«الرِسالة المُعینیّة» اثر خواجه نصیر‌الدین طوسی منتشر شد

1399/8/12 ۱۰:۵۵

مؤسسۀ پژوهشی میراث مکتوب سیصد‌و‌چهل‌و‌ششمین اثر از آثار خود را به انتشارجلد اول «الرِسالة المُعینیّة» (الرِسالةُ المُغنیة) و حلّ مشکلات معینیه» اثر خواجه نصیر‌الدین طوسی اختصاص داد.

مریم مرادخانی: مؤسسۀ پژوهشی میراث مکتوب سیصد‌و‌چهل‌و‌ششمین اثر از آثار خود را به انتشارجلد اول «الرِسالة المُعینیّة» (الرِسالةُ المُغنیة) و حلّ مشکلات معینیه» اثر خواجه نصیر‌الدین طوسی اختصاص داد.

این اثر در بر دارندۀ متن مصحَّحِ فارسی با تصحیح و تحقیق سجاد نیک‌فهم خوب‌روان و فاطمه سوادی و دو پیش‌گفتار پروفسورجمیل رجب، رئیس کرسی تاریخ علم در جوامع اسلامی دانشگاه مگ‌گیل و دکترحسین معصومی همدانی، استاد مؤسسۀ حکمت و فلسفۀ ایران، است.

جمیل رجب، در این کتاب که به عنوان دومین اثر در مجموعۀ «متون و پژوهش‌هایی در تاریخ علم» مؤسسۀ پژوهشی میراث مکتوب منتشر شده است، در مقدمۀ خود نخست به چاپ عکسی این رساله در سال 1335 اشاره کرده  و می‌نویسد: «تا جایی که من اطلاع دارم، و به دلایلی که در ادامه می‌آید، این دو اثر تا حدود یک ربع قرن، پس از چاپ مرحوم دانش‌پژوه، مهجور ماند. دلیل نخست این که هر دو اثر به گونه‌ای ادبی تعلق دارند به نام هیئت که به‌طور کلی تحت‌الشعاع متون نجوم عملی قرار داشت. دلیل دوم این‌که ادعا شده، آثار علمی فارسی از اهمیت کم‌تری برخوردارند، چون صرفاً ترجمه یا تحریری از آثار عربی هستند. بنابراین غیرمنتظره به نظر می‌رسید که خلاقانه‌ترین نظریات نجومی خواجه بسیار پیش‌تر از آن‌که در آثار عربی دیده شوند، در این دو رسالۀ فارسی ظاهر شده‌اند».

وی کشف اهمیت این دو اثر  را ـ به ویژه اینکه این دو در واقع مبنای اثری عربی در هیئت با عنوان التذکرة فی علم الهیئة از خواجه است ـ یک حُسن اتفاق می‌داند و می‌افزاید: حدود سی سال پروژه‌ها و تعهدات دیگر سدّ راه این کار شدند. در این مدت، من گاه و بی‌گاه روی متن و ترجمه کار می‌کردم، و حتی گزیده‌هایی از حل و یک فصل از آن را چاپ کردم و هر وقت مجالی دست داد از همکارانم کمک خواستم، به‌خصوص از سِرگی تورکین که در پروژۀ ما در دانشگاه مک‌گیل با عنوان «علوم عقلی در اسلام» از سال 2009 تا 2013 م همکاری می‌کرد. تورکین بود که توجه مرا به نسخۀ تاشکند حل جلب کرد. این نسخه که تاریخ دست‌نیافتنی تألیف حل در آن آمده، شاهدی است بر این مدعا که جفت طوسی در اصل اولین بار در حل و نه در تذکره مطرح شده بوده است».

رجب در ادامۀ پیش‌گفتار خود به همکاری نیک‌فهم خوب‌روان و سوادی در تصحیح این اثر پرداخته است و به خوانندگان این‌چنین توضیح می‌دهد: این دو مصحح دانشجوی دکتری من شدند. وقتی از این دو نفر پرسیدم که آیا مایل هستند متن و ترجمۀ ثکسون را مورد بازبینی قرار دهند، موافقت کردند.

حسین  معصومی همدانی، پژوهشگر حوزه فلسفه علم و تاریخ علم نیز در پیش‌گفتاری مستقل بر این اثر، آن را نخستین تصحیح انتقادی دو رسالۀ مهم فارسی از خواجۀ طوسی می‌داند، یکی الرسالة المعینیة (یا الرسالة المغنیة) و دیگری حل مشکلات معینیه، که پیش از این تنها یک چاپ نسخه‌برگردان از آن‌ها در دست بود. خواجه این دو رساله را در دوران اقامت در قلعه‌های اسماعیلیان برای معین‌الدین فرزند ناصرالدین عبدالرحیم بن ابی منصور محشتم قهستان، همان که اخلاق ناصری و اخلاق محتشمی را به نام او نوشته، تألیف کرده است.

دبیر مجموعۀ «متون و پژوهش‌هایی در تاریخ علم» مؤسسۀ پژوهشی میراث مکتوب، با اشاره به زمان انتقال احتمالی نصیرالدین طوسی به الموت، و این که زبان بیشتر آثار او عربی می‌شود، یادآور می‌شود که خواجه پس از سقوط الموت نیز این شیوه را ادامه می‌دهد. غالب تحریرهای او از آثار ریاضی یونانی و نیز نوشته‌های علمی و کلامی و فلسفی شخص او و نیز شرح او بر اشارات ابن‌سینا، که همه به عربی است، به این دوران، یعنی از سال 644 ق تا درگذشت او در 672 ق تعلق دارند.

معصومی همدانی در ادامه به دو استثنای مهم در آثار نصیرالدین طوسی اشاره می‌کند و اظهار می‌دارد که زیج ایلخانی هر چند در حدود 672 ق تدوین شده اما طبق سنّت مرسوم در زیج‌نویسی به فارسی است و تحریر فارسی رسالۀ  کشف القِناع عن اسرار الشکل القَطاع نیز شاید در دوران اقامت در الموت نوشته شده باشد و نه در قهستان.

معصومی همدانی  به  الرسالة المعینیة و حل مشکلات معینیه اشاره می‌کند و چنین می‌نویسد: «این دو به شرحی که در مقدمۀ تصحیح آمده است، مقدمه‌ای اسماعیلی دارند مشتمل بر نعت امام اسماعیلی و کسی که رساله به نام او نوشته شده است، و در برخی از نسخه‌ها مقدمه‌ای که بعداً نوشته شده و جای مقدّمۀ اسماعیلی را گرفته است. چنان که خواننده در متن این دو رساله خواهد دید، میان این دو گونه مقدمه عبارت‌های مشترک هست. اعتقاد رایج این است که خواجه، بعد از پایان یافتن کار اسماعیلیان عبارت‌های بودار را از این مقدّمه‌ها حذف کرده و عبارت‌های بی‌آزار را نگاه داشته و عبارت‌هایی بر آن افزوده است و حتی، به گواهی برخی از نسخه‌ها، نام آن یکی از این دو رساله را هم از «الرسالة المعینیة» به «الرسالة المُغنیه» برگردانده تا، طبق نظر رایج هر گونه ردّ زندگی گذشتۀ خود را از آن بزداید. البته مقدمۀ اسماعیلی هر دو اثر طولانی‌تر از مقدمۀ بعدی است».

بنا به نوشتۀ معصومی همدانی، در این کتاب دیباچۀ نوشتۀ فارسی دیگر از خواجه به صورت ضمیمه آمده که مربوط به دوران اقامتش نزد اسماعیلیان می‌شود. یکی از این دو سند مقدمۀ زایچه‌ای است که خواجه برای تولّد یکی از پسران علاءالدین محمد استخراج کرده و دیگری دیباچۀ تقویمی است که به نام همو نوشته شده است. اهمیت این نوشته‌ها در این است که به همان دورۀ نگارش معینیه و حل مشکلات و اخلاق ناصری تعلق دارند.

دبیر مجموعۀ «متون و پژوهش‌هایی در تاریخ علم» مؤسسۀ پژوهشی میراث مکتوب اعتقاد دارد که معینیه و حل مشکلات معینیه نه تنها به تاریخ علم در ایران و اسلام، بلکه به دلیل تأثیری که در دوران تکوین نجوم جدید داشته‌اند، به تاریخ علم به طور کلی تعلق دارند و خوشبختانه کار تصحیح آن‌ها به دست دو محقق جوان و فاضل و دقیق تاریخ علم صورت گرفته است.

کتاب «الرِسالة المُعینیّة» علاوه بر پیشگفتارها، تاریخچۀ متن و روش تصحیح شامل چهار بخش است. «الرسالة المعینیة» و الرسالة المغنیة»، حل مشکلات معینیه و پیوست‌ها، بخش‌های این اثر را تشکیل می‌دهد.

در بخش اول پس از دیباچۀ اسماعیلی، دیباچۀ اصلاح شده و فهرست ابواب، چهار مقالت پیش روی خوانندگان قرار می‌گیرد. مقالت اول شامل دو باب است. باب اول در مقدماتی که تعلق به علم هندسه دارد و باب دوم در مقدماتی که تعلق به علم طبیعی دارد.

در مقالت دوم، چهارده باب گنجانده شده است. این چهارده باب در وضع و شرح افلاک و حرکات عُطارِد، آفتاب، کواکب عِلوی و کواکب شش‌گانه و در شرح رجوع و استقامت و تشریق و تغریب است.

خوانندگان در مقالت سوم و در دوازده باب آن، با زمین و اختلاف احوال بقاع از جهت اختلاف اوضاع علویات آشنا می‌شوند. در معرفت ابعاد و اجرام موضوع شش باب مقالت چهارم است. در بخش خاتمه «الرِسالة المُعینیّة» خاتمه اسماعیلی، خاتمۀ اصلاح شده و خاتمۀ مختصر آمده است.

«حلّ مشکلات معینیه» بخش دیگر این کتاب است. در این بخش پس از دیباچۀ اسماعیلی و اصلاح شده 9 فصل با موضوعات کواکب ابدی الظهور و ابدی الخفا، در فلک خارج مرکز و تدویر آفتاب، در حل شک حرکت مرکز تدویر ماه، در شرح مدار مرکز تدویر ماه آمده است.

در هیئت افلام تداویر ستارگان بر مذهب ابو علی بن الهیثم، در موضع اقامت کواکب، در خسوف و کسوف، در تصویر تعدیل الایام بلیالی‌ها و در صورت دایرۀ هندی عناوین پنج فصل بعدی بخش «حل مشکلات معینیه» است.

علاقه‌مندان در ادامۀ مطالعۀ این اثر و در پیوست آن دیباچۀ طالع مولود کیخسرو‌بن علاءالدین و دیباچۀ تقویم علائی را از نظر می‌گذرانند.

تصاویر نسخه‌های خطی، نمایه‌ها و ترجمۀ پیشگفتارها به زبان انگلیسی پایان بخش «الرِسالة المُعینیّة» است.

مؤسسۀ پژوهشی میراث مکتوب جلد نخست تصحیح «الرِسالة المُعینیّة» را به بهای 77 هزار تومان با جلد شومیز و 97 هزار تومان با جلد سخت منتشر کرده است.

علاقه‌مندان برای دریافت اطلاعات بیشتر دربارۀ این کتاب و دریافت آن می‌توانند با شماره تلفن 02166490612 داخلی 105 تماس حاصل نمایند.

منبع: میراث مکتوب