دریغ و حماسه / علی عظیمی‌نژادان

1397/6/27 ۰۹:۱۴

نكاتی درباره قطعه تاریخی نی‌نوا ساخته حسین علیزاده　

توصیف كلی ساختار اثر

این قطعه برای نخستین‌بار در تابستان سال 1362 و در قالب نواركاست توسط انتشارات ماهور منتشر شد. نی‌نوا درواقع كنسرتویی برای نی و اركستر زهی (شامل ویولون‌های اول و دوم، ویولا، ویولونسل و كنترباس) است كه در هشت قسمت طراحی شده و نگاهی دیگرگون به ردیف‌نوازی در دستگاه نوا دارد. در ساختار این اثر وجود مقدمه (پیش‌درآمد)، درآمدهای آوازی، چهارمضراب، ضربی، رِنگ و حتی حس بداهه و خلقِ در زمان به خوبی مشهود است. می‌توان گفت كه چنین استفاده‌ای از ردیف در موسیقی اركسترال ایرانی تا آن زمان بی‌سابقه بود. حتی استاد حسین دهلوی كه بخش مهمی از كارهایش در زمره ایرانی‌ترین آثار موسیقی اركسترال در كشورمان محسوب می‌شد و بعضا از فواصل ریز پرده نیز در برخی آثارش استفاده می‌كرد چنین رویكردی در آهنگسازی نداشت و بیشتر بر مبنای الهام از موسیقی سنتی ایران قطعاتی را تصنیف می‌كرد. اما از میان كارهای پیش از ساخته شدن نی‌نوا در كشورهای همسایه می‌توان به اثر معروف «موغام سمفونیك شور» ساخته فكرت امیراف اشاره كرد كه آهنگساز در این كار با استفاده از شعبات موغام‌های شور و اوشاری موسیقی آذربایجان و درقالب اركسترسمفونیك با رویكردی مشابه علیزاده در ساختن نی‌نوا عمل كرده بود. خود آهنگساز ایده اصلی نی‌نوا را مربوط به یكی از اجراهای گروهی خود در جشن هنر شیراز 1355 می‌داند با این تفاوت كه فرم اصلی آن كار كاملا بر ردیف‌سازی و آوازی بنا شده بود درحالی كه نی‌نوا، براساس برداشتی كاملا آزاد از گوشه‌های ردیف موسیقی ایرانی استوار است. در خلق نی‌نوا جمشید عندلیبی (نی)، خاچیك باباییان (ویولون)، فرشید بصیری (ویولا) و محسن تویسركانی (ویولونسل) نقش داشته‌اند. این اثر در نوای سل نوشته شده است كه نت درجه ششم (نت می) آن ربع پرده (كرن) بم‌تر است و وظیفه اجرای آن در طول قطعه برعهده ساز نی گذاشته شده و جمشید عندلیبی نیز به خوبی حق مطلب را ادا كرده است و بدین‌ترتیب آهنگساز، اثر خود را از وابستگی به اركستر ایرانی رهانیده است و این قطعه تنها با اضافه شدن یك نی به اركسترهای جهان امكان اجرا پیدا می‌كند. گفتنی است كه گرچه قطعه نی‌نوا را به عبارتی می‌توان نخستین تلاش یك آهنگساز ایرانی برای ساختن یك كنسرتو برای ساز نی و اركستر قلمداد كرد اما به هر حال پیش از ساخته شدن این اثر تلاش‌های موثری نیز برای استفاده درست و منطقی از این ساز در برخی كارهای اركسترال ایرانی به‌خصوص در‌زمینه موسیقی فیلم شده بود كه از مهم‌ترین آنها می‌توانیم به موسیقی فیلم‌های بیتا (هژیر داریوش-1351) و خاك (مسعود كیمیایی-1352) اشاره كنیم. در موسیقی فیلم بیتا كه توسط لوریس چكنواریان ساخته شد گروه سازهای ملی به سرپرستی استاد پایوربه عنوان نوازندگان این اثر حضور داشتند و استاد حسن ناهید نیز به عنوان نوازنده نی در نواختن تم اصلی این موسیقی در دستگاه ماهور (در میزان 8/6 سنگین) به همراه گروه حضور داشت. اصولا اگر در دورنمای تاریخ موسیقی ایران استاد حسن كسایی را به عنوان نخستین ویرتئوز (نوازنده ماهر و تكنیكی) در عرصه نوازندگی نی قلمداد كنیم كه بیشتر به‌عنوان یك تك نواز برجسته نوازندگی می‌كرد، حسن ناهید را نیز باید نخستین نی‌نواز ماهر ایرانی در گروه‌نوازی‌ها و حتی كارهای چند‌صدایی در موسیقی ایرانی بدانیم كه به‌خصوص اجراهای او در گروه سازهای ملی استاد پایور بسیار اهمیت داشت. اسفندیار منفرد‌زاده نیز در ساختن موسیقی فیلم خاك به صورت موثری از این ساز در صحنه‌های از این فیلم استفاده كرده است، به‌خصوص در صحنه‌های مربوط به عزاداری عقیل در سوگ برادرش مصیب كه در آن وضعیت، عقیل از لحاظ روانی فرو می‌ریزد و در اوج روان‌پریشی، در كوچه‌های دهكده راه می‌رود و سینه‌زنان نام مصیب را تكرار می‌كند و می‌گرید و در چنین صحنه‌ای هیچ سازی مانند نی نمی‌توانست این همه مصیبت را باز گوید و همراه با تصویر با فضای تراژیك فیلم، سوگواری كند. در این قسمت فیلم، قطعه‌ای كه با اركستر زهی همراه با سنتور و نی ‌نواخته می‌شود در مایه دشتی و در میزان4/2 است. البته در برخی كارهای پاپ دوران گذشته نیز می‌توانیم حضور موثر نی را ملاحظه كنیم مانند قطعه گل واژه با ترانه‌ای از منصور تهرانی و ملودی صادق نجوكی.

پیشینه كارهای آهنگسازی علیزاده قبل از ساختن نی‌نوا و شرایط تاریخی زمان ساخته شدن این اثر

قطعه نی‌نوا را به لحاظ محتوایی می‌توان قطعه‌ای الهام گرفته از آیین‌های مذهبی ایران و برآمده از فضای سیاسی- اجتماعی اوایل انقلاب اسلامی قلمداد كرد. همچنان كه اشاره شد نخستین طرح‌های مرتبط با این قطعه، به سال 1355 و جریان جشن هنر شیراز بازمی‌گردد. اصولا حسین علیزاده در‌میان دستگاه‌های مختلف ایرانی همواره علاقه خاصی به دستگاه نوا داشته است و درجریان یازدهمین جشن هنر شیراز (سال 1356) نیز از طرف مركز حفظ و اشاعه موسیقی و به همراه نوازندگانی چون علی‌اكبر شكارچی (كمانچه)، پرویز مشكاتیان (سنتور)، محمدعلی كیانی‌نژاد (نی) و مرتضی اعیان (تنبك) و خوانندگی خانم فاطمه واعظی (پریسا) كنسرت معروفی را در دستگاه نوا اجرا كرد كه در زمانه خود بسیار مورد‌توجه قرار گرفت. علیزاده از جمله در این كنسرت، تصنیف بسیار زیبایی برمبنای یك ملودی از استاد صبا با عنوان «الا ‌ای پیر فرزانه» با شعری از حافظ تنظیم و اجرا كرد كه این تصنیف حتی در فیلم معروف سوته‌دلان علی حاتمی استفاده شد. تصنیف الا ‌ای پیر فرزانه از نخستین آثار در تاریخ موسیقی ایران است كه در آن از میزان مختلط پنج‌تایی استفاده شده است و برای مخاطبانی كه گوش‌شان به تقارن ضرب‌ها و وزن‌ها عادت كرده بود، تازه و عجیب جلوه می‌كرد. اصولا علیزاده از همان ابتدا در زمره آهنگسازانی بود كه از میان عناصر مختلف آهنگسازی به عنصر ریتم و اوزان‌ مختلف موسیقایی بسیار اهمیت می‌داد. به عنوان مثال او در قطعه «سواران دشت امید» در دستگاه ماهور كه اختصاصا برای سازهای ایرانی و 3 گروه تنبك ساخته شده است از ریتم‌های لنگ به صورت پلی‌ریتمیك چند‌ضربی استفاده كرده است. او در این اثر از گوشه‌های خاوران و مرادخانی به‌خوبی بهره برده و البته آنها را با تخیلات خودش آمیخت. به هر حال این قطعه به نوعی بیانگر موسیقی انقلابی و رزمی است؛ اثری كه به قول خود آهنگساز نوید انقلاب را با اصوات موسیقی بیان می‌كند. (نگاه كنید به كتاب گفت‌وگو با حسین علیزاده از محسن شهرنازدار ص111). علیزاده پس از ساختن سواران دشت‌امید قطعه‌ای به نام حصار را در سال 1356 تصنیف كرد. این كار تحت‌تاثیر دسته‌های سینه‌زنی در ماه محرم و تصاویر و خاطراتی كه آهنگساز از این دسته‌ها به‌خصوص در مناطق جنوب شهر تهران و محل اقامت خانوادگی خود در منطقه سید‌نصرالدین دارد، ساخته شده است كه البته در بطن خودش فارغ از مسائل سیاسی نیست چرا كه اساسا حصار به مفهوم زندان است و به قول خود آهنگساز برای برخی از زندانیان زمان شاه (از جمله همسر آقای علیزاده) نوشته شده است. علیزاده درباره این قطعه اینگونه توضیح می‌دهد كه: «قطعه حصار از دریچه گوش شنونده‌ای است كه در جایی به‌طور ثابت مستقر است و یك دسته بزرگ (مثل دسته طیب) از جلوی او رد می‌شود... مضمون و محتوای حصار از نظر موسیقایی، مبارزه و خواست انقلابی است. من فانتزی‌های هنری خودم را جدا از گذشته نمی‌بینم. در صورتی كه شكل مذهبی ندارد ولی آن جنبه‌های هنری، احساسی و معنوی موسیقی كه در آن جریانات می‌دیدم، هنوز در ذهنیتم وجود دارد و ذهنیت من از آن تغذیه می‌شود. حصار، ستیز، مبارزه و نوحه‌خوانی است. در قسمت دوم این اثر، فرم حصار، فرم نوحه‌خوانی است و نقش نوحه‌خوان را تار بر‌عهده دارد. قطعه حصار، نقطه پایانی ندارد و تمام نمی‌شود چون رو به روی شما به‌عنوان یك ناظر، گرد و غباری از یك عده كسانی كه آمده‌اند و رفته‌اند، مانده است كه در قطعه حصار هم به صورت گرد و غبار شكل می‌گیرد و قطع نمی‌شود. احساس می‌كنید كه یك عده از تصویر روبه‌روی شما دور شده‌اند.» (همان ص 113) با شتاب گرفتن امواج انقلاب علیزاده در زمره فعال‌ترین موسیقیدانانی بود كه ضمن شركت در تظاهرات مختلف، سرودهایی برای مردم انقلابی آن زمان تصنیف كرد كه این مساله تا سال‌های اول پس از انقلاب اسلامی ادامه پیدا كرد و از جمله مهم‌ترین آنها می‌توانیم به سرود اتحاد (با شعری از حمید حمزه)، سرود ژاله خون شد (با شعری از سیاوش كسرایی) و سرودی برای روز كارگر (برای اركستر سمفونیك) اشاره كنیم. اما آغاز تصنیف قطعه نی‌نوا به سال 1361 بازمی‌گردد زمانی كه بنا به گفته آهنگساز، استاد هوشنگ ابتهاج (هـ . ا. سایه) به ساختن یك مثنوی مشغول بود و علیزاده هم پس از متوجه شدن از این قضیه تصمیم می‌گیرد كه به‌گونه‌ای با او همراه شود. آهنگساز هنگام ساختن این اثر از همان ابتدا شعر معروف سرآغاز دفتر نخست مثنوی مولوی یعنی «بشنو از نی...» را در ذهنش مدنظر داشت و پس از مدتی به این نتیجه می‌رسد كه مناسب است از ساز نی در ساختار این اثر استفاده كند و در‌نهایت بهترین صورت استفاده از این ساز را درگفت‌وگوی میان این ساز و اركستر زهی تشخیص می‌دهد. اما علیزاده پس از ساختن این قطعه آن را نزد استاد ابتهاج می‌برد تا طبق قرار قبلی پس از تایید نظر ایشان از این اثر به عنوان موسیقی زیر كلام مثنوی آقای ابتهاج استفاده شود كه البته درنهایت آقای ابتهاج از چنین تصمیمی منصرف می‌شوند و خطاب به علیزاده می‌گویند كه حیف است چنین اثری، زیر كلام من بیاید (نگاه كنید به مستند به تماشای آب‌ها). علیزاده در جایی دیگر درباره انگیزه تالیف نی‌نوا می‌گوید: «انگیزه تالیف نی‌نوا اسم نی‌نوا است و البته معنایش كربلا نیست. من به‌شدت این اسم را دوست دارم و این یك واژه موسیقایی است كه در روایت‌های مذهبی و واقعه كربلا می‌آید و من اسم نی‌نوا را قبل از آنكه ساخته شود، انتخاب كرده بودم. انگیزه‌اش صرفا اسم زیبای نی‌نواست. اما اینكه چه حسی و چه چیزی را می‌گوید به تصور من از آن زمانی كه نی‌نوا را نوشتم مربوط است. مسائل جامعه ما در آن زمان بسیار پیچیده بود و این قطعه یك برداشت شخصی از آن دوران است. هرچند تمام مردم ایران با افكار و ایده‌های مختلف، این قطعه را از آن خودشان می‌دانستند و تعبیرهای مختلفی از آن داشتند.» (گفت‌وگو با حسین عیزاده، محسن شهرنازدارص114) آهنگساز در جایی دیگر درباره شرایط زمانی ساختن این قطعه و وضعیت روحی خود در آن دوران اینگونه ابراز می‌كند: «زمانی كه این قطعه را می‌ساختم به دلیل جنگ ایران و عراق و مبهم بودن نتیجه جنگ، همراه با نوشتن نت‌ها اشك می‌ریختم. در آن زمان حتی به من پیشنهاد می‌كردند كه برای جنگ آثاری بسازم اما من این پیشنهادها را رد كردم. در آن دوران خیلی‌ها مسائل هیجان‌انگیز جنگ را می‌دیدند اما من بیش از هرچیز جنایت‌های دشمن را می‌دیدم و می‌توانم بگویم كه نی‌نوا به حس و حال من در آن زمان مربوط می‌شود. برای من نی‌نوا در حكم یادداشت روزانه است.» (رجوع شود به مستند به تماشای آب‌ها). با توجه به نقل‌قول‌هایی كه از آقای علیزاده شد به‌خوبی مشخص می‌شود كه او حداقل در یك برهه زمانی به «هنر متعهد» معتقد بود و به موسیقی به ما هو موسیقی چندان اعتقادی نداشت. به همین دلیل ایده‌های موسیقی‌های خویش را یا از فضای اجتماعی- سیاسی اطرافش دریافت می‌كرد یا از آیین‌های ملی و مذهبی جامعه ایران.

تجزیه و تحلیل مختصر اثر

همچنانكه گفته شد قطعه نی‌نوا درهشت قسمت (موومان) طراحی شده است كه به ترتیب عبارتند از: درآمد، مثنوی، نغمه1، نغمه2، جامه‌دران، نهفت، فرود (تكرار درآمد) و رقص‌‌سماع. این هشت قسمت صرف‌نظر از قسمت آخر (رقص سماع) و جامه‌دران با عناوین گوشه‌های دستگاه نوا نامگذاری شده‌اند. قسمت «جامه‌دران» را در این قطعه می‌توان یك بافت چند‌صدایی از چند موتیف مختلف در محدوده ملودیك گوشه جامه‌دران از آواز بیات اصفهان به حساب آورد. قسمت رقص‌سماع هم حالت ریتمیك دارد و در‌واقع یك رِنگ ده ضربی تركیبی محسوب می‌شود و می‌توان آن را گونه‌ای «روندو» فرض كرد. روندو فرمی متعلق به دوره كلاسیك موسیقی غربی است كه حاوی یك ایده اصلی (ترجیع بند) است كه در سراسر قطعه به‌صورت عینی یا مشابه تكرار می‌شود و البته مابین این تكرارها ایده‌های دیگری (اپیزودها) قرار می‌گیرند. پس در فرم روند‌و تناوب یك تم اصلی با چند تم دیگر را ملاحظه می‌كنیم. به‌هر‌حال ترجیع‌بند قسمت رقص سماع- كه به عبارتی می‌توان آن را قطعه مستقلی نیز در نظر گرفت- جمله‌ای است كه توسط دو نی اجرا می‌شود و البته هربار نیز به گونه‌ای متفاوت دیده می‌شود و اپیزود این روندو هم بخش‌هایی است كه توسط اركستر زهی در پاسخ به نی‌ها اجرا می‌شود. در عین حال اگر به روند كلی این اثر از آغاز موومان اول (درآمد) تا پایان موومان هشتم (رقص سماع) توجه كنیم، متوجه می‌شویم كه مسیر حركت موسیقایی از فضای ضجه و مویه، مغموم و تراژیك به سمت مسیر امیدوارانه و رهایی‌بخش سیر می‌كند كه البته این مساله با روح مذهبی- حماسی حاكم بر آیین عاشورا متناسب است چرا كه مطابق این آیین و مكتب تشیع، شهیدان زنده و جاویدند؛ مبارزه ادامه دارد؛ امید پیروزی وجود دارد و رویكرد بدبینانه و نهیلیستیك جایگاهی ندارد و این برخلاف آن تصور غالب و عمومی از این قطعه است. هرچند طی این سال‌ها رسانه‌های عمومی بیشتر سعی كردند كه بخش‌های غمناك این اثر را پخش كنند و این قسمت‌ها را پررنگ نشان دهند و همین امر باعث شده است كه جنبه‌های گوناگون این اثر (غم توام با امید) به صورت دقیق شناخته نشود و به دلیل تكرارهای مداوم قسمت‌های غمناك این كار یك حالت دافعه‌ای را در میان بسیاری از مخاطبان ایجاد كرده است. اما از این نكته كه بگذریم همچنان كه قبلا اشاره شد آهنگساز در تصنیف این قطعه، فرم كلی اثر را بر‌پایه فرم كلی ردیف در نظر گرفته است؛ به معنی در پی هم آمدن گوشه‌های مختلف دستگاه نوا بر‌اساس سلسله‌مراتب آنها.

البته این ترتیب تسلسل گوشه‌های دستگاه نوا در قسمت جامه‌دران كه از بیات اصفهان گرفته شده است موقتا متوقف می‌شود و سپس ادامه پیدا می‌كند در عین حال هر بخش از اثر با در نظر گرفتن ویژگی‌های مدال هر گوشه و استفاده از آن دسته از موتیف‌های ملودیك آنكه كه قابلیت بسط یا تغییر دارند، نوشته شده است.

در نی‌نوا به جز گوشه یا مدهای اصلی مانند درآمد، نیشابورك، جامه‌دران و نهفت، گوشه‌های فرعی نیز در شكل‌گیری و تركیب ملودی‌ها نقش اساسی داشته‌اند. انگاره‌های ریتمیك دستگاه نوا نیز، پایه و اساس بسط و گسترش ریتم در نی‌نوا است. در اصول این‌گونه استفاده از ماتریال و مصالح ردیف موسیقی ایران در یك كار اركسترال چند‌صدایی در عین بدیع بودن، نشانه‌ای از رویكرد اصالت‌گرایی و دیدگاه «بازگشت به خویشتن» علیزاده در كار آهنگسازی بود كه خود این امر از آموزه‌های وی در مركز حفظ و اشاعه موسیقی (زیرنظر نورعلی برومند و داریوش صفوت) نشات می‌گرفت. به عنوان مثال آقای فخرالدینی نیز در قسمت‌هایی از موسیقی سریال سربداران از موتیف‌های برگرفته از گوشه‌های دستگاه نوا استفاده كرده است اما آنها را با ذوق و قریحه ملودی‌سازی خود به‌خوبی آمیخته و به مراتب بیش از علیزاده از قوه خلاقیت خویش بهره برده است. البته می‌توان گفت كه از میان قسمت‌های مختلف قطعه نی‌نوا همین قسمت رقص سماع بیش از قسمت‌های دیگر حاوی نكات خلاقانه آهنگسازی است. همچنین در نی‌نوا، چند‌صدایی بر‌اساس فواصل دوم، چهارم و پنجم شكل گرفته است. در عین حال با توجه اینكه این اثر در نوای سل نوشته شده است، مهم‌ترین نت‌ها در این قطعه عبارتند از: سل، دو، ر (در گوشه نهفت)، فا و لا كه این نت‌ها در شكل‌گیری هارمونی كلی اثر و ایجاد ساختار كنترپوانی قطعه نقش مهمی دارند.

هرچند با بررسی هارمونی نی‌نوا می‌توان به این نتیجه رسید كه آهنگساز بیش از آنكه اولویت خود را در پیشبرد قطعه، روابط عمودی صداها در نظر گرفته باشد، حركت‌های ملودیك افقی و كنترپوانتیك را برای ساختار اصلی قسمت‌های مختلف اثر انتخاب كرده است.

آهنگساز در این اثر در طراحی بافت كنترپوانتیك قطعه، از تقابل خطوط ریتمیك به‌منظور ایجاد موتوری پیش برنده استفاده كرده است. در طراحی هارمونی قطعه نیز نگاه گام محور حاكم نبوده است و آكوردها بر اساس دانگ‌های مورد استفاده در مد، متناسب با حركت ملودی، خلق شده‌اند. در تقابل خطوط ملودیك نیز آهنگساز از تكنیك ایمیتاسیون (تقلید) استفاده كرده است كه با بافت هتروفونیك حاصل از بداهه‌نوازی سازهای ایرانی با یكدیگر یا یه صورت خاص، ساز و آواز متناسب است. در طرحی ریتمیك قطعه نیز علیزاده از دو رویكرد سیال و درون موتیفی، برگرفته از موسیقی آوازی ردیف و همچنین ریتم‌های میزان‌بندی شده برگرفته از قطعات ریتمیك ردیف مانند چهارمضراب‌ها، ضربی‌ها و رنگ‌ها استفاده كرده است. اصولا میزان‌بندی نی‌نوا را می‌توان به صورت عمده در سه متر چهارضربی، دو ضربی (ساده و تركیبی) و سه‌ضربی بررسی كرد و اینگونه استنباط كرد كه طراحی ریتمیك نی‌نوا بر اساس تركیب‌های مختلف این سه الگو انجام شده است. نكته آخر اینكه باید توجه داشت كه برای مطرح شدن و جلوه كردن یك اثر در سطح عمومی جامعه، عوامل گوناگون اجتماعی، فرهنگی و هنری و به‌طور‌كلی مجموعه قدرت‌های اجتماعی (با الهام از میشل فوكو) دخیل هستند و قطعه نی‌نوا نیز با وجود تمامی اهمیتی كه در تاریخ موسیقی ایران دارد اگر در برهه زمانی خاصی كه مصادف با اوایل دهه 60، دوران جنگ تحمیلی و فضای ایدئولوژیك مسلط بر جامعه بود، عرضه نمی‌شد و از طریق صدا وسیما مرتب به گوش مردم نمی‌رسید به هیچ‌وجه آن تاثیر مطلوب را نمی‌گذاشت و شاید مانند بسیاری از قطعات مهم شادروان حنانه، ملیك اصلانیان، دهلوی، استوار، پژمان و دیگران به بوته فراموشی سپرده می‌شد یا در حاشیه قرار می‌گرفت.

توضیح: در نوشتن این مقاله علاوه بر برداشت شخصی خود از مقالات آقایان رامین روشندل، علاءالدین حسینی و حمید مرادیان در تجزیه و تحلیل قطعه نی‌نوا سود جسته‌ام.

منبع: روزنامه اعتماد

نظر دهید