدرسه و دارالترجمه بود و نقش مهمّی در شکوفایی فرهنگ یزد داشت .

1240 ق : درگذشت میرزا محمدعلی مدرس یزدی ، متخلص به وامق و حیران یزدی ( تاریخ یزد آیتی : 340 ) .

1240 ق : (حدوداً ) درگذشت میرزا محمّد امین ( راقم کرمانی ) از شاعران و منشیان کرمانی دستگاه حکّام یزد و مقیم یزد ( میکده : 307 ) .

1241 ق : تاریخ وقف و نگارش وقف نامۀ مدرسۀ شاهزاده محمّدولی میرزا ( یادگارهای یزد 2 : 580 ) .

1243 ق : سفر میرزا حبیب قاآنی شاعر نامی عصر قاجار به همراه حسنعلی میرزا شجاع السّلطنه حاکم کرمان به یزد ( رجال ایران : مهدی بامداد ، ج 1 : 309 ) در 21 رمضان ( یادداشت دست نویس).

1243 ق : درگذشت میرزا احمد خان ( بیدل یزدی ) فرزند محمّد تقی خان بافقی ، از شاعران و خوانین یزد که در امر آبادی یزد کوشا بود ( جامع جعفری : 775 ) .

1244 ق : درگذشت عبدالرحیم قضایی یزدی از شاعران قصیده پرداز و هنرمندان نغمه پرداز ، فدایی یزدی در مادّه تاریخ فوت وی سروده است :

نوشت از بهر تاریخ وفاتش

فدایی: « کز قضایی حیف و افسوس» (میکده : 207 )

1244 ق : درگذشت میرزا محمدعلی صفایی یزدی از شاعران و نویسندگان ( مجمع الفصحا 5 : 673 ).

1244 ق : نگارش کتاب میزان الاخلاق ، اثر سیدمحمد بن سیدمحمد جعفر یزدی.

1244 ق : تولد میرزا محمد علی طبیب ( قتیل ) حکیم یزدی فرزند میرزا عبدالوهّاب ( دیوان حکیم: 34 ) .

1245 ق : نگارش جامع جعفری تألیف جعفر طرب نائینی.

1247 ق : تولد آیت اله العظمی سید محمد کاظم طباطبایی یزدی صاحب االعروة الوثقی در کسنویه یزد . در برخی منابع ( سیاحت شرق : 297 ) تاریخ تولد وی 1256ق آمده است ( شکوه پارسایی و پایداری :3 ).

1248 ق : نگارش گلشن طراز ، به کوشش و خط عبدالوهّاب طراز یزدی.

1250 ق : تولد محمد جیحون یزدی از شاعران سرآمد یزد در عصر قاجار در کوی گازرگاه یزد ( ده مقاله در شعر و ادب : 23 ) .

1250 ق : تولد زیور یزدی از شاعران ( تاریخ یزد آیتی : 294 ) .

1250 ق : درگذشت میرزا عبدالله طباطبایی ( سودایی زواره ای – بیابانکی –جندقی ) از شاعران نامی مقیم یزد و تفت ( میکده : 310 ) .

1250 ق : درگذشت سید جعفر ذاکر بفروئی ( سید میبدی ) از قصیده پردازان دیار بفروئیۀ میبد ( میکده : 312 ) .

1250 ق : درگذشت میرزا محمدعلی شعری ( شعرای ) یزدی ملقب به ملک الشعرا فرزند علی اکبر خان موالی ( میکده : 315 ) .

1251 ق : درگذشت میرزا سلیمان طباطبایی ( یادگارها 2 : 197 ) از مجتهدان نامی عصر که طراز یزدی دو قطعه در مدح او دارد ( دیوان : 185 – 184 ، 203 ) .

وی در بیتی از آن گوید :

ای سلیمان زمان ای که همی منبر تو

طعنه بر تخت سلیمان زند از ناموری( دیوان طراز یزدی : 203 )

1252 ق : در گذشت آقا سیدحسین ازغندی در 15 ربیع آاخر ( یادداشت دست نویس ).

1253 ق : سفر نخست میرزا احمد دیوان بیگی شیرازی ، مؤلف حدیقة الشعرا برای کارهای دیوانی و گردآوری شرح حال شعرای یزد تا سال 1257 ق ( حدیقة الشّعرا ، ج 1 : 378 ) .

1257 ق : نگارش کتابچه موقوفات یزد به وسیلۀ طراز یزدی و به سفارش میرزا آقاسی

1257 ق : درگذشت آقا زین العابدین بیدل ترک یزدی از شاعران سلسله پاپلی در یزد ، کمی پس از 1257 ق .

1258 ق : نگارش جامع اللغات ( فرهنگ عربی به فارسی ) تألیف ملامحمد جعفر ندوشنی.

1260 ق : تولد میرزا علی نقی مدرس (حجاب یزدی) از شاعران خوب عصر قاجار ( میکده :282 ).

1261 ق : درگذشت حاجی محمد ابراهیم کلباسی از مجتهدان در 7 جمادی الاوّل ( یادداشت دست نویس ).

1262 ق : درگذشت عبدالوهاب طراز یزدی از خوشنویسان و شاعران برجسته یزد در عصر قاجار و مؤلّف کتابچۀ موقوفات و گلشن طراز .

وی پس از چوب خوردن به وسیله حاکم نائین که به دستور میرزا آقاسی انجام شده بود ، پس از سه روز در یزد درگذشت ( یزد ، یادگار تاریخ :498 ) .

در برخی منابع 1261 ق آمده است اما چون وامق در تذکره خود معترض چنین کاری نشده ، احتمالا باید تاریخ 1262 ق درست باشد . آیتی در تاریخ یزد به نادرستی درگذشت وی را 1221 ق نوشته است .( ص 305 )

1262 ق : نگارش نهایی تذکره میکده تألیف محمدعلی وامق یزدی و ارسال آن به یحیی فدایی یزدی فرزند خود ( میکده : 268 ).

1262 ق : درگذشت میرزا ابوالحسن سهای یزدی از شاعران و خوانین قاجار ( میکده : 156 ) .

1262 ق : بروز وبا در یزد و پیرامون آن مرگ و میر سی هزار نفر از مردم یزد ( میکده : 268 )

1262 ق : درگذشت میرزا محمد علی مدرس متخلص به ساقی و وامق یزدی ، صاحب تذکره میکده در روستای فهرج یزد بر اثر وبا ( میکده : 164 – 160 ، 276-264 ).

1263 ق : تولد آقا سیدیحیی یزدی فرزند سید کاظم موسوی از علما و مجتهدان یزد که در حوزه های علمیه یزد مشغول تدریس بود ( مکارم الآثار 5 : 1734 ).

1265 ق : درگذشت میرزا سید محمد علی (مدرّس بزرگ ) از دانشمندان ، فقیهان و شاعران یگانه عصر خود متخلص به حیران یزدی ، در برخی منابع تاریخ فوت او 1260 ق آمده که جای تردید دارد ، زیرا اگر چنین امری در این سال اتّفاق بود ، حتماً وامق در تذکرۀ خود می آورد ، پس باید تاریخ 1265 ق درست تر دانست که در حدیقة الشّعرا ( ج 1 : 491 ) امده است .

1265 ق : فرمان امیر کبیر دایر بر عدم ستم به زرتشتیان یزد به آقاخان نایب الحکومۀ یزد در ذیحجۀ 1265 ق ( فرزانگان زرتشتی : 23 ) .

1265 ق : تولد میرسیدعلی حایری از علما و فقهای بزرگ که پس از فوت میرزا حسن شیرازی مرجع تقلید شیعیان گردید. ( سالشمار تاریخ یزد : 206 ) .

1266 ق : درگذشت محمدباقر رشحۀ اصفهانی مؤلف تذکرۀ منظوم رشحه و مثنوی نوروز و جمشید که نیمۀ پایانی عمر خود را در یزد زیست و در همین شهر درگذشت. ( میکده : 308 ) .

1266 ق : درگذشت ملاعلی اکبر زارچی از شاگردان سیّدعلی طباطبایی . درآینۀ دانشوران ( ص 215 ) به نادرست 1206 آمد است. ( یادگارهای یزد 2 : 362 ).

1267 ق : درگذشت ابوالحسن حیدری میبدی یزدی از شعرا ، علما و سادات که به گردآوری احادیث می پرداخت در 5 ذیقعده ( میکده : 300 ) .

1270 ق : صدور حکم آزادی برخی امور برای زرتشتیان یزد از سوی میرزا علی مجتهد یزد ( فرزانگان زرتشتی :23 ).

1271 ق : درگذشت میرزا زین العابدین ثاقب کرمانی ( یزدی ) از عرفا و حکما و پزشکان کرمانی مقیم یزد ( میکده : 295 ) .

1276 ق : تولد آیت الله العظمی حاج شیخ عبدالکریم حایری ( بنیانگذار حوزۀ علمیّۀ قم ) در روستای مهرجرد میبد ( ریحانة الادب 1 : 32 ) در فرهنگ فارسی اثر محمّد معین به نادرست 1376 ق آمده است. ( ج 5 : 452 ) .

1277 ق : سرودن فرهنگ خداپرستی ، اثر عرفانی میرزا عبدالوهّاب محرم یزدی (لسان الحق )

1279 ق : سرودن « منظومه در نحو » به زبان عربی اثر سیّد یحیی فدایی یزدی.

1280 ق : نگارش کتاب « مستیقظ » نگارش سیّد یحیی مدرّس ( فدایی یزدی ).

1281 ق : تولّد شیخ محمد حسین یزدی ندوشنی از بنیانگذاران شیر و خورشید ایران ( مجمع الجواهر ، ج 1 : 33 ) .

1281 ق : ترسیم نقّاشی‌های امامزاده عبدااله بافق ( یادگارهای یزد، ج 1 : 201 ) و خانۀ میرزا احمد عرب ( فاتح ) در یزد ( یادگارهای یزد 2 : 720 ).

1282 ق : درگذشت حاج میرزا سیدعلی مدرّس یزدی ( علی یزدی ) از علما و خوشنویسان یزد ( حدیقة الشّعرا 2 : 1220 ) در تذکرۀ سخنوران یزد تاریخ آن 1281 ق آمده است. ( ص 120 ) .

1282 ق : درگذشت احمدالشریف یزدی از خوشنویسان خطوط شش گانه در یزد که آثار و مرقعاتی از وی در یزد باقی است ، در سن 57 سالگی. ( مروارید کویر : 55 ) .

1282 ق : درگذشت میرزا سید یحیی مدرّسی ( فدایی یزدی ) ، از ادبا ، علما و نویسندگان یزد و سرایندۀ منظومه در نحو و نویسندۀ مستیقظ ( ر . ک . میکده : تعلیقات 324 ) .

1282 ق : نگارش « صبح صادق » اثر عروضی ملا محمد صادق اردکانی.

1282 ق : ظاهرا اتمام تذکر شبستان اثر سید محمد علی مدرسی ( شهلا یزدی ).

1282 ق : وبای همه گیر در شهر یزد و اطراف و درگذشت تعداد فراوانی از مردم یزد از جمله فدایی یزدی و دیگران ( ریحانة الادب 4 : 277 ) و شاید شهلای یزدی .

1283 ق : درگذشت ملا ابوتراب زارچی ( یادگارهای یزد 2 : 362 ) .

1285 ق : تولد ابوطالب سیاح یزدی ازخوشنویسان و شاعران یزد ( سخنوران یزد :827 ) .

1285 ق : درگذشت استاد ابوالقاسم مسگر ( حبیب صفّار یزدی ) ازشاعران هجا گو ماده تاریخ سرای یزد ( تذکره شعرای یزد : 297 ) . در جایی تاریخ درگذشت 1260 ق آمده که چون وامق آن را ثبت نکرده ، نمی تواند درست باشد .

1285 ق : درگذشت حاجی میرزا سیدمرتضی یزدی ( کامل یزدی ) از شعرا و نویسندگان قاجار که آثاری در زمینۀ معارف و حکمیّات داشته است ( میکده : 287 ).

1286 ق : درگذشت میرزا تقی زیور یزدی از شاعران ( حدیقة الشّعرا ، ج 1 : 711 ) .

1287 ق : نگارش نخبة المیزان اثر علی اکبر لغوی یزد در فرهنگ لغت.

1287 ق : سفر دوم میرزا احمد دیوان بیگی شیرازی ، مؤلّف حدیقة الشّعرا و اخبار الیزد به یزد و نگارش اخبارالیزد در این شهر ( حدیقة الشّعرا ، ج 1 : 6 ) .

1287 ق : نگارش اخبارالیزد اثر احمد دیوان بیگی شیرازی.

1287 ق : درگذشت میرزا محمد علی طبیب حکیم ( قتیل ) یزدی، از شاعران و پزشکان معروف عصر خود ( میکده : 326 ) .

1288 ق : تولد عبدالحسین آیتی تفتی ( آواره ) مؤلّف کتابهای تاریخ یزد ، سیاحت نامۀ دکتر ژاک ، کشف الحیل و ... ( تاریخ یزد آیتی : 277 ) . در تذکرۀ سخنوران به نادرست 1278 ق آمده است ( ص 374 ) .

1290 ق : سرایش « ریاض الحکمه » اثر عرفانی ملّا محمّد باقر ریاضی یزدی.

1292 ق : درگذشت محمد باقر ریاضی یزدی از شاعران ، حکیمان و ریاضی دانان عصر قاجار در یزد ( میکده : 310 ) .

1292 ق : نگارش « الدرّه الثمینه » اثر سید علی اکبر لغوی یزدی.

1292 ق : تولد دکتر میرزا محمد علی خان حافظ الصحفه ، بنیانگذار داروخانۀ رایگان برای مستمندان در یزد ( دیوان حکیم : 93 ) .

1295 ق :عبور حاج سیاح محلاتی نویسندۀ خاطرات حاج سیاح از یزد و تفت و ترسیم خاطرات خود از یزد ( خاطرات حاج سیّاح ، به کوشش حمید سیّاح ، ص 172 ) .

1296 ق : تولد عبدالوهاب ایرانپور ( گلشن اردکانی ) ، مؤلّف کلیله و دمنۀ منظوم به نام گلشن آرا ، دلکش و پریوش و مدیر روزنامۀ اختر مسعود در اصفهان ( سخنوران یزد : 696-695 ).

1296 ق : درگذشت فرزانه بهرام رستم نرسی آبادی ( مسکین ) از شاعران زرتشتی ( تذکرۀ شعرای یزد : 180 ) .

1300 ق : تولد شیخ محمد مجتهد علومی از نویسندگان ( دیوان حکیم : 114 ) .

1300 ق : تولد بانو شمس کسمایی یزدی از شاعران و زنان روشنفکر یزدی ( سخنوران یزد : 693 ) .

منبع: ایرنا

نظر دهید