ماجرای امضای فرخ‌خان

1397/12/12 ۰۹:۲۶

نادرشاه افشار حدود خاوری ایران را به حدود تاریخی و باستانی آن رساند ولی با کشته شدن وی، قلمروی او فروپاشید. در قسمت اعظمی از بخش‌های خاوری ایران، احمد شاه ابدالی، حکومت سدوزایی یا درانیان را تأسیس کرد و در بخش‌های باختری و مرکزی خراسان پس از مدتی کشمکش، سرانجام نوه نابینای نادرشاه یعنی شاهرخ شاه افشار، حکومتی ضعیف و ناتوان ایجاد کرد، حکومتی که از اقتدار لازم بی‌بهره بود و در درون آن خوانین و قدرت‌های محلی صرفاً اطاعتی ظاهری از شاهرخ شاه افشار داشتند.

سالگرد انعقاد قرارداد خروج ایران از هرات

محمدعلی بهمنی قاجار: نادرشاه افشار حدود خاوری ایران را به حدود تاریخی و باستانی آن رساند ولی با کشته شدن وی، قلمروی او فروپاشید. در قسمت اعظمی از بخش‌های خاوری ایران، احمد شاه ابدالی، حکومت سدوزایی یا درانیان را تأسیس کرد و در بخش‌های باختری و مرکزی خراسان پس از مدتی کشمکش، سرانجام نوه نابینای نادرشاه یعنی شاهرخ شاه افشار، حکومتی ضعیف و ناتوان ایجاد کرد، حکومتی که از اقتدار لازم بی‌بهره بود و در درون آن خوانین و قدرت‌های محلی صرفاً اطاعتی ظاهری از شاهرخ شاه افشار داشتند. در این میان، احمد شاه ابدالی شهر هرات را نیز تصرف کرد و بدین ترتیب هرات به قلمرو درانیان افغان ملحق شد. با ظهور آقا محمد خان قاجار، او که درصدد تأمین وحدت ایران بود به امور خراسان نیز پرداخت و پس از برکناری شاهرخ شاه افشار و تصرف مشهد، محمود درانی حاکم منصوب درانیان افغان در هرات را نیز به اطاعت از خود واداشت، اما با مرگ آقا محمد خان، خراسان را بار دیگر آشوب فراگرفت تا اینکه فتحعلی شاه در سال 1218 هجری قمری دوباره مشهد را تسخیر کرد و آرامش را به خراسان بازگرداند. اما این وضعیت نیز ناپایدار بود و سرانجام با انتخاب عباس میرزا ولیعهد در سال 1247 هجری قمری بود که امنیتی در خراسان مرکزی و باختری ایجاد شد.

پس از آرام کردن خراسان مرکزی و باختری، شاهزاده عباس میرزا به فکر اعمال حاکمیت دولت ایران در هرات افتاد و در سال 1249 هجری قمری، شاهزاده محمدمیرزا فرزندش را با سپاهی به هرات اعزام کرد. اما با درگذشت عباس میرزا و سپس فتحعلی شاه این مأموریت ناتمام ماند، با وجود این محمد میرزا خود پس از وفات فتحعلی‌شاه به سلطنت می‌رسد و بار دیگر به هرات لشکرکشی می‌نماید تا کامران‌ میرزا سدوزایی حکمران متمرد هرات را سرکوب کرده و مستقیماً بر هرات اعمال حاکمیت نماید. محمدشاه هرات را محاصره کرد. با وجود این، فشارهای سیاسی انگلستان و تصرف جزیره خارک به دست انگلستان که همراه با تهدید به تجاوز نظامی به بنادر خلیج‌فارس صورت گرفت، محمدشاه را مجبور به عقب‌نشینی از هرات کرد، تا اینکه در سال 1255 هجری قمری فرصتی دوباره برای دولت ایران جهت بسط نفوذش در هرات فراهم شد، در این سال، دولت انگلیس به قندهار و کابل یورش برده و این دو شهر را تسخیر و حکومت دست‌نشانده‌ای به وسیله شاه ‌شجاع سدوزایی تشکیل داد. استیلای انگلیس‌ها بر افغانستان دو سال طول کشید و در همین مدت، حکومت هرات که به دست یارمحمدخان افغان وزیر کامران سدوزایی افتاده بود، به دولت ایران متوسل شد. از سال 1256 هجری قمری، حکومت هرات به دولت ایران وابسته شد و خطبه و سکه در هرات به‌ نام محمدشاه گردید.

در سال 1257 هجری قمری با قیام افغان‌ها، به استیلای دولت انگلیس در کابل و قندهار خاتمه داده شد و بار دیگر حکومت کهندل‌خان بر قندهار و امیر دوست‌محمدخان بر کابل مسلط شدند. کهندل‌خان برای بازگشت به حکومت از پشتیبانی گسترده دولت ایران برخوردار شد و در نامه‌های متعدد به محمدشاه، قندهار را از جمله ایالات ممالک محروسه ایران دانسته و بر اطاعت کامل خود از دولت ایران تأکید می‌کند. امیر دوست‌محمدخان اگرچه مانند کهندل‌خان خود را مطیع دولت ایران نمی‌دانست ولی از ابراز ارادت‌های پیاپی به محمدشاه و دولت ایران خودداری نمی‌کرد. در چنین شرایطی و در ششم شوال 1264 محمدشاه پس از چهارده سال فرمانروایی درگذشت و با فوت وی پسر و جانشینش ناصرالدین‌شاه به پادشاهی ایران رسید. در آغاز پادشاهی ناصرالدین‌شاه، امیر دوست‌محمدخان امیر کابل با نامه‌نگاری‌‌های پیاپی به شاه جدید ایران ابراز ارادت کرد. سردار کهندل‌خان حاکم قندهار نیز بر اطاعت کامل از دولت ایران تأکید می‌کرد. در هرات نیز یارمحمدخان حاکم هرات تبدیل به یکی از امیران دولت ایران شده بود و افزون بر اینکه امور هرات را زیر نظر مستقیم دولت ایران اداره می‌کرد، حتی مأموریت‌های محوله از طرف دولت ایران در خارج از هرات را نیز انجام می‌داد. سیادت سیاسی ایران بر هرات و افغانستان، پس از درگذشت یارمحمدخان، که از طرف دولت ایران به ظهیرالدوله ملقب شده بود در سال 1267 هجری قمری، متزلزل شد. اگر چه پس از مرگ یارمحمدخان، دولت ایران فرزند وی صیدمحمدخان را به ظهیرالدوله ملقب و وی را به حکومت هرات انتخاب کرد، ولی صیدمحمدخان قادر به اداره صحیح هرات نبود. این وضعیت در جمادی‌الاول 1271 امیر دوست‌‌محمدخان را ترغیب به لشکرکشی به هرات کرد دوست محمد خان در این سال قراردادی با دولت انگلیس منعقد ساخت. بر اساس این عهدنامه، انگلیس‌ها متعهد به پشتیبانی مالی و نظامی از امیر دوست‌محمدخان شدند و دوست‌محمدخان نیز به انگلیس‌ها قول داد قندهار و هرات را متصرف گردد. به‌دنبال موافقتنامه امیر دوست‌محمدخان با دولت انگلیس، مناسبات دوستانه امیر کابل با دولت ایران تغییر کرد.

دوست‌محمدخان در سال 1272 هجری قمری پس از درگذشت حاکم دست‌نشانده ایران در قندهار یعنی کهندل‌خان به قندهار یورش ‌برد و این منطقه را تصرف کرد. دولت ایران به تجاوز دوست‌محمدخان به قندهار شدیداً اعتراض کرد، اما این اعتراض‌ها راه به جایی نمی‌برد و در حقیقت با تسخیر قندهار به وسیله دوست‌محمدخان، به حاکمیت ایران بر قندهار پایان داده شد. البته امیر کابل به تصرف قندهار بسنده نکرد و نیروهایی برای تسخیر فراه و اسفراز گسیل داشت و حتی درصدد دخالت در امور سیستان و لشکرکشی به هرات بر‌آمد. در همین زمان، هرج و مرج و آشوب، هرات را نیز دربرگرفت و صیدمحمدخان حاکم هرات کشته شد و امور هرات به دست تعدادی از شاهزادگان سدوزایی و شخصی به‌ نام عیسی‌خان بردرانی افتاد. آشوب در هرات و فعالیت‌های دوست‌محمدخان، دولت ایران را بر آن داشت تا درصدد اعمال حاکمیت مستقیم در هرات بیفتد. از این‌رو شاهزاده سلطان‌مراد میرزاحسام‌السلطنه حاکم خراسان مأمور تصرف هرات گردید. هرات در 11 صفر 1273 به دست سلطان‌مراد میرزا فتح شد. اما فشارهای سیاسی انگلستان و فراتر از آن تجاوز نظامی انگلیس به جنوب ایران و اشغال قسمت‌هایی از خاک ایران به دست نیروهای انگلیسی، دولت ایران را وادار به پذیرش خواسته‌های انگلیس‌ها مبنی بر ترک هرات و صرفنظر کردن از هرگونه ادعای حاکمیت بر افغانستان کرد. در عهدنامه‌ای که در شعبان 1273 -مارس 1857 میلادی در پاریس و به وساطت ناپلئون سوم امپراطور فرانسه و به وسیله فرخ‌خان کاشی به نمایندگی دولت ایران و لرد کولی به نمایندگی دولت انگلیس منعقد گردید، ایران به خواسته‌های انگلیس‌ها تن در داد و براساس فصل ششم عهدنامه پاریس، از هرگونه حق حاکمیت بر هرات و افغانستان صرفنظر کرد. انگلیس‌ها در عهدنامه پاریس در راستای قطع نفوذ ایران در افغانستان غفلتی کرده بودند و این فرض را که افغان‌ها خود به دلخواه طالب حاکمیت دولت ایران بگردند را پیش‌بینی نکرده بودند. این غفلت بعدها برای دولت انگلیس دردسرساز شد. پس از عهدنامه پاریس با وجود عقب‌نشینی قشون ایران، هرات، فراه، اسفراز، لاش، بادغیس و میمنه در دست حاکمانی قرار گرفت که کاملاً مطیع دولت ایران بودند و امیر وابسته به انگلیس کابل یعنی امیردوست‌محمدخان هیچ‌گونه تسلطی بر مناطق یادشده نداشت.

 این اوضاع هفت سال به درازا کشید تا اینکه در سال 1279 هجری قمری دوست‌محمدخان با پشتیبانی همه جانبه انگلیس‌ها، هرات را از اختیار سلطان‌احمدخان حاکم گمارده‌ شده ایران در هرات و پسر او شهنواز‌خان خارج ساخت و به بقایای نفوذ ایران در هرات پایان داد. البته دولت ایران نسبت به این تحولات بی‌تفاوت نماند و افزون بر پشتیبانی پنهانی مالی و سیاسی و نظامی از سلطان‌احمدخان، تلاش کرد با فعالیت‌های گسترده‌ دیپلماتیک مانع از حمایت انگلیس‌ها از دوست‌محمدخان گردد. اما کوشش‌های دولتمردان ایران نافرجام ماند و هرات در 8 ذیحجه 1279 به تصرف امیر دوست‌محمدخان درآمد.

منبع: روزنامه ایران