گفت‌وگو با مهدی حجت درباره اهمیت كاروانسراهای ایران

1402/7/10 ۰۷:۲۲

زین کاروانسرای بسی کاروان گذشت٭

هفته گذشته و در جریان برگزاری چهل و پنجمین اجلاس كمیته میراث جهانی یونسكو، مجموعه 54 كاروانسرای تاریخی ایران در فهرست میراث جهانی ثبت شد. با ثبت این مجموعه، تعداد آثار تاریخی ایران در فهرست میراث جهانی یونسكو به 27 اثر افزایش یافت. قدمت این كاروانسراها واقع در 24 استان كشور كه همگی، پیش از این در فهرست میراث ملی ایران ثبت شده‌اند، از دوره ساسانی تا دوره قاجار است. استان‌های اصفهان، تهران، خراسان رضوی، آذربایجان شرقی، فارس، خراسان جنوبی، سمنان، یزد، همدان، كهگیلویه و بویراحمد، كرمانشاه، كرمان، آذربایجان غربی، اردبیل، گیلان، مركزی، البرز، هرمزگان، بوشهر، خوزستان، لرستان، قزوین و خراسان شمالی، محل استقرار این 54 كاروانسرا هستند. طبق اعلام وزارت میراث فرهنگی، در حال حاضر بیش از 700 كاروانسرا طی 9 دهه گذشته در فهرست میراث ملی ثبت شده و شناسنامه دارند. در مجموعه 54 كاروانسرای ثبت شده در فهرست میراث جهانی، برخی با ویژگی‌های منحصر به فرد، مشابهی در میان كاروانسراهای تاریخی ایران ندارند.

كارشناسان میراث فرهنگی نسبت به ثبت این آثار در فهرست میراث جهانی یونسكو نگاه‌های متفاوتی دارند؛ برخی، از این اتفاق خوشحال و معتقدند ثبت آثار تاریخی ایران در فهرست میراث جهانی، به حفاظت اثر و مصون ماندنش از تخریب عمدی بر اثر ساخت و ساز در حریم اثر یا خروج اثر از فهرست میراث ملی به دنبال شكایت ورثه یا مالك خصوصی در دیوان عدالت اداری كمك می‌كند. موافقان ثبت آثار تاریخی ایران در فهرست میراث جهانی معتقدند به دنبال ثبت اثر در فهرست میراث جهانی، مالكیت معنوی این اثر از انحصار كشور خارج شده و به عنوان بخشی از تاریخ زیست بشر، متعلق به همه مردم جهان است و بنابراین، دولت‌های ایران در هر زمان در قبال جامعه جهانی پاسخگوی هرگونه آسیب عمدی یا غیرعمد به این آثار خواهند بود. برخی كارشناسان میراث فرهنگی اما با نگاهی به تجربه 2 دهه اخیر، در مخالفت با ثبت آثار تاریخی ایران در فهرست میراث جهانی می‌گویند نه تنها كمیته ثبت میراث جهانی یونسكو در این سال‌ها كمكی برای نگهداشت آثار نداشته، دولت‌های ایران هم نسبت به نگهداشت آثار ثبت شده كم‌توجه بوده‌اند و اقدام خاصی برای حفاظت از آثار انجام نداده‌اند و به عنوان مصداق، به ساخت و ساز غیرمجاز در حریم میدان نقش جهان اصفهان، كاخ گلستان و چغازنبیل اشاره می‌كنند. گروه دیگری از كارشناسان میراث فرهنگی نگاهی فارغ از پیامدهای مثبت یا منفی این رخداد دارند و به تغییرات قابل توجه در صنعت گردشگری كشور اشاره می‌كنند و می‌گویند كه ارایه فهرست جدید از آثار تاریخی قابل بازدید به گردشگران خارجی، ممكن است به نجات صنعت گردشگری ایران منجر شود. طبق آمار وزارت میراث فرهنگی، بقایای حدود 1000 كاروانسرای تاریخی در كشور وجود دارد كه صرف‌نظر از نگاه‌های موافق یا مخالف، به ثبت مجموعه 54 كاروانسرای تاریخی ایران در فهرست میراث جهانی یونسكو، از زاویه دیگری هم می‌توان نگاه كرد؛ كاروانسراهای ایران چه فضاهایی بودند؟ چه كاركردی در سرزمین ایران داشتند؟ باقی ماندن این بناها در گوشه و كنار كشور، چه اعتباری برای این سرزمین به دنبال دارد؟

سید مهدی حجت؛ بنیانگذار و رییس پیشین سازمان میراث فرهنگی، استاد دانشگاه و فارغ‌التحصیل دكترای حفاظت از بناهای تاریخی از دانشگاه یورك انگلستان، در گفت‌وگو با «اعتماد» نگاهی به قصه كاروانسراهای تاریخی ایران طی قرون گذشته دارد. حجت در این گفت‌وگو تاكید می‌كند كه مرور این قصه، به ما نشان می‌دهد كه پیشینیان ما چه سختكوش و چه هوشیار بوده‌اند.

********

اهمیت تاریخی كاروانسراهای ایران در این منطقه جغرافیایی چیست؟

- اهمیت كاروانسراهای ایران بسیار متنوع است. كاروانسراهای ایران نشانه وسعت این سرزمین است به این معنا كه از گذشته‌های دور، سرزمین ما در حدی وسعت داشته كه نیاز بوده راه و فاصله‌ها به وسیله كاروانسراها تقطیع و كوتاه شود تا رفت و آمد را برای مسافران تسهیل كند. به همین دلیل در استان‌هایی كه هم وسعت زیاد و هم شرایط جغرافیایی سخت‌تری داشتند، تعداد كاروانسراها بیشتر است و به عنوان مثال، در استان گیلان 4 یا 5 كاروانسرا بیشتر نیست در حالی كه در استان یزد بالغ بر 600 كاروانسرا داریم. وجود كاروانسراها در ایران همچنین نشانه این است كه شرایط جغرافیایی این سرزمین به گونه‌ای بوده كه نیاز به اسكان موقت در میانه راه احساس می‌شده است. كشوری همچون انگلستان یا فرانسه، یك سرزمین سبز است و نیازی به محل استقرار و اسكان موقت در فواصل كوتاه نبوده ولی سرزمین ایران، دو كویر بسیار بزرگ و دو سلسله‌جبال البرز و زاگرس را دارد كه عبور از اینها، بسیار دشوار است و به همین دلیل، باید در طول راه، نقاط اسكانی برای مسافر تعبیه شده باشد. برخلاف اینكه گفته می‌شود كاركرد كاروانسراها، حفاظت از جان و مال مردم در برابر ناامنی و حمله دشمن بوده، كاروانسراها در طول تاریخ به این جهت ایجاد می‌شد كه مسافران و تاجران در طول سفر، در مكانی مستقر شوند كه با خاطری آسوده شب را به صبح برسانند و مال و جان و احشام‌شان هم از هر گزندی در امان باشد. بنابراین حتی در طول قرن‌های متوالی كه امنیت در این سرزمین حاكم بود، احداث كاروانسرا ادامه داشت به این جهت كه در میانه راه سفر، امنیت و آرامشی مشابه فضای خانه برای مسافر ایجاد كند. گاهی در بررسی دلایل احداث كاروانسرا، با نكته‌های دیگری هم مواجه می‌شویم و معروف است كه شاه‌عباس صفوی بنا به اعتقاداتی كه داشت، 999 كاروانسرا در فاصله اصفهان تا مشهد درست كرد چون می‌خواست زایران امام رضا(ع) در مسیر سفر، در رفاه و امنیت كامل باشند. غیر از این، در نقاطی هم كه بیش از سایر مناطق در معرض حملات بیرونی بودند تعداد كاروانسراها بیشتر بوده است چنانكه در خراسان شمالی، خراسان مركزی و خراسان جنوبی كه در معرض هجوم افاغنه بوده، تعداد كاروانسراهای بیشتری داریم. اما ساختار كاروانسراها هم چند ویژگی مهم داشت از جمله اینكه داخل كاروانسراها، امكان استقرار برای انسان و حیوان فراهم بوده چون مسافران، احشام و دام خود را هم در طول مسیر همراه می‌بردند. به همین جهت، علاوه بر اینكه داخل كاروانسرا، مكان نگهداری اسب و شتر و گوسفند و گاو وجود داشت، حتی از فضولات حیوانات هم برای گرم كردن اتاق‌های كاروانسرا در فصل سرما استفاده می‌كردند. مكان‌یابی كاروانسراها هم از دیگر نكات مهم بوده و محل استقرار كاروانسراها در حدی قابل توجه است كه امروز، بزرگان حوزه تاریخ می‌گویند انگار در آن زمان، با سیستم ماهواره‌ای، كویر لوت را زیر نظر گرفته بودیم و رصد می‌كردیم كه از كدام مسیر برویم و از كدام مسیر بپیچیم و كدام مسیر خطر كمتری دارد و در كدام مسیر دسترسی به آب داریم چنانكه در تمام كاروانسراها، یك چاه آب بوده و آب انباری كه آب را برای مسافر تامین می‌كرده است. در مكان‌یابی احداث كاروانسرا، مساله مصون بودن از گزند باد و حمله دشمن و حیوانات وحشی هم در نظر گرفته می‌شده و اگرچه مكان استقرار كاروانسراها معمولا در قعر و گودی بوده تا دسترسی به آب از عمق زمین هم تسهیل شود اما منطقه احداث مكان به گونه‌ای انتخاب می‌شد كه از گزند سیل هم در امان باشد. تامین امنیت كاروانسرا به لحاظ مكان‌یابی هم از دیگر ویژگی‌های این اماكن بوده به این معنا كه اگرچه محل احداث كاروانسرا در نقطه‌ای بود كه دسترسی مسافر و كاروان به آن ساده باشد اما این سهولت دسترسی نباید به گونه‌ای می‌بود كه راهزن و مهاجم بتوانند به سادگی بر كاروانسرا مسلط شوند. معماری و نمای كاروانسراها و استفاده از مصالح محلی از دیگر ویژگی‌های كاروانسرهای ایران است. به قول استادمان آقای پیرنیا (دكتر محمدكریم پیرنیا 1299/ 1376 استاد دانشگاه، محقق، نویسنده و نظریه‌پرداز معماری ایرانی كه به نام پدر معماری سنتی ایران شناخته می‌شود و به خواست خود، در «خانه رسولیان» یزد به خاك سپرده شد) در احداث كاروانسراهای ایران از مصالح «بوم‌آورد» استفاده می‌شده به این معنا كه همان مواد و مصالحی كه در اطراف محل بوده، به بهترین وجه و با به‌كارگیری تكنولوژی ساخت سازگار با این مصالح مورد استفاده قرار می‌گرفته. به همین دلیل، یك كاروانسرا با سنگ، یكی با آجر، یكی با مخلوطی از سنگ و آجر و یكی با چوب ساخته شده چون در آن محل، این مصالح موجود بوده است. لحاظ كردن امكان دفاع و دفع حملات هم در ساخت كاروانسرا مد نظر بوده چون بعضی اوقات در زمان وقوع جنگ‌ها و هجوم دشمن، مردم به كاروانسراها پناه می‌بردند. چنانكه در معماری كاروانسراها می‌بینیم، ارتفاع و ضخامت دیوار پیرامونی، میزان مقاومت و استحكام دیوار و همچنین نحوه احداث بام به گونه‌ای كه هم مسلط به محیط اطراف باشد و هم امكان دفاع را فراهم كند، دلالت بر این دارد كه در ساخت كاروانسرا، نكاتی لحاظ می‌شده كه امنیت مسافران ورودی و مستقر به‌طور كامل تامین شود. حتی در كاروانسراها، راه فراری ایجاد می‌شده كه اگر كاروانسرا توسط دشمن محاصره شد، زنان و كودكان و افراد سالمند از این راه فرار امكان گریز بدون آسیب داشته باشند. اینطور كه در تاریخ می‌خوانیم، شب‌ها، درهای كاروانسرا بسته می‌شده و به استناد قصه‌ها و روایات قدیمی، مسافرانی گفته‌اند كه شب به كاروانسرا رسیده‌اند و درِ كاروانسرا بسته بوده است. تجمیع این ویژگی‌ها علاوه بر توجه به تفاوت كاروانسراها، به قصه جالبی ختم می‌شود و برون‌دادش این است كه عجب مردمی بودند و چه فكری داشتند و چطور و چه خوب، سرزمین‌شان را می‌شناختند.

كاروانسرا با این ساختار و كاركرد و ویژگی‌ها، ابداع ایرانی‌ها بوده؟

با این شكلی كه به یادگار مانده، بله. ابداع ایرانی‌ها بوده. البته مكان استقرار مسافر و كاروان در باقی سرزمین‌ها هم بوده چنانكه نمونه‌هایی از مكان‌های استقرار، در مصر باستان و روم باستان هم وجود دارد اما شكل كاروانسراهای ایران و درایتی كه برای احداث هر كدام از اینها به كار گرفته شده، علاوه بر تفاوت هر كاروانسرا با دیگری، نشان می‌دهد كه احداث این مكان‌ها چه هشیارانه بوده. تفكیك مكان استقرار انسان از حیوان، معماری فضا، نحوه بهره‌مندی از فضولات احشام و دام، نحوه فراهم كردن آب و غذا برای حیوانات، همگی ویژگی‌های خاص كاروانسراهای ایران است. امروز از تاریخ حیات كاروانسراهای ایران، مجموعه داستان‌هایی از هزار سال قبل و از قرن سوم به بعد برای ما به یادگار مانده و از جمله، اشارات متعددی در شاهنامه فردوسی یا مثنوی مولوی كه نقل می‌كند این آدم آمد و این كاروان وارد شد و احشامش را به این مكان سپرد و شب چه گذشت و فردا چه شد و فلانی از این راه مخفی گریخت و ....

احتمالا با آغاز شهرنشینی در ایران و از دوران قاجار به بعد، دیگر ساخت كاروانسرا در ایران هم متوقف شده است؟

طبیعی است از زمانی كه حفظ امنیت و مسافرت با امكانات امروزی توام شد و مثلا، ماشین به ایران آمد، نیاز به ایجاد كاروانسرا در بین راه هم كاهش یافت. اما تاریخچه ساخت كاروانسراها در ایران بسیار مفصل است و حتی در اساطیرمان هم نشانه‌هایی از وجود كاروانسراها هست چنانكه طبق این روایات، سابقه ساخت «وَرجَمكرد» كه یك شهر زیرزمینی بوده، به این اسطوره بازمی‌گردد كه وقتی دنیا سرد شد و یخبندان جهان را فراگرفت، خداوند دستور داد كه بروید زیرِ زمین و شهری كوچك بسازید و از هر حیوانی هم یك جفت نر و ماده ببرید تا زمستان سرد چند ده ساله بگذرد و شما زنده بمانید كه این اسطوره، شبیه كشتی نوح (ع) است. بنابراین، پیشینه كاروانسراهای ایران را باید در قصه احداث همین محل‌های استقرار جمعی دنبال كرد چون كاروانسرا هم، محل استقرار میان راهی جمعی است كه در این پیگیری‌ها، به «ورجمكرد» هم می‌رسیم.

آیا گردشگران خارجی كه به ایران می‌آیند یا گردشگر داخلی، علاقه‌ای به بازدید از كاروانسراهای تاریخی ایران دارند؟

علاقه مبتنی بر دو عامل است. متفاوت بودن، یكی از عوامل ایجاد علاقه است و اتفاقا این عامل امروز بسیار بیشتر مورد توجه قرار می‌گیرد. شما به یك روستا سفر می‌كنید چون محیط متفاوتی دارد و در خانه یك روستایی اقامت می‌كنید چون خانه‌اش متفاوت است و غذای متفاوتی به شما می‌دهد و ارتباطش با شما متفاوت از ارتباط مردم شهر است. تفاوت و تنوع، انگیزه ایجاد می‌كند. بسیاری از گردشگران هم می‌خواهند مكان‌های متفاوت و جدید ببینند. بنابراین مسافری كه از كشور فرانسه به ایران می‌آید، وقتی وسط كویر یك كاروانسرا ببیند، تعجب می‌كند چون این مكان، یك مكان متفاوت است. اما آنچه به یك سفر واقعی منجر می‌شود، مجموع ارزش‌هایی است كه در یك اثر تاریخی وجود دارد و باید به مخاطبش منتقل شود. اگر برای همین توریستی كه از دیدن این كاروانسرای وسط كویر متعجب شده، جزییات و فنون ساخت و چرایی احداث و ویژگی‌های بنا و ارزش‌های كاركردی اثر را شرح دهیم، این سفر، یك سفر تاریخی با كاركرد صحیح است. گردشگری امروز ایران، به جای كنجكاو محوری و تفاوت محوری و گاهی هم خاطره محوری، باید بر ارزش‌های میراث فرهنگی مبتنی باشد و پاسخ به چرایی‌ها بدهد. همانطور كه شما می‌پرسید چرا كاروانسرا در تاریخ میراث فرهنگی ایران مهم و ارزشمند است. اگر ما پاسخ این چراها را به گردشگر بگوییم، تا پایان عمر مواجهه با این اثر تاریخی ارزشمند را از یاد نخواهد برد.

٭مصرعی از شعر سیف فرغانی شاعر قرن هفتم
منبع: روزنامه اعتماد

نظر دهید