گرچه پیدایش آئین یارسان(اهل حق) بوسیلۀ سلطان کردنژاد در سدۀ هشتم هجری بوده، ولی پیش از او نیز چندتن عارف مسلک اندیشه هائی داشته اند که به منزلۀ پایۀ آئین اهل حق بوده و طالبین را برای ظهور سلطان و پیروی از دستورهای او آماده می ساخته است. یکی از آنان به عقیدۀ اهل حق بهلول دانا شاگرد مکتب حضرت امام جعفر صادق علیه السلام بوده که در سدۀ دوم هجری قمری می زیسته و به سال 219 جهان را بدرود گفته است. شرح هایش به تفصیل در برخی از کتابهای اسلامی نوشته شده و از مقام و منزلتش به درازا سخن رفته است. در اینجا می خواهیم از دیدگاه یارسان او را بشناسانیم و پایۀ بلندش را در کلامهای سرانجام بنمایانیم.....

حمله مغول تحت فرماندهی چنگیزخان به سواحل سیحون در سال 616 هجری بار دیگر سرگذشت ایران را بعد از حمله اعراب در مسیر جریانات و حوادث پیش بینی نشده ای قرار داد. قومی از دوردست ترین منطقۀ شرق اسیا به حرکت درآمد و در مدتی کمتر از 30 سالا سرتا سر آسیا به جز شبه قاره هند را تحت سلطه خود درآورد و پا از رود دانوب فراتر گذاشت و تا ته قلب اروپای مرکزی یورش برد. ایران نیز در مسیر این تهاجم بنیادکن قرار داشت و در آغاز این ایلغار شهرهای آباد غنی و پیشرفته ماوراء النهر خراسان و مرکز ایران لگدکوب سم ستوران تاتار گشت و حاصل زحمات و تجربیات چندین قرنی تمدن و فرهنگ اسلامی این شهر ها دستخوش حوادث گردید...

اگر از منظره ذوق سایم در فضای گلستان ادبیات و اشعار ادوار پیشینه ایران نظر افکنیم اشعه ابصار ما را دیوار ابتدای قرن چهارم هجری محدود ساخته و ماورای خویش را از دیدار حاجب و مانع می شود.

در هزار و چهارصد سال پیش خورشید جهان تاب کشور ایران بر اثر نفاق و اختلاف زمامداران کشوری و لشگری و روحانی غروب و ستارۀ درخشان اسلام از افق تاریک و تیرۀ عربستان بت پرست طالع گردید و لشگر اسلام با شعار خدا یکی است و محمد (ص) پیغمبر او و قرآن کتاب اوست عرض وجود کرد و طولی نکشید که با این شعار مقدس و ایمان حقیقی اسلام، شرق و غرب جهان معمور و آبادان روز را فرا گرفت و سرداران تازی از سوی خاور تا کشور چین و از سمت باختر تا اقیانوس اطلس تاختند و بنای فتح را گذاشتند!!...

از اینکه انجمن فرهنگ ایران باستان بحث درباره هفته خویش در سال 1347 برگزیده اند نگارنده به سهم خود کمال خرسندی را دارد و چنین اندیشه سنجیده ای را که نمودار توجه به فرهنگ اصیل و پایدار ایران از دیدگاهی بلند و افقی وسیعتر از دوران محدودی از فرهنگ و تاریخ چند هزار ساله گرامی میهن است ستایش می نماید.

از جمله ابیات تاریک شاهنامه یکی نیز بیتی است در داستان رستم و سهراب،آنجا که تهمینه دختر شاه سمنگان نیم‏شب وارد خوابگاه رستم میگردد و در پاسخ رستم که‏ حیرت زده از نام و قصد او می پرسد،می گوید

در کتاب‏"گزاره‏ای از بخشی از قرآن کریم‏10(تفسیر شنقشی)که چندی پیش به‏ محضر ارباب دانش و دیانت پیشکش کردم و در میان انبوه واژه‏های کهن و بدیع آن، لغت‏"بژرجستن‏"در ترجمهء کلماتی نظیر:شقاق،عدوان،فتنه،خصومت،بغی؛و "بژرجوی‏"در ترجمهء حضام‏2،نظرم را جلب کرد و با تتبع مختصری که در پاره‏ای متون‏ قرآنی داشتم،ریشه و معنای کلمه برایم روشن نشد،اگرچه از طریق معادل‏های عربی آن‏ در قرآن،پی بردن به معنی واژه چندان دشوار نمی‏نمود.اینجا بود که به نقل چند شاهد و یکی دو مورد حدس و گمان و یک علامت سؤال(؟)اکتفا کردم.هم‏اکنون یادداشتی‏ را که آن روز در صفحهء 265 کتاب مذکور در پاورقی لغت‏"بژر جستن‏"آورده‏ام دوباره‏ نقل می‏کنم و آن‏گاه به ذکر چند توضیح دیگر که بعدا"برایم روشن شده است می‏پردازم:

۹. علم بدون عمل؛ یعنی درخت بدون ثمر. بار درخت علم ندانم مگر عملر با علم اگر عمل نکنی، شاخ بی‌بری (همان: ۷۵۴)

شاید کمتر کسی را بتوان همچون سعدی در شکل‌گیری مبانی تربیتی چندین نسل در ایران‌زمین مؤثر دانست. این توفیق افزون بر زبان روان و بیان دلنشین او، برخاسته از آمیزشی است که او توانست میان فرهنگ ایرانی و آموزه‌های اسلامی برقرار کند و آن را در قالبی دلپسند و خردپذیر عرضه نماید. سعدی در آثارش با رویکرد به حکمت، به خلق مفاهیمی کاربردی پرداخته است؛ این مفاهیم در قالب حکمت عرفانیه، حکمت عالیه و حکمت جاریه در اشعار و حکایات او نمود یافته تا بتواند به شکوفاشدن ذات انسانی و دستیابی به حیات معقول بینجامد.

در دوره اول مجلس شورا برای وکلا شهریه ای پیش بینی نشده بود. وقتی خواستند مبلغی مقرری به نام ایشان تصویب کنند برخی با آن مخالفت ورزیدند. از جمله مرحوم میرزا علی آقای تبریزی وکیل مشهد (پدر دکتر مهدی آذر) بود که صریحاً دریافت مزد کار وکالت را موافق شریعت نمی دانست. در دوره های دوم و سوم و چهارم میزان شهریۀ ایشان به دویست تومان رسید. در مجلس مبلغ یکصد تومان بر آن افزودند. معدودی از وکلا که با این اضافه پرداخت مخالف بودند، از دریافت سهم خویش خودداری کردند.

شاید بیشتر خوانندگان گرامی آگاه باشند که از جمله کارهای با ارج استاد علامه علی اکبر دهخدا کتاب امثال و حکم اوست که در چهار مجلد بزرگ به قطع رحلی مشتمل بر 2076 صفحه متن و 180 صفحه فهارس و به تقریب سی هزار عنوان مثلی و حکمی و زبانزدی و اصطلاحی و کنایه ای و نزدیک ده هزار مثل یا حکمت و کنایه و اصطلاح که به عنوان نظیر و مرادف آمده و عنوان نیافته است و سرانجام با حدود دوازده هزار مورد استنادی به شعر شاعران یا نوشتۀ نویسندگان معتبر، در فاصلۀ سالهای 1308 تا 1311 هجری شمسی در طهران چاپ شده است

سطور ذیل در سرگذشت دهخدا به قلم سید حسن تقی زاده است که به خواهش دکتر محمد معین اختصاصاً برای مجلد مقدمۀ لغتنامۀ دهخدا نوشت و در آن کتاب به چاپ رسید. علت اینکه مرحوم معین از تقی زاده خواست که شرح حالی از دهخدا بنویسد به واسطۀ قدمت اطلاعات تقی زاده نسبت به احوال دهخدا بود که از سال 1325 قمری میان آنها آشنائی به وجود آمده بود و از تصادف روزگار گوشه ای از سختیهای زندگی را با هم گذرانیدند. لذا این مقاله را از باب احتوا بر اطلاعات لازم جهت تحقیق در سرگذشت دهخدا نقل می کنیم.

کسانی که تا کنون چه در کشورهای اسلامی و چه در اروپا دربارۀ تصوف بحث کرده اند آن چنانکه باید در مبانی آن فرو نرفته و آثار بزرگان صوفیه را که در سراسر کشورهای اسلامی در هزار و دویست سال زیسته اند با هم نسنجیده اند و به تجزیه و تحلیل آن نپرداخته اند، به همین جهت متوجه نکتۀ بسیار مهمی نشده اند و آن اینست که تصوف شرق را حتما باید به شعبه یا مسلک جداگانه و ممتاز تقسیم کرد.

یکی از کلماتی ک پس از حملۀ مغول بر ایران در زبان فارسی رواج کامل یافته و هر روز چندین هزار بار بر زبان ما می گذرد و در نوشته های ما تکرار می شود، کلمۀ «آقا» است که بر اثر هجرت از وطن اصلی، هم معنی اولی خود را از دست داده و هم به صورت دیگر درآمده است و چون با همه رواج و شهرتی که این کلمه در نزد ما یافته، معنی اولی و صورت اصلی ان مجهول مانده است

یکی از بهترین کتبی که تا کنون به قلم شرق شناسان اروپائی راجع به تاریخ و اوضاع قدیم ایران تألیف شده تاریخ استاد فاضل متتبع آرتور کریستنسن دانمارکی به زبان فرانسه در زیر این عنوان است: «سلطنت ساسانیان (مملکت، ملت، دربار)».