اختراعات و کشفیات نوین ملتهای زنده و تحولات و تغییرات شگرف در همه شؤن زندگی‏ که در بسیاری از کشورهای متمدن آغاز گردیده و سپس رفته رفته بمرحلهء کاملتری رسیده است‏ مردم مشرق زمین و بویژه ملت ما را دچار بهت و حیرت کرده است و درین نیم قرن اخیر که بر اثر عوامل گوناگونی ملت ما از کاروان تمدن جهانیان عقب ماندها بود اندیشه‏ هائی افراطی در گروهی‏ پدید آمد

در میان مراسم و تشریفاتی که اقوام مختلف ایرانی برای ایجاد باران و رفع خشکسالی برپا می کردند سنت های خاص و جالبی یافت می شود: از آن جمله تشریفاتی است که در متنی به زبان سغدی، که ما آن را طلسم باران نامگذاری کرده ایم، دیده می شود. از آنجا که متون سغدی تا به حال به فارسی ترجمه نشده اند و موضوع این متن ممکن است به اطلاع عدۀ زیادی در ایران نرسیده باشد ترجمۀ متن سغدی را برای ارائۀ سخنرانی در این هفته خالی از فایده ندیدم. شاید بی مورد نباشد مقدمۀ مختصری دربارۀ زبان سغدی و مدارک آن (که تا به حال کم و بیش در ایران ناشناخته مانده اند) عرض شود.

1- گنوسی چیست؟ گنوسیس – در یونانی Gnosis به معنی معرفت است و اصطلاحاً به معنی معرفت مثبت یا حکمت باطنی آمده و در فارسی می توانیم آنرا به «معرفت» و «شناخت» تعبیر کنیم. گنوستیکس - در یونانی Gnostikos ( در زبان های فرانسوی و انگلیسی Gnostique و Gnostic ) به معانی ذیل آمده:

از نخستین روزهای دبیرستان در ذهن مرد و زن ایرانی جای داده اند که نخستین شاعر زبان فارسی ابوحفص سغدیست. ازین می گذرم که کاری بیهوده تر از این در جهان نیست که کسی بگردد نخستین شاعر زبانی را پیدا کند و این کار بدان می ماند که کسی بگردد پیدا کند نخستین کسی که خندیده و یا گریسته کیست؟

سخنرانی دکتر عبدالحسین زرین کوب در جشن انتشار جلد هفتم دائرةالمعارف بزرگ اسلامی ان لربکم فی ایام دهرکم نفحات. سروران، عزیزان می پندارم این همان ایام است. ایام فرخنده یی که امیدهای زیبا و آرزوهای والا در بر دارد: امید رهایی از جهل و ظلم و خشونت که تمام دنیا را تهدید می کند و آرزوی گشایش از فروبستگی های بی سامان که قرنهاست انسان چشم براه ظهور عامل آنست. چه بودی که این امید و آرزو در همین بازماندۀ عمر ما تحقق می پذیرفت!

اگر درست است که تصوف در دنیای اسلام از زهد و فقر آغاز شد و با عشق الهی و ذوق وحدت و شهود به کمال خویش رسید، خالی از غرابتی به نظر نمی رسد چرا که ایران به عنوان مهد دیرینۀ آئین زرتشت با عوالم زهد و فقر، آشنایی و توافقی نداشت تا ازین حیث آمادگی خاصی برای پرورش تصوف نشان داده باشد. معهذا شک نیست که تعدادی از پیشروان فکر تصوف یا کسانی که قدماء صوفیه آنها را به طریقت خویش منسوب می کرده اند

پس از تشکیل دولت اسلامی و گردآمدن ملتهای گوناگون به زیر پرچم اسلام رفته رفته تمدن شکوهمندی شکل گرفت که آن را به نام تمدن اسلامی می شناسند. چندین ملت که از کران رود سند تا دامنه های کوه پیرنه پراکنده بودند در پدید آوردن این تمدن و بارور کردن آن سهم داشتند. اما آیا صرف گردآمدن چندین ملت به زیر یک پرچم و احیاناً فرمان بردن آنها از دولتی واحد سبب زایش تمدنی تازه می شود؟ اگر چنین است پس چرا فی المثل امپراتوری عثمانی که روزگاری دراز کمابیش بیست ملت را زیر فرمان خود داشت نتوانست تمدنی پدید آورد که به نام آن امپراتوری آوازه یابد؟

دوستان ارجمند، شما یاران مرکزی که بدان پیوند و دلبستگی دارید، اینکه به خجستگی نوروز بر این سکّو آمده و چند کلمه‌ای گوش‌خراشی می‌کنم از آن روست که یکی در پیرانه‌سری دلسوزیهای شما را ارج بگذارد. نکتۀ جوهری این است که بهبود علمی و جهش فرهنگی این دائرةالمعارف و کارهای گوناگونش بستگی و پیوستگی تام به علاقه‌مندیهای پژوهشیِ بنیادی و دیگر دلبستگی‌های شما و استواری یکایک همکاران در هر بخش و مرحله و مرتبت به این مرکز دارد.

در میان شاعران فارسی زبان هیچ کس شهرت جهانگیر حکیم عمر خیام نیشابوری را ندارد. شگفت آنکه رباعیات اصیل منسوب به او آنقدر اندک است که عدد آنها را بین 16، 36و 66 انگاشته اند هر چند صدها رباعی به نام او در کتابها و مجموعه ها درج است و یا به تعبیر والنتین ژوکوفسکی از نوع «رباعیات سرگردان» است که سرودۀ دیگران است و آنها را به خیام هم نسبت داده اند.

خیام نه عارف به معنای متعارف کلمه است (گیرم بسیاری از اهل تصوف او را از خود می دانند)، نه فیلسوفی مشایی ست، نه فقیه است و نه شاعر عهد خود – چرا که شخصیت شاعر او به دقت تمام زیر ظاهر دانشمندش پنهان بود و نخستین اشاره به چند رباعی او بیش از یک صد سال پس از مرگش کشف شد. با این حال می دانیم که این انسان بی بدیل، ریاضی دان برجسته و منجمی پرآوازه بود که نقویم خورشیدی را اصلاح کرد

وقتی دربارۀ سبکهای شعر فارسی سخن درمیان می آید غالبا از ویژگیهای لفظ و بیان آن سبکها بحث می شود و چون به مختصات بیانی و مخصوصا دگرگونیهای الفاظ مستعمل توجه می شود حاصل بحث با مورفولوژی و تاریخ تطور زبان تفاوت زیادی پیدا نمی کند. معهذا، رواج و قبول هر یک از سبکهای مشهور شعر فارسی – خراسانس، عراقی، هندی و جز آنها – بی شک تا حد زیادی مرهون مطالبات محیط و دگرگونیهای ذوق و تربیت طبقه یا طبقاتی است که آن سبک را به وجود می آورند و یا آن را می پسندند و از آن التذاذ حاصل می کنند.

در آغاز سال 1906، فروید مقاله ای کوتاه در باب موضوعی شگفت نوشت به نام مختصات بیمارگون در تئاتر. این نوشتۀ کوتاه هیچگاه به زبان آلمانی منتشر نشد، اما ماکس گراف نسخۀ دستنویس مقاله را که از فروید گرفته بود نگاه داشت، به زبان انگلیسی ترجمه کرد و ترجمۀ انگلیسی خود را در سال 1941 به چاپ رسانید... فروید هرگز از این مقاله سخن نگفت و حتی آن را از یاد برد... لکن این مقالۀ شش صفحه ای حاوی نظرات عمیقی است که شایسته است بیشتر گسترده و پرورده شوند.

این مقاله ترجمۀ فارسی سخنرانی است که راقم این سطور به عنوان پاسخ به سخنرانی محقق هندی «ماهادوان» در کنگره فلسفی مشهد ایراد کرده است. سخنرانی «ماهادوان» مشتمل بر دو قسمت کلی است. در قسمت اول وی یکی بودن دین و فلسفه را در هند مورد بحث قرار می دهد و در قسمت دوم نتیجه می گیرد که فلسفه هندی می تواند حلقۀ رابط میان دیانت و علم جدید باشد و این دو را با هم آشتی دهد.

معارف اعتقادی و عملی اسلام روز به روز رو به سقوط می‌رفت و طرق درک و پیشرفت این حقایق، یعنی طریق بحث آزاد و طریق سیر معنوی، رهسپار وادی فراموشی می‌شد. شیعه چون نیروی کافی برای در هم شکستن وضع موجود نداشت و اعاده وضع عمومی زمان رسول اکرم(ص) برای آنها ممکن به نظر نمی‌رسید، از راه دیگر دست به کار شدند و کوشیدند تا می‌توانند معارف اعتقادی و عملی اسلام را حفظ و ضبط نمایند و راههای مشروع آن را که همان راه بحث آزاد و سیر معنوی باشد، زنده نگه دارند. شیعیان طبق وصیتی که به موجب آن، رسول اکرم(ص) اهل بیت کرام خود را حافظ و مبیّن معارف اسلامی و پیشوای معنوی مسلمین معرفی کرده بودند، به ائمه اهل بیت(ع) روی آوردند و با نهایت ترس و لرزی که داشتند، از هر راه ممکن، به تحصیل و ضبط معارف دینی پرداختند.

شاید نخستین قومی که از سارمات‌ها که بر اروپا تاختند، «یازیگ‌ها» (Iazyges) بودند که در سوی مغرب در کنار رود بوگ (Bog) و دنیستر جای داشتند. این مردم آنگاه به مجارستان آمدند و رکسلانی (Roxolani) که نامشان را به «آلان‌های روشن» یا «تابناک» معنی کرده‌اند، شاید از مهاجران بعد از ایشان باشند.