1396/8/30 ۱۰:۵۹
بخشی گسترده از جریان نوخواهی در زمینه آموزش‌وپرورش این سرزمین، نه‌تنها در اندیشه نوخواهانه ایرانیان که هم‌تراز و همراه با آن در آیین دیرینه نیکوکاری مردمان این سرزمین یعنی آیین وقف ریشه داشته است. کمتر شهری را در ایران می‌توان نشان گرفت که در آن نشانه‌هایی از پیوند میان آموزش و وقف وجود نداشته باشد. تبریز و قزوین که روزگاری پایتخت‌های دودمان صفوی به شمار می‌آمدند، نهادهایی آموزشی برآمده از دل تاریخ دارند که با آیین نیکوی وقف پیوند یافته‌اند.
وقف فرهنگ، پاس‌داشت نیکوکاری
مدرسه تومانیان برآمده از یک جهیزیه پربرکت یک مدرسه وقفی در شهر تبریز وجود دارد که از نهاد پاک و اندیشه نیک یک دختر ایرانی ١٢٢سال پیش بر این پهنه پدیدار شده است. تامارا تومانیان، دختر خانواده‌ای ارمنی بود که هنگام بیماری وصیت کرد هزینه جهیزیه‌اش به ساخت و مدرسه‌ای اختصاص یابد. خانواده ارمنی تومانیان سال ١٨٩٥ میلادی برابر با ١٢٧٤ خورشیدی، در میانه عصر قاجار این مدرسه را در تبریز بنیان نهادند که ماجرایی جالب هرچند ناگوار در پس خود داشت؛ یک مدرسه وقفی که در پی رخدادی تلخ برای آن خانواده بنا شده بود. هزینه ساخت مدرسه و سپس وقف آن از جهیزیه دختر ناکام آن خانواده، تامارا، همان‌گونه که خود می‌خواست، برآورده شد. هزینه‌ای که برای جهیزیه دختر دلبند خانواده در نظر گرفته شده بود به کار ساخت مدرسه آمد تا کودکان و نوجوانان با فراگیری دانش در آن، با تکیه بر سنت دیرینه وقف در سرزمین ایران بتوانند به مسیری تازه در زندگی خویش وارد شوند؛ آنان در دهه‌های پیاپی از گذشته تا امروز، در مکانی دانش اندوخته‌اند که یاد و وصیت دختری ناکام اما نیکوکار را بر دیوارهای خود داشته است. حسین امید در «تاریخ فرهنگ آذربایجان» درباره مدرسه‌های وقفی شهر تبریز می‌نویسد «از مدارس قدیم ارامنه تبریز مدرسه دیگری است که در جنب کلیسای ارامنه بعد از مدرسه آرامیان تأسیس یافته است. موسس این مدرسه هاکوب نام ارمنی قره‌باغی بوده است. این مدرسه در ابتدای تأسیس شکل مکتب‌خانه خصوصی داشته. فقط زبان ارمنی و زبان روسی و شرعیات ارمنی در آن‌جا تدریس می‌شد و پس از مدتی شکل مدرسه به خود گرفت. برای هزینه مدرسه نیز محل عایداتی در نظر گرفته شده بود. ولی تشکیل اساسی این مدرسه از سال۱۳۱۴ق/ ۱۸۹۶م است که این مدرسه به نام تاماریان نامیده شده است. چون در این سال مادموازل تامارا تومانیان که پدرش از تجار معروف ارامنه تبریز بود، فوت کرده است و طبق وصیت وی می‌بایست که ارثیه او را صرف ساختمان و هزینه دبستان کنند، لذا برادر نامبرده به نام گریگور تومانیان ساختمانی جهت تأسیس دبستانی از ارثیه خواهر متوفایش در حیاط کلیسا بنا می‌کند و نام مدرسه را به مناسبت نام تامارا، تاماریان می‌گذارد. سپس به نام مدرسه اسم دیگری نیز اضافه شده به نام هایقازیان. هیأت مخصوصی از تجار ارامنه به دخل‌وخرج این مدرسه رسیدگی می‌کردند و آن را اداره می‌نمودند و خلیفه‌گری ارامنه به عملیات هیأت مزبور و مدرسه نامبرده نظارت می‌کرد». این مدرسه اکنون به نام تومانیان، مسیر تاریخی خود را بر پایه سنت وقف همچنان ادامه می‌دهد. مدرسه تومانیان از بناهای تاریخی تبریز به شمار می‌آید که در فهرست آثار ملی ایران ثبت شده است. این مدرسه وقفی اکنون به نشانی خیابان شریعتی جنوبی، کوچه بارون آواک، نشانی از نیک‌اندیشی یک خانواده بر پهنه شهر گذارده است. وقف «امید»
نخستین مدرسه نوین و پیوند با آیین نیکوکاری قزوین یکی از این شهرها به شمار می‌آید که آغاز پیدایش نهادهای نوین آموزشی در آن با آیین وقف پیوند یافته، مدرسه امید، دستاورد این پیوند نیکو بوده است. شماری از رجال و مشاهیر قزوین، پایتخت حکومت صفوی به روزگار شاه تهماسب، در سال ١٢٨٣ خورشیدی راهی نو در مسیر آموزش برای کودکان و نوجوانان این شهر گشودند. آنان که همه از اعضای انجمن معارف قزوین به شمار می‌آمدند، با بنیانگذاری مدرسه‌های نوین، بستری فراهم آوردند تا دانش‌های نوین به فرزندان خانواده‌ها آموزش داده شود. مدرسه «امید» اما در این میانه یگانه بود؛ نه‌تنها نخستین مدرسه و دبستان نوین در قزوین به شمار می‌آمد که با پیوندخوردن با آیین دیرینه وقف، شرایطی پدید می‌آورد که کودکان خانواده‌های نیازمند بتوانند در آن‌جا دانش‌های زمانه را فرابگیرند. پایه شکل‌گیری مدرسه امید به اندیشه مترقی میرزاصالح‌خان کلانتر باغمیشه تبریزی، نام‌بردار به آصف‌الدوله یا وزیر اکرم، حکمران ترقی‌خواه و نیک‌نام شهر در روزگار قاجار بازمی‌گردد؛ آن‌جا که با یاری اعضای انجمن معارف کوشید زمینه‌های پیدایش چنین مدرسه‌هایی را فراهم آورد. انجمن معارف نیز، پیشتر به کوشش این حاکم نوخواه شکل گرفته بود. آصف‌الدوله به سال ١٢٧٩ خورشیدی به حکومت قزوین رسید. او نامی نیک بر این پهنه از ایران بر جای نهاده است. کوشش‌های وی به‌ویژه در زمینه‌های آبادانی، بهداشت و سلامت همگانی و نظم و امنیت شهر بر برگ‌های تاریخ قزوین ثبت شده است. هنگامی که زمزمه‌های شکل‌گیری نخستین مدرسه به شیوه نوین در قزوین برخاست، باقرخان سعدالسلطنه از زمین‌های خود، زمینی را که کنار سردر عالی‌قاپو بود و به‌عنوان رخت‌شوی‌خانه کاربرد داشت، به انجمن معارف وقف کرد و بنای مدرسه امید بدین‌ترتیب آغاز شد. باقرخان، حاکم پیشین قزوین به شمار می‌آمد که نقشی چشمگیر در ساخت و وقف مدرسه داشت. او سفارش کرد زمین مدرسه تا ابد برای آن کار اختصاص داشته باشد تا کسی نتواند از آن بهره‌ای دیگر گیرد. پاره‌ای از ثروتمندان نیک‌نام قزوین به همراه اعضای انجمن معارف هزینه‌های ساخت مدرسه را برآوردند. یک معمار کارکشته به نام حسین معمارباشی، ساختمان مدرسه را در زمین وقفی بنا کرد. بنیان‌گذاران مدرسه امید، پس از پایان کار ساختمان و وقف آن، قاضی ارداقی را به مدیریت و برادرش میرزا علی‌اکبر ارداقی قزوینی را که یکی از آزادی‌خواهان پرآوازه قزوین بود به نظامت آن گماشتند. میرزا علی‌اکبر ارداقی قزوینی از شخصیت‌های مبارز و انقلابی دوره مشروطه به شمار می‌آمد. او و برادرش به گزینش اعضای انجمن معارف، مدیریت مدرسه وقفی امید را برعهده گرفتند تا نسلی نو در این بخش از سرزمین ایران در سایه‌سار روش و اندیشه مترقی‌شان پرورش یابد. مدرسه امید در خیابان سپه قزوین، در کنار سردر عالی‌قاپو جای گرفته است. این مدرسه تاریخی که بر پایه آیین دیرینه نیکوکاری ایرانی شکل گرفته بود، سلسله‌جنبان آموزش‌های نوین در قزوین بود. دانش‌آموزانی که در آن پرورش می‌یافتند، براساس آموزه‌های نوین علمی مهیا می‌شدند تا در تاریخ جدید این سرزمین نقش‌هایی سازنده برعهده گیرند. مدرسه امید که در فهرست آثار ملی ایران ثبت شده، اکنون به‌عنوان مرکز اسناد و کتابخانه میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان قزوین فعالیت دارد و روزگاری را به یاد می‌آورد که ثروتمندان نیکوکار ایرانی، بخشی مهم از رسالت اجتماعی خویش را در ایجاد نهادهای فرهنگی در زمینه گسترش معارف و دانش‌های نوین می‌دیدند.
منبع: شهروند
کاربر گرامی برای ثبت نظر لطفا ثبت نام کنید.
کاربر جدید هستید؟ ثبت نام در تارنما
کلمه عبور خود را فراموش کرده اید؟ بازیابی رمز عبور
کد تایید به شماره همراه شما ارسال گردید
ارسال مجدد کد
زمان با قیمانده تا فعال شدن ارسال مجدد کد.:
قبلا در تارنما ثبت نام کرده اید؟ وارد شوید
فشردن دکمه ثبت نام به معنی پذیرفتن کلیه قوانین و مقررات تارنما می باشد
کد تایید را وارد نمایید