1395/5/19 ۰۸:۲۵
ارتباط میان فرآورده های عقلی ودینی همیشه یکی از مباحث مهم فیلسوفان بوده است.در دوره اسلامی به طورمشخص رسائل وکتاب هایی را سراغ داریم که منحصرا به این موضوع پرداخته اند . دردوره جدید نیز این بحث همچنا ن بازار گرمی دارد. این مقاله در بحثی تاریخی به این نتیجه می رسد که هر تصوری از چهار مفهوم علم، فلسفه، دین وکلام داشته باشیم ، نمی توانیم استقلال هیچ یک از آنها را انکارکنیم .به نظر نویسنده دراین مقوله آن چه از همه مهم تراست، نه توافق های احتمالی سطحی ، بلکه حفظ امکانات گفت وگو میان این مفاهیم است.
علم و دین بدون اینکه ذاتاً با هم متباین باشند، خواه ناخواه به سبب تحول تاریخی هریک- که گویی به نحو مجزا رخ داده- نسبت بسیار پیچیده ای با هم پیدا کرده اند که برای سهولت کار شاید بتوان آن را به نحوی از نوع عموم و خصوص من وجه دانست: در هر صورت رابطه مستقیم و زبان واحد مشترک میان آن دو به آسانی برقرار نمی شود. هر نوع بحث و مقایسه میان علم و دین- هر چقدر هم توأم با مماشات باشد- باز از قلمرو خاص هر یک از آنها فراتر می رود و ما را در ضمن با مسائلی روبه رو می کند که با وجود قرابت با مطالب آنها، باز وجوه تفارق زیادی با آنها دارد.
منظور اینکه بحث علم و دین تا حدودی هم بحث میان فلسفه و کلام است. البته از لحاظی نیز مسلم به نظر می رسد که فلسفه به علم و کلام به دین نزدیکتر است. در هر صورت از لحاظ تاریخی گفت وگو میان فلسفه و کلام رایج تر از گفت وگوی مستقیم و مستقل میان علم و دین بوده است. به سخن دیگر منظور اینکه در این بحث ما نه با دو مفهوم، بلکه حداقل با چهار مفهوم سروکار داریم؛ یعنی علم، فلسفه، کلام و دین.
از طرف دیگر نمی توان فراموش کرد که از لحاظ ریاضی، سنجش و مقایسه چهار مفهوم متمایز و ترتیب آرایش آنها- صرفنظر از نیت و قصد خاصی که ممکن است در میان باشد- شامل حداقل شقوق بیست وچهارگانه است و هریک از آنها را در نظر بگیریم، باز به ناچار باید متوسل به اولویت هایی بشویم که همین- در ادامه- دلالت بر مفروضاتی خواهد کرد که خود نیز در سیر بحث در خط مشی نهایی ما، مؤثر خواهد بود و ما را به نتایجی راهنمایی خواهد کرد که با موضع اولیه ما- حتی اگر نتوانیم آنها را واقعاً به اثبات برسانیم- رابطه اجتناب ناپذیری دارد. در هر صورت جهت کلی بحث در همان آغاز و ابتدا معلوم خواهد شد. زیرا اگر از همان ابتدا ما اولویت را به علم بدهیم و قبول بکنیم که آن را به عنوان ضابطه اصلی باید به کار ببریم، طبیعی است که ارزش دین را در خارج از خود دین و ایمان قرار داده ایم و یا برعکس اگر برای دین به اولویت اصلی و زیربنایی قائل بشویم، علم را با ضوابط غیرعلمی تعریف کرده ایم. از این لحاظ مسلم است که موضع علمی، نسبی و موضع دینی، مطلق است و این خود بر مشکلات بحث می افزاید، ولی به هر ترتیب بعد از این مقدمه که دلالت بر مشکلات روش شناسی و معرفت شناسی بحث دارد، ما در اینجا در دو قسمت یعنی از لحاظ تاریخی و فلسفی در این زمینه مطالبی را می آوریم.
- از لحاظ تاریخی باید یادآور شد که فقط در عصر معاصر نیست که راجع به علم و دین بحث می شود و شاید حتی بتوان تصور کرد که بحث های مشابه- هرچند در چارچوب تقابل میان اسطوره ها (Mythos) و عقل (logos)- کم و بیش همیشه بوده است. در یونان باستان یکی از اولین کسانی که سعی کرده حد و حصر نوعی دانش معقولی را در مورد خداوند تعیین کند، ارسطو بوده است. او (thژologie) علم الهی را نوعی «فلسفه اولی» نامیده است. برای ارسطو این قسمت از فلسفه، عالی ترین علم نظری به حساب می آمده که از علل و مبادی ضروری- ازلی و لایتغیر- صحبت می کند. شاید بتوان آن را تا حدودی مترادف با آن چیزی دانست که ما امروزه «هستی شناسی» و یا «مابعدالطبیعه» می نامیم. ارسطو در طبقه بندی حکمت، آن را بعد از ریاضیات (تعلیمیات) و طبیعیات قرار داده و بدون اینکه با بقیه خلط کرده باشد، گویی شأن و منزلت بیشتری برای آن قائل شده است. ولی گویی در دوره های بعد در سنت های افلاطونی و افلاطونیان متأخر، در نزد متفکرانی که ملزم به وحی به بیان ابراهیمی نبوده اند- از جمله در نزد ابرقلس- این رشته معنی و مفهوم جدیدی پیدا کرده است. ابرقلس با توصیف عناصر علم الهی، این نوع بحث ها را توأم با اعتقادات و مناسک خاصی می کند که بعداً در سنت های مسیحی و خاصه اسلامی در طیف وسیعی از دانش های حکمت قدیم از همه نوع قرار گرفته است، یعنی عملاً الهیات و طبیعیات درهم ادغام گردیده است. ابرقلس افزون بر افکار فرفوریوس و جامبلیک و مطالب منطقی و فلسفی یونان، از افکار غیبگویان کلدانی و سنت های باطنی و هرمسی مصری و حتی از اشعار و اوراد اقوام دیگر باستانی استفاده های زیادی کرده است.
لازم به یادآوری است که این ادبیات خاص در تمام دوره قرون وسطی، چه بسا مرز مشترکی را میان فلسفه های اسلامی و مسیحی فراهم آورده است که براساس «تئولوژیا»، «اثولوجیا» نوعی تصوری را به وجود آورده که گویی اعتقادات دینی را می توان به نحوی با عقل انسان در یک سلسله مراتب خاص عجین نمود. بر همین اساس شاید بتوان دیونیسیوس مجعول را نوعی فیلسوف مسیحی نوافلاطونی دانست که نمونه جالب توجه تر آن را بعد از نهضت کارولنژین، در قرن نهم میلادی در افکار یک فیلسوف عارف مسلک دیگری یعنی ژان اسکات اریژن به نحو احسن می توان یافت.
در هر صورت در دوره اهل مدرسه «اسکولاستیک» و حتی بعداً تا دوره تجدید حیات فرهنگی غرب، شاید بتوان گفت که کلاً عقربه ذهنی متفکران میان دو قطب «وحی» و «عقل» در نوسان بوده است و موضع هر متکلم و یا متفکری را برحسب درجه نزدیکی و یا دوری افکار او به یکی از دو قطب قابل بررسی می دانسته اند. حتی بعداً در اوایل قرن سیزدهم و با تأسیس دانشگاه ها باز همین را می توان فصل ممیز هریک از استادان و مدرسان معروف آن عصر به حساب آورد و خط مشی دو فرقه دومنیکن و فرانسیسکن ها را نیز بر همین اساس تعیین و مشخص کرد.
از این لحاظ کاری که توماس اکوینی، حوالی سال های ۱۲۵۹ تا ۱۲۶۳ میلادی موقع اقامت خود در ایتالیا انجام داده، درخور تأمل است. او سعی کرده اصول اعتقادی مسیحی را با سنت مشأیی محض ارسطویی که طبق آن جهان، قدیم و نفس، صورت جسم آلی و اخلاق، صرفاً اعتدال طبیعی بوده، مطابق سازد و بدون اینکه یکی را بر دیگری مؤول کند، امکان نوعی هماهنگی میان سنت مسیحی و موضع مشایی به وجود آورد. توماس اکوینی، افزون براینکه در تفکیک مفهوم وجود از ماهیت، از ابن سینا و سنت های اسلامی استفاده کرده، ولی در براهین اثبات وجود خداوند کاملاً اصل محرک نامتحرک و علیت را طبق سنت ارسطو در نظر داشته است.
منظور اینکه در آن عصر، بحث درباره وحی و عقل به صورتی بوده که می توان آن را نوعی معادل بحث علم و دین در نزد ما به حساب آورد که البته مسلماً اکنون محتوی و صورت دیگری یافته است.
با انتخاب نمونه دیگر تاریخی در مورد علم و دین در عصر جدید می توان نشان داد که در این عصر، عقربه ذهنی فیلسوفان برخلاف مدرسان قرون وسطی دیگر الزاماً در میان وحی و عقل در نوسان نبوده، بلکه به نحو ساده تر مثل این است که الزاماً در یک طرف علم جدید و در طرف دیگر کلام سنتی قرار گرفته است. فرانسیس بیکن البته بیشتر تجربی مسلک است و اعتقاد دارد که عقل باید در مقابل طبیعت و پدیدارهای آن سر تعظیم فرود آورد تا از نفس طبیعت، نحوه کاربرد و استخدام آن را بیاموزد. در این نظام موفقیت عملی و قدرت طلبی هدف اصلی است که در نزد دکارت فرانسوی نیز- با اینکه روش او کاملاً متفاوت است- به خوبی دیده می شود. «فکر می کنم» (کوژیتو) دکارت فقط ما را به نحو مستقیم و بی واسطه از جوهر نفسانی آگاه نمی کند، بلکه با اتکا به کلام مسیحی و صفت رحمت خداوندی، شناخت یقینی و عقلی جهان را براساس روش «هندسی- مکانیکی» برای ما تضمین می نماید. مابعدالطبیعه در این نظام نوعی ماقبل الطبیعه و صرفاً شناخت اولیه لازم، یعنی ریشه درخت دانش است که به علوم کاربردی فنی- مکانیک، «پزشکی» و اخلاق- به عنوان نتایج و ثمره آن درخت، می رسد. در این نظام به نحوی یقین دینی در برپایی علوم، سهم و اثر زیربنایی و بنیادی دارد و شاید حتی بتوان تصور کرد که دکارت یقین جزمی کلام مسیحی را به علوم جدید و خاصه به روش «هندسی- مکانیکی» آن منتقل کرده است.
در نظام فلسفه نقادی کانت، اصول فیزیک نیوتن از طریق مقولات فاهمه، حاکم بر شناخت انسان می شود که البته به ناچار باید از طریق مکان و زمان به داده های حسی بازگردد و به همین دلیل از لحاظ نظری هر نوع امکان شناخت مابعدالطبیعی را از دست می دهد و یا در هر صورت در این مورد به نتایج متعارضی می رسد. با این حال کانت استادانه موفق می شود- نه براساس علم نیوتنی معتبر ولی محدود- بلکه از طریق دستورهای اخلاقی کلی و ضروری یعنی غیرمشروط و صرفاً تنجیزی و ماتقدم، اعتقادات انسان را در مسائل دینی به نحو خاص معتبر سازد. کار او از لحاظی درست در جهت مخالف کار دکارت است. دکارت با نزدیک سازی علم جدید به کلام سنتی، آن دو را معتبر دانسته است، کانت با جداسازی علم از اعتقاد دینی، برای آن دو- در جایگاه خاص هریک- قائل به اعتبار شده است.
البته در عصر ما علوم متحول شده و حتی نظام فکری نیوتن دگرگون گردیده است و خواه ناخواه در مسائل مربوط به رابطه علم و دین مادیگر با مطالب نوع دیگری روبه رو هستیم .
- تجربه های تاریخی که اجمالاً در اینجا به آنها اشاره کردیم، از لحاظی به ما نشان می دهد که به هر ترتیب در کل این بحث ها هر تصوری از مفاهیم چهارگانه یعنی علم و فلسفه و کلام و دین، داشته باشیم و هر نوع آرایش و اولویت برای آنها بپسندیم و هر نوع گفت وگو و مقایسه ای میان آنها برقرار سازیم، باز استقلال هیچ یک از آنها را واقعاً نمی توانیم- و نباید- انکار نماییم. نه علم می تواند ضابطه تشخیص صحت دین باشد و نه دین می تواند پژوهش علمی را تحت سلطه خود در بیاورد. علم زدگی- آن هم از نوع سطحی آن که متأسفانه در کشورهای در حال توسعه رایج شده- نه فقط به فرهنگ اصیل دینی، بلکه حتی به پیشرفت علمی و صنعتی نیز صدمه وارد می آورد. شاید بتوان تصور کرد که در این معضل کار عمده و اصلی باز تا حدودی از آن فلاسفه و متکلمان باشد، آن هم نه اینکه الزاماً در جهت انطباق علم و دین به تأمل بپردازند، بلکه بیشتر در جهت هماهنگی و سلامت آن کوشش نمایند.
نه جامعه علمی بدون ریشه های اصیل دینی معتبر خواهد بود و نه تعصب بی وجه اعتقادی که مانع از شناخت دقیق علمی و فلسفی می شود و امتی را محروم از دستاوردها و امکانات جدید بشری می نماید، مقبول می تواند باشد. گاه شاید بهتر است به جای اینکه مسئله را به نحو عرضی مطرح کنیم، آن را به نحو طولی و در نوعی سلسله مراتب شناختی- اندکی به روش افلاطونی- در نظر بگیریم و امکانات ارتقایی ذهن را از ابتدا نفی و کنار نگذاریم. البته از این لحاظ هم- همانطوری که شواهد تاریخی زیادی در دست است- احتمالاً با این خطر روبه رو هستیم که ذهن چه بسا- بدون دقت و سنجش کافی- به موضع گیری های عجولانه بپردازد که معمولاً تحت یکی از «... ایسم» های متداول پیش ساخته قرار دارد و از این رهگذر بدون اینکه راه حلی- حتی به نحو نسبی- حاصل آید، بر شدت اختلافات افزوده می شود. در هر صورت در این زمینه ها آنچه مهم تر از توافق های احتمالی سطحی است، حفظ امکانات گفت وگو و هم صحبتی است که اگر از آن نتیجه آنی و زودرس حاصل نمی آید، در عوض حداقل تضمینی برای مقابله با سطحی اندیشی و تعهد در ابعاد اصلی بحث ها باقی می ماند.
منبع: همشهری
منبع: پرتال جامع علوم انسانی
کاربر گرامی برای ثبت نظر لطفا ثبت نام کنید.
کاربر جدید هستید؟ ثبت نام در تارنما
کلمه عبور خود را فراموش کرده اید؟ بازیابی رمز عبور
کد تایید به شماره همراه شما ارسال گردید
ارسال مجدد کد
زمان با قیمانده تا فعال شدن ارسال مجدد کد.:
قبلا در تارنما ثبت نام کرده اید؟ وارد شوید
فشردن دکمه ثبت نام به معنی پذیرفتن کلیه قوانین و مقررات تارنما می باشد
کد تایید را وارد نمایید