قهوه خانه و قهوه خانه نشینی در ایران

1393/3/7 ۱۳:۱۹

دبا: دفتر پژوهشهای فرهنگی، از سری کتاب های از ایران چه می دانم؟ کتاب «قهوه خانه و قهوه خانه نشینی در ایران» تالیف علی بلوکباشی را منتشر کرد.علی بلوکباشی، از محققان انسان شناسی ایران به شمار می آید و بیش از نیم قرن است در این رشته فعالیت دارد. او همچنین از اساتید شناخته شده در زمینه ی مطالعات انسان شناسی است. وی تا کنون در حوزه های ایران شناسی، قوم نگاری، انسان شناسی و مردم شناسی و فرهنگ عامه، کتب بسیاری را تألیف و ترجمه نموده است.از تالیفات او می توان به این آثار اشاره کرد: فرهنگ عامۀ ایران؛ قهوه خانه های ایران؛ جزیرۀ قشم؛ قالی شویان؛ نوروز: جشن نوزایی آفرینش؛ نخل گردانی؛ جامعۀ ایلی در ایران؛ در فرهنگ خود زیستن و به فرهنگ دیگر نگریستن؛ آشپز و آشپزخانه؛ هم چنین بیش از 200 مقالۀ علمی – تحقیقی در دائرةالمعارف ها و نشریات علمی – پژوهشی ایرانی و خارجی. آنچه در زیر می خوانید بخشی از مقدمۀ دکترعلی بلوکباشی بر کتاب « قهوه خانه و قهوه خانه نشینی در ایران» است:

دبا: دفتر پژوهشهای فرهنگی، از سری کتاب های از ایران چه می دانم؟ کتاب «قهوه خانه و قهوه خانه نشینی در ایران» تالیف علی بلوکباشی را منتشر کرد.

علی بلوکباشی، از محققان انسان شناسی ایران به شمار می آید و بیش از نیم قرن است در این رشته فعالیت دارد. او همچنین از اساتید شناخته شده در زمینه ی مطالعات انسان شناسی است. وی تا کنون در حوزه های ایران شناسی، قوم نگاری، انسان شناسی و مردم شناسی و فرهنگ عامه، کتب بسیاری را تألیف و ترجمه نموده است.از تالیفات او می توان به این آثار اشاره کرد: فرهنگ عامۀ ایران؛ قهوه خانه های ایران؛ جزیرۀ قشم؛ قالی شویان؛ نوروز: جشن نوزایی آفرینش؛ نخل گردانی؛ جامعۀ ایلی در ایران؛ در فرهنگ خود زیستن و به فرهنگ دیگر نگریستن؛ آشپز و آشپزخانه؛ هم چنین بیش از 200 مقالۀ علمی – تحقیقی در دائرةالمعارف ها و نشریات علمی – پژوهشی ایرانی و خارجی.

آنچه در زیر می خوانید بخشی از مقدمۀ دکترعلی بلوکباشی بر کتاب « قهوه خانه و قهوه خانه نشینی در ایران» است:

قهوه خانه نشینی نخستین پدیدۀ اجتماعی بود که در جامعۀ شهری ایران شکل گرفت و مردان را از محیط خانه و کارگاه به فضای بیرون از خانه و محل عمومی جذب کرد. در آغاز افرادی از گروه های ادیب و شاعر و نویسنده برای تبادلافکار و عرضۀ دستاوردهای ذوقی خود و تبادل اطلاعات سیاسی، اجتمای و پاره ای سرگرمی های دیگر در قهوه خانه ها جمع می شدند. رفته رفته با نوسعه قهوه خانه در شهرها کاربری ان فراگیرتر شد و جامعیتی بیش تر یافت و افراد از گروه های اجتماعی گوناگون، به ویژه گروه های شغلی و اصناف به آن روی آوردند و قهوه خانه ها را پاتوغ خود کردند.

در قدیم هر پدیده و نهادی که در جامعه های ایرانی بنیاد می گرفت، سازگار و متناسب با نظام های اجتماعی و اقتصادی و نهادهای فرهنگی و دینی ما عمل می کرد. قهوه خانه همچون یک نهاد اجتماعی-فرهنگیِ نقش منددر جامعه های سنتی شهرهای ایران عمل می کرده و در طول حیات چند صدسالۀ خود، در هر زمان و دوره، و به اقتضای اوضاع اجتماعی هر شهر و دیاری با مردم جامعه و فرهنگ مردم ارتباط داشته و همراه با گرایش ها و اعتقادات مذهبی مردم فعالیت می کرده است.

قهوه خانه ها عموما همراه و همگام با آرمان ها و گرایش های عامّۀ مردم جامعه حرکت می کردند و برنامه های فرهنگی- هنری خود را مطابق با سال شمارهای ایرانی- اسلامی و روزهای عید و عزا در سال تنظیم و تدوین می کردند. نقش مذهب در فضای قهوه خانه بسیار پررنگ بود و قهوه چیان به اجرای اعمال مذهبی در ایام سوگواری سخت باور داشتند.

برخی از قهوه خانه داران در ماه های سوگواری محرم و صفر، به ویژه در روزهای شهادت و رحلت پیشوایان و بزرگان دینی، قهوه خانه های خود را همچون تکیه و حسینیه سیاه می بستند. تعظیم و تکریم ایام عزاداری های مذهبی و مشارکت با مردم در سوگواری ها از اصولی بود که در ماده ای خاص در اساسنامۀ صنف قهوه چی گنجانده شده بود.

در ماه رمضان، قهوه خانه ها را روزها می بستند و هنگام افطار می گشودندو تا سحرگاه باز نگه می داشتند. در شبهای اعیاد مذهبی به ویژه شب میلاد امام زمان(عج) و میلاد حضرت امیرالمومنان علی (ع)، قهوه خانه ها را آذین می بستند و چراغانی می کردند و برخی از آنها هم مجالس بزم و شادی راه می انداختند.

قهوه خانه افزون بر نقش خود در برقرار کردن ارتباط میان اهل هر پیشه و صنف با هم و افراد هر صنف با صنف های دیگر، زمینه را برای تماس مردم با نیروهای کار نیز فراهم می کرد. این نهاد مرکز تجمع بزرگان و جای بحث و گفت و گو، مشاوره و تصمیم گیری دربارۀ امور جاری محله و رفع مشکلات خانواده ها بود.

به هنگام رویدادهای سیاسی در جامعه و قیام مردم در جنبش ها و نهضت های اجتماعی و سیاسی، قهوه خانه ها نقش فعال و موثری در آگاه کردن مردم و برانگیختن آنان به سود یا زیان دسته ای و گروهی خاص داشتند. نهاد قهوه خانه نقش برجسته ای نیز در پیدایش و رشد دو مکتب هنری – مردمی در فرهنگ ایران داشته است. یکی از این مکاتب، مکتب  ادبی- هنری نقّالی و شاهنامه خوانی بود و مکتب دیگر هنر صورت پردازی از مضامین داستان های حماسی شاهنامه و داستان نامه های مذهبی از زبان شاهنامه خوانان و داستان سرایان بود. بعدها این نوع صورتگری به مکتب یا شیوۀ «نقاشی قهوه خانه» شهرت یافت. این دو شیوۀ هنر کلامی و تجسمی نقّالی و نقاشی، تاثیر چشمگیر و عمیقی در نگه داشت و توسعۀ ارزش های فرهنگ سنتی در میان تودۀ مردم جامعۀ ایران گذاشت.

در کنار نقش مثبت و تاثیرگذار نهاد قهوه خانه در حفظ و اشاعه فرهنگ ملی، قومی و مذهبی و آفرینش و پرورش برخی جلوه های هنری در جامعه، شماری از قهوه خانه ها نقش منفی و ویرانگری هم در رواج بزه های اجتماعی در جامعه داشتند و با فراهم کردن تریاک و وسایل و بساط تریاک کشی، قمار و عیاشی برای مشتریانی خاص، عملا در توسعۀ استعمال مواد مخدر و مسکرات در میان مردم، به ویژه قشر کارگران شهرهای مختلف سهیم بودند. قهوه خانه هایی نیز پاتوغ دسته هایی از اراذل و اوباش و چاقوکشان، دزدان، جیب بران و قماربازان بودند.

با گسترش ارتباطات تجاری، صنعتی و فرهنگی ایران با کشورهای اروپایی و پیدایش پدیدۀ کافه و کافه نشینی به تقلید اروپاییان در نخستین دهه های سدۀ چهاردهم هجری، در تهران و شهرهای بزرگ دیگر ایران، جمعی روشنفکر از طبقات مختلف زن و مرد، نویسنده و شاعر، هنرمند و افرادی از رده های مختلف ادارات و سازمان ها برای گذراندن اوقات فراغت به کافه جذب شدند. هرچند کافه محلی عمومی و برای همۀ گروه های سنی و جنسی بود ولی در واقع و عمل، به اقشار خاصی از لایه های اجتماعی اختصاص یافت. پذیرش کافه نشینی برای کسانی که با فرهنگ قهوه خانه انس و الفت گرفته بودند دشوار می نمود. فرهنگ کافه نشینی پاره ای از فرهنگ این مردم به شمار نمی آمد و برای آنها عنصری بیگانه و بی هویت و پیوستن به آن ناگوار بود. کافه نشینی برای قهوه خانه روها و با شیوۀ زندگی آنها همان اندازه در تضاد بود که قهو خانه نشینی برای روشنفکران و راه و رسم زندگی تجدد گرای آنان.

فهرست مطالب این کتاب به ترتیب زیر است:

پیش سخن

فصل یکم. قهوه و قهوه نوشی

1.رویشگاه و پراکندگی جغرافیایی قهوه

2.قهوه نوشی

فصل دوم. چای و چای نوشی

1.رویشگاه و پراکندگی جغرافیایی چای

2.کشت و تولید چای در ایران

3.چای نوشی

فصل سوم. قهوه خانه در ایران

1.قهوه خانه در دورۀ صفوی

2.قهوه خانه در دورۀ قاجار

3.وضعیت کنونی قهوه خانه ها

فصل چهارم. معماری و آرایه بندی

1.معماری

2.آرایه بندی

فصل پنجم. اسباب قهوه خانه

1.اسباب و اشیای کاربردی

2.اسباب دود و دم

3.اسباب و اشیای تزیینی

4.اسباب تفریحی و سرگرمی

فصل ششم. کارکنان قهوه خانه

1.نوع مشاغل

2.اوقات کار

3.پایگاه و نقش اجتماعی قهوه چیان

فصل هفتم. نقش و کارکرداجتماعی- فرهنگی قهوه خانه

1.نقش اجتماعی

2.پاتوغ نشینی و پاتوغ داری

3.آذین بندی و بزم آرایی

4.نقش فرهنگی

سخن پایانی

مآخذ

کتاب«قهوه خانه و قهوه خانه نشینی در ایران» تالیف دکتر علی بلوکباشی توسط دفتر پژوهش های فرهنگی منتشر شده است. چاپ اول:1393 ؛ شمارگان 2000 نسخه ؛ بها: 5000 تومان