بازمانده‌هایی از فرهنگ دوران جاهلیت در تمدن اسلامی

1396/12/8 ۰۸:۰۵

این اثر مجموعه‌ای از درس‌گفتارهای وسترمارک در زمان تدریس در دانشگاه لندن است که پس از تهیه و گرد آوری در 1926، در دو جلد به نام «آئین و باور در مراکش» به چاپ رسانده است. او پس از چند سال همين اثر را در قالبی نوين در بهار سال ۱۹۳۳ چاپ و منتشر کرد. متن ترجمه‌شدۀ فارسی توسط دکتر علی بلوکباشی مبتنی بر تدوين جديد کتاب صورت گرفته است.

بازمانده‌هایی از فرهنگ  دوران جاهلیت در تمدن اسلامی، اثر ادوارد وسترمارک (۱۸۶۲–۱۹۳۹)، ترجمه و تعلیقات، دکتر علی بلوکباشی، تهران: فرهنگ جاوید، 1396.

دبا / مهبانو علیزاده: این اثر مجموعه‌ای از  درس‌گفتارهای وسترمارک در زمان تدریس در دانشگاه لندن است که پس از تهیه و گرد آوری در 1926، در دو جلد به نام «آئین و باور در مراکش» به چاپ  رسانده است. او پس از چند سال همين اثر را در قالبی نوين در بهار سال ۱۹۳۳ چاپ و منتشر کرد. متن ترجمه‌شدۀ فارسی توسط دکتر علی بلوکباشی مبتنی بر تدوين جديد کتاب صورت گرفته است.

ادوارد وسترمارک، فیلسوفی جامعه‌شناس و دانشمندی انسان‌شناس اهل فنلاند بود. از این مؤلف تاکنون اثری به فارسی ترجمه نشده، و کتاب حاضر نخستین کتاب برگردانده شده به فارسی از او است.

 وسترمارک در این اثر فرهنگ، رفتارها، عقاید، باورها و مناسک دینی مردم مراکش را پس از ورود و گسترش اسلام در سرزمین‌های افریقای شمالی و گرایش مردم افریقا به ویژه بومی های بربر به اسلام با استناد به سندهای معتبر کتبی و پژوهش‌های ميدانی بررسی کرده است. وسترمارک آمیختگی‌های فرهنگ این مردم در برخی عرصه‌های رفتاری، اعتقادی و مناسکی را با پاره‌ای از عناصر بازماندۀ فرهنگی شرک‌آمیز اقوام و قبایل روزگاران پیشین مورد توجه و بررسی قرار داده است. پژوهش او در مراکش بیشتر در زمینه  دین، عقاید و مناسک مذهبی و اعمال جادویی مردم آن سرزمين، به ویژه مردم قبایل بربر، متمرکز بوده است. وسترمارک کوشیده است تا به شماری از بازمانده‌های سنت‌های کهن قبیله‌ای و رفتارها و باورها و اعمال شرک آمیز دورۀ جاهلی اعراب و بربرها دست یابد که با اسلام آوردن مردم آن ديار از میان نرفته‌ بودند و هنوزهم می توان این باورها و اعمال آميخته با فرهنگ بومی و اسلامی دورۀ جاهلی را در میان ایشان مشاهده کرد.

کتاب وسترمارک ار امهات کتب کلاسیک جهان در جامعه شناسی و فرهنگ پژوهی است که با استفاده از منابع ارزشمند به زبان های مختلف و مطالعات میدانی در طول سال‌ها اقامت وی در مراکش گرد آمده است. این کتاب از منابع تحقیقی- تطبیقی معتبر در انسان شناسی دین و از اسناد مهم مورد استفادۀ پژهشگران در زمینۀ مردم نگاری فرهنگ و دین و مذاهب بوده است.

 مترجم  با ترجمه روان و شيوایِ متن کتاب، و افزودن مقدمه‌ای ارزشمند بر آن تلاش کرده تا خواننده را با مؤلف و آثار وی و جامعۀ مسلمان مراکش واقوام بربر، خاستگاه قومی- تاریخی، ویژگی های فرهنگی- زبانی، و سازمان اجتماعی- فرهنگی و سیاسی قبایل  بربر آشنا سازد؛ از امتیازات برجستۀ این کتاب حواشی و تعلیقات مفصلی است که مترجم برمتن کتاب نوشتۀ وسترمارک آورده است. متن تعلیقات حاوی پژوهشی تطبیقی میان فرهنگ عرفی جامعۀ سنتی مسلمان ایران با فرهنگ بومی جاری در جامعۀ مسلمان مراکش و نگرش باریک و سنجش دقیق مترجم دربارۀ برخی رفتارها و باورها و آداب و سنت ها و آئین های مشترک میان مسلمانان ایران و مراکش است.

این کتاب در ۶ فصل، و هر فصل با مباحث گوناگون تنطیم و تدوین شده است. عناوین فصول شش‌گانه آن عبارتند از «جن»، «چشم بد» (یا «چشم‌زخم»)، « نفرین و سوگند»، «قداست: فراگیری آن»، «قداست: مظاهر و حساسیت آن» و « بازمانده هایی از فرهنگ بَربَر و رومی در آئین ».

وسترمارک در فصل‌های کتاب به گرايش‌های شرک‌آلود اعراب در زمان ظهور اسلام، و همچنین به باورها واعمال رایج در سرزمین‌هایی که اسلام در آنها راه یافت، می پردازد. موضوعاتی پيرامون باورهایی درباره جن؛ چشم بد و چگونگی مقابله با اين گونه‌های گزند در باور ايشان آورده، و با استفاده از طرح ها یی چون پنجه و چشم، و رمزگشایی از مفاهیم نقش های نمادین طرح ها بسیاری از زمینه های اعتقادی و باور های مردم توضبح داده و روشن کرده است.

مؤلف در بخشی دیگر به بررسی و تحلیل مفاهیمی چون نفرین و سوگند؛ برخی رفتارهای اجتماعی چون مهمان نوازی و در کنار آن حفاظت از پناهجو و باورهایی درباره پیمان بستن و اهمیت آن میان مردم ، مطالب بسیار سودمندی آورده است.

قداست یکی دیگر از فصول کتاب را دربر می گیرد. قداست و فراگیری آن، التفات به برخی مصاديق اين مقدسات همچون شخص پیامبر اکرم (ص) ، خلفا (خلیفة الله فی الارض)، برخی عناصر طبیعی چون خورشید، برخی گیاهان و یا ارتباط میان برخی اماکن یا اشیا با اولیا در همين قسمت آمده است.

اهميت مبحث قداست سبب شده است تا مؤلف در بخش دیگر کتاب به موضوع قداست از منظر مظاهر و حساسیت‌های اجتماعی باورمندانِ به اين مقدسات بپردازد. از اين دست مفاهيم، می‌توان به معجزات اولیا، آلوده شدن قداست در تماس با بی‌دینان، نجاست، خون و جز آن و حساسیت نسبت به اشخاص مقدس، حیوانات و اشیا و غیره اشاره کرد.

وسترمارک در بخش آخرکتاب به شرح بقايايی از فرهنگ بربر و رومی که در برخی از آیین‌های اسلامی رسوخ کرده است، می‌پردازد. از ميان آنها می توان به مناسک معمول سال نو، مناسک آتش و آب در عاشورا نزد مسلمانان تونس، مراکش و هند، و سایر بایدها و نبایدها و باورها در شب یا روزعاشورا، تابوها در محرم، جشن  و مراسم مربوط به عید قربان و آراء مؤلف درخصوص خاستگاه این مناسک و جشن‌ها اشاره کرد.

از نقاط قوت کتاب ، نمونه‌ها و مثال‌هایی است که وسترمارک در رابطه با موضوعات کتاب بيان کرده است. ارائۀ طرحها و تصاویر مختلف پيرامون موارد مختلف از اين دست است. ذکر واژه‌ها و اصطلاحات مربوط به مراسم مختلف و جشن‌ها نيز از ديگر موارد مثال‌زدنی است.

افزوده‌های مترجم بر اين موضوعات دربخش های ششگانۀ تعلیقات، کتابشناسی تعلیقات، و واژه نامه و نمایۀ موضوعی بر غنا  و ارزش علمی این کتاب افزوده است.