چگونه هنر و جامعه به‌هم گره خورده‌اند؟

1395/11/10 ۰۸:۱۹

جامعه‌شناسی هنر دانشی میان‌رشته‌ای است که به رابطه هنر و جامعه می‌پردازد. فیلسوفان هنر کوشیده‌اند هنر را از منظر هنرمند، هنر و مخاطب بررسی کنند و به پرسش کلی چیستی هنر پاسخ دهند.

جامعه‌شناسی هنر دانشی میان‌رشته‌ای است که به رابطه هنر و جامعه می‌پردازد. فیلسوفان هنر کوشیده‌اند هنر را از منظر هنرمند، هنر و مخاطب بررسی کنند و به پرسش کلی چیستی هنر پاسخ دهند. در مقابل جامعه‌شناسی علمی کمیت‌گراست که به مطالعه‌ جامعه و افراد می‌پردازد و نسبت‌ آنها با یکدیگر، با جامعه، نهادها و ساختارهای اجتماعی را بررسی می‌کند. جامعه‌شناسی هنر در محل تلاقی این دو رشته شکل می‌گیرد و به همه این مسائل (هنرمند، زمینه و فرم اثر، مخاطب اثر هنری) می‌پردازد. جامعه‌شناسی هنر غالباً تحلیل‌هایی مناقشه‌برانگیز ارائه می‌کند، تحلیل‌هایی که تعالیم رایج و اندیشه‌های عرفی همگان را به پرسش می‌کشد. همچنین جامعه‌شناسی هنر منتقد ایده‌هایی است که در دانشگاه و جهان هنر و در زندگی روزمره درباره هنر رایج است. در نظر جامعه‌شناسان هنر، بدون توجه به فرم‌های هنری و نحوه کارکرد آن‌ها در جامعه، توان‌های انتقادی جامعه‌شناسان نیز تحلیل می‌رود. هسته‌ اصلی برنامه پژوهشی جامعه‌شناسی هنر این گزاره است که تاریخ هنر «تاریخ تحول درون‌ذاتی سبک‌های هنری نیست» بلکه داستان کشمکش گروه‌ها و گفتارها بر سر هویت‌بخشی به برخی آثار و دریغ‌داشتن این هویت از برخی دیگر است. این کشمکش‌ها همواره در چارچوب یک قلمرو رخ می‌دهند و شکل‌دهنده‌ همان جهان هنری هستند که چیزی به اسم هنر و کسی به نام هنرمند آنجا خلق می‌شود. آفرینش هنری و پویایی اجتماعی عمیقاً در هم‌تنیده‌اند و درک روشمند این درهم‌بافتگی تاحدودی دشوار است. ازاین‌رو، تاکنون آثار بسیاری در توضیح این دشواری نوشته و منتشر شده است. کتاب «جامعه‌شناسی هنر: شیوه‌های دیدن» یکی از این آثار است که به‌تازگی از سوی نشر نی به فارسی ترجمه و منتشر شده است. کتاب حاضر، با مقالاتی نظری و پژوهشی می‌کوشد آرای نظریه‌پردازان این حوزه را بررسی کند و سپس با ارائه‌ چند کار تحقیقاتی درخصوص موضوعات متنوع این حوزه - از موسیقی، اپرا و سینما تا نقاشی و معماری - نمونه‌هایی از شیوه‌ انجام مطالعه‌ تجربی و نتایج آن‌ها را در اختیار خواننده قرار دهد. کتاب حاضر به پرسش‌هایی می‌پردازد که مشخصاً در زمینه جامعه‌شناسی هنر مطرح می‌شود: هنر چیست؟ هنرمند کیست؟ چه‌چیزی هنر هست و چه‌‌چیز نه؟ چه‌کسی تعیین می‌کند که هنر چه هست و چه نیست؟ جوامع گوناگون چگونه با هنر برخورد می‌کنند؟ به چه شیوه‌هایی آثار هنری تولید و چگونه توزیع می‌شوند و چگونه مخاطبان آن‌ها را می‌فهمند؟ چگونه هنر و جامعه به‌هم گره خورده‌اند؟ چگونه سرشت جامعه بر سرشت هنر تأثیر می‌گذارد؟ چگونه هنر روابط اجتماعی را تحت‌‌تأثیر قرار می‌دهد؟ فرم‌های هنری و فرم‌های قدرت اجتماعی چه ارتباطی با یکدیگر دارند؟ مقالات مختلف کتاب، در تلاش برای فهم معنای اجتماعی هنر، پاسخ‌های متفاوتی به این پرسش‌ها می‌دهند. ازاین‌رو، کتاب می‌کوشد به این موضوع بپردازد که امروزه مطالعه جامعه‌شناختی هنر در چه وضعیتی است و در آینده به کدام‌سو خواهد رفت؟ این کتاب به انحای مختلف رابطه جامعه‌شناسی و مطالعات فرهنگی را بررسی می‌کند و نشان می‌دهد اگر به نقش هنر در جامعه بیندیشیم می‌توانیم بفهمیم جامعه چگونه کار می‌کند. همچنین کتاب حاضر مدعی است جامعه‌شناسی هنر در قرن بیست‌ویکم به‌هیچ‌رو نمی‌تواند در مطالعه پدیده‌های هنری و فرهنگی بعد جهانی را از نظر دور بدارد.
کتاب حاضر شامل سیزده مقاله است که دیوید انگلیس و جان هاگسون گردآوری کرده‌اند. مقالات این کتاب در دو بخش نظری و تجربی تنظیم شده‌اند. بخش نخست کتاب به مبانی نظری جامعه‌شناسی هنر می‌پردازد و بخش دوم نشان می‌دهد چگونه این مبانی نظری را می‌توان در تحلیل حوزه‌های مختلف هنری به‌کار بست. درواقع فصول این بخش عبارت است از مطالعات موردی تجربی درباره اشکال معینی از فعالیت هنری. در این زمینه کتاب دو هدف را دنبال می‌کند: ابتدا می‌کوشد مضامین، موضوعات و مسائل اساسی جامعه‌شناسی هنر را معرفی کند. از این حیث شرحی از نظریه‌های مبنایی و تحلیل‌های تجربی‌ ارائه می‌شود که در پیوند با هم رهیافت خاص جامعه‌شناسی هنر را شکل می‌دهند. در این بخش بر سرشت انتقادی جامعه‌شناسی هنر تأکید و توضیح داده می‌شود که رویکردهای اصلی درون این رشته از پذیرش ساده بسیاری از اندیشه‌های رایج در جوامع کنونی درباب هنر پرهیز دارد. همه فصول کتاب در هر دو بخش نظری و تجربی به این پرسش پاسخ می‌دهد که جامعه‌شناسی هنر با توجه به وضعیت کنونی‌اش، در آینده به کدام‌سو می‌رود. نویسندگان این کتاب درباره وضعیت کنونی و آتی جامعه‌شناسی هنر ایده‌ها و مضامین گوناگونی را مطرح می‌کنند که فصل مشترک این مقالات را اینطور می‌توان خلاصه کرد: کارهای بوردیو در جامعه‌شناسی هنر بر بسیاری از فصول کتاب حاضر سایه افکنده است. اگرچه در فصول کتاب فواید رویکرد بوردویی در مطالعه موضوعات تولید و مصرف هنری به‌کرات دیده می‌شود، هنوز برخی مسائل وجود دارند که در این رویکرد لحاظ نمی‌شوند. ازاین‌رو، ویراستاران کتاب اذعان دارند که مطالعه موضوعات خاص را نمی‌توان به صورت تک‌روشی انجام داد و باید از روش‌های گوناگون استفاده کرد. به‌همین‌دلیل در کتاب حاضر طیف وسیعی از این روش‌ها که جامعه‌شناسان برای فهم موضوعات هنری به کار می‌گیرند معرفی شده‌اند: اتنوگرافی، تحلیل اسناد تاریخی، بررسی متون مختلف از منظر جامعه‌شناختی و تحلیل تجربی واکنش‌های منتقدان و مخاطبان عام به متون معین در شرایط اجتماعی- تاریخی مشخص. مشخصه اصلی این مجموعه رویکردها به موضوعات هنری عبارت است از تنوع روش‌هایی که برای مطالعه حوزه موردعلاقه محقق در دسترس اوست.
به‌طورکلی کتاب حاضر نشان می‌دهد موضوعاتی چون جهانی‌شدن، بازاندیشی، تأثیر ماندگار یا گذرای بوردیو و مباحثه دائمی با سایر رویکردها اهمیت بسیاری برای جامعه‌شناسی هنر دارند. ازاین‌رو، می‌کوشد تصویر روشنی از این مسئله به دست دهد که مطالعه جامعه‌شناختی هنر شامل چه‌چیزی است، چه موضوعاتی در این حوزه مهم‌اند و چرا پرسش‌هایی که جامعه‌شناسی درباره هنر مطرح می‌کند پرسش‌هایی معنادار و مهم‌اند. همچنین می‌کوشد نشان دهد جامعه‌شناسی هنر چگونه رشد کرد، به چه معنا در حال شکوفایی است، چگونه با چالش‌های جدید مواجه می‌شود و راه‌های نوین مواجهه با آنها چیست. کتاب حاضر مدعی است بدون داشتن دیدگاهی جامعه‌شناختی درک ما از هنر، جامعه و خودمان درکی ناقص و معیوب است. چراکه دلالت‌ها و استلزامات ایده‌های هنری از محدوده جهان هنری فراتر می‌رود و چیزهای مهمی درباره سایر ابعاد جامعه، همچون سیاست و تعلیم و تربیت آشکار می‌کند.

منبع: شرق