تکرار تلخ تاریخ / سجاد صداقت

1395/3/17 ۱۰:۰۴

درباره تاسیس جمهوری رشت توسط جنگلی‌ها در تاریخ معاصر ایران جنبش‌ها و نهضت‌های گوناگونی به وقوع پیوسته که بخش مهمی از آنها محصول هرج و مرج‌های پس از آغاز جنگ اول است. با آغاز جنگ جهانی اول (1914-1293) بر سر تقسیم مستعمرات و کسب منافع و امتیازات در بازار جهان، در میان دو دسته دولت‌های استعماری اختلاف شدید به وجود آمد

درباره تاسیس جمهوری رشت توسط جنگلی‌ها

در تاریخ معاصر ایران جنبش‌ها و نهضت‌های گوناگونی به وقوع پیوسته که بخش مهمی از آنها محصول هرج و مرج‌های پس از آغاز جنگ اول است. با آغاز جنگ جهانی اول (1914-1293) بر سر تقسیم مستعمرات و کسب منافع و امتیازات در بازار جهان، در میان دو دسته دولت‌های استعماری اختلاف شدید به وجود آمد، به‌طوری که ایران به‌رغم اعلان بی‌طرفی، میدان تاخت و تاز نیروهای خودی و بیگانه شد و از این راه صدمات فراوانی دید. با چنین شرایط هرج و مرجی که فقط زور حکومت می‌کرد، دسته‌های پارتیزانی جنگل، از جمله دهقانان، خرده‌مالکان شهری و روستایی، کارگران، معلمان و کارمندان ناراضی دور میرزا کوچک خان جنگلی حلقه زده و جنبش آزادی‌بخش جنگل را به وجود آوردند.

جنبش جنگل به رهبری میرزا کوچک خان سبب بروز اتفاقاتی بزرگ- تا 11 آذر 1300 که میرزا کوچک خان در کوه‌های تالش از دنیا رفت- شد. اما یکی از مهم‌ترین اتفاقات پیرامون این جنبش در 17 خرداد 1299 به وقوع پیوست. میرزا کوچک‌خان و قوای جنگل در این روز با انتشار بیانیه‌ای، تشکیل کمیته انقلاب سرخ ایران و الغای اصول سلطنت و تاسیس حکومت جمهوری را در رشت اعلام کردند و یک روز بعد کمیته انقلاب، هیات دولت جمهوری (هیات‌ اتحاد اسلامی) را معرفی کرد که میرزا کوچک‌خان عنوان سرکمیسر و کمیسر جنگ را داشت. اما برای واکاوی آنچه نهضت جنگل را به سمت جمهوری رشت کشاند، بهتر باشد به جنبش جنگل نگاهی دوباره بیندازیم؛ نگاهی که محصول آن شاید بتواند این نتیجه را به دست دهد که عامل اصلی شکست نهضت جنگل همین اعلام جمهوری در رشت بود.

  دوره اول

میرزا کوچک خان در حوالی سال‌های 1295-1294 پس از مشورت با آزادی‌خواهان، پیگیر و استوار تهران، به‌رغم ممنوعیت از اقامت در گیلان عازم رشت شد و با تهیه مقدماتی در جنگل پناه گرفت. دوره نخست پس از آغاز جنبش که مصادف با هرج و مرج و ناامنی در کشور بود، با هدف اخراج نیروهای بیگانه، برقراری امنیت، رفع بی‌عدالتی و مبارزه با خودکامگی شکل گرفت. همین اتفاق‌ها باعث شد در اندک زمانی جنگلی‌ها مشهور شوند. مرکز ثقل و مغز متفکر جنگل را هیات اتحاد اسلام تشکیل می‌داد. کار به جایی رسید که جنبش جنگل پس از جنگ جهانی اول و با وقوع انقلاب در روسیه در مقابل انگلیس‌ها که مصمم به فرستادن نیرویی از طریق گیلان به قفقاز بودند، بایستد. اما شرایط برای آنها مساعد باقی نماند. پس از جنگ جهانی اول وثوق‌الدوله، نخست‌وزیر وقت ایران به پیشنهاد انگلیسی‌ها به جنگ جنگلی‌ها رفت. این جنگ و اختلافات درونی باعث شد به تدریج جنبش اقتدار خود را از دست دهد اما حرکات میرزا کوچک خان در دوره دوم فعالیت جنبش آغاز شد.

  دوره دوم

پس از انعقاد قرارداد 1919 وثوق‌الدوله با انگلستان، در سال 1299 که می‌توان آن را دوره دوم حیات جنگل نامید، حادثه‌ای در گیلان پیش آمد که نقطه عطفی در تاریخ مبارزات جنگلی‌ها محسوب می‌شد. در این سال ناوگانی از ارتش سرخ به فرماندهی افسر بلشویکی به نام راسکولینکف به همراه اعضای کمیته عدالت باکو خواهان ملاقات با میرزا شدند. این ملاقات به انعقاد قراردادی 9 ماده‌ای انجامید که عملا باعث تاسیس جمهوری انقلابی ایران در رشت شد. با حضور جنگلی‌ها در رشت و انتشار اعلامیه جمعیت سرخ انقلاب ایران، دوران تازه‌ای در میان جنگلی‌ها آغاز شده بود. اعضای کمیته انقلاب در این زمان میرزا کوچک خان، خالوقربان، احسان‌الله خان و سید‌جعفر جوادزاده (پیشه‌وری) بودند. همچنین کنگره‌ای از هواداران جنبش جنگل تشکیل شد و سازمان سیاسی جنگل را فرقه اجتماعیون خواند و اهداف نهضت جنگل را بر مبنای اصول سوسیالیسم بنیاد نهاد. نیروهای انقلابی گیلان در این دوره و در روزهای قدرت خویش سراسر گیلان و بخشی از مازندران را به تصرف درآوردند و املاک مالکان را به نفع دهقانان مصادره کردند، اما حوادث دردناکی پیش آمد که باغث شد روزگار به این شکل باقی نماند. اختلاف بین میرزا کوچک خان و گروه‌های چپ‌رو جنبش مانند خالو قربان و تحریکات بیگانگان باعث شد میرزا رشت را ترک و از آنجا شروع به نامه‌نویسی به لنین کند. با ترک رشت توسط میرزا مخالفان چون احسان‌الله خان و اعضای حزب عدالت زمام حکومت را به دست گرفتند.

  سرنوشت جمهوری گیلان

پس از این اتفاقات یک‌بار دیگر میرزا به رشت بازگشت و بخشی از جمهوری گیلان شد، اما شکاف‌های بسیار جدی در میان جنبش باعث از هم پاشیده شدن آن شد. ایجاد حکومت مرکزی قوی، ضربه‌های انگلستان به جنبش و عدم حمایت شوروی پس از توافق با انگلستان جنبش را از هم پاشاند و میرزا در میانه سرمای کوه‌های تالش در حالی که تنها مانده بود، درگذشت. نهضت جنگل پایان یافته بود در حالی که جمهوری سرخ رشت نیز با عدم حمایت روس‌ها به سرنوشت تمام حرکت‌های این‌چنینی در تاریخ معاصر ایران دچار شد.

منبع: روزنامه فرهیختگان