میراث مشترک ایرانیان/ رنه گروسه – بخش دوم و پایانی

1404/2/22 ۱۱:۰۲

برای ما تصور این نکته دشوار است که چگونه عمر تمدن ظریف ایرانی پس از چنین فاجعه‌‏هایی به سر نیامد! پاسخ این مشکل را دو تن از مشهورترین بزرگان شعر فارسی به ما می‌‏دهند: سعدی و حافظ. شاعر نخستین معاصر با اشغال مغولان و دومین مقارن با یورش تیمور به ایران بود.

ترجمه غلامعلی سیار: برای ما تصور این نکته دشوار است که چگونه عمر تمدن ظریف ایرانی پس از چنین فاجعه‌‏هایی به سر نیامد! پاسخ این مشکل را دو تن از مشهورترین بزرگان شعر فارسی به ما می‌‏دهند: سعدی و حافظ. شاعر نخستین معاصر با اشغال مغولان و دومین مقارن با یورش تیمور به ایران بود. در آن اوقاتی که سعدی شیراز را برای تکمیل تحصیلاتش به قصد  «نظامیة بغداد» ترک کرد و سپس به شام و مصر رفت، لشکریان چنگیز ایران شرقی را غارت کردند (۱۲۲۱م) و بالاخره پس از آنکه سعدی به شیراز برگشت، هلاکو نوه چنگیز، بر تخت پادشاهی ایران نشست (۱۲۵۶م) و سرانجام حکومت مغولی در این کشور استقرار یافت. البته بنا به وضع جغرافیایی خاص فارس، شهر شیراز که شاعر از آن پس در آن رحل اقامت افکند، مدتی کوتاه در زیر فرمان خاندان های محلی ایرانی درآمد که خراجگزار دربار مغول بودند؛ لذا به نظر می‌‏رسید که این واحة صلح و صفا انقلابات زمانه را به‌‏دست فراموشی بسپارد.

هانری ماسه سعدی را از این لحاظ با بوکاتچو (Boccaccio) مقایسه می‌‏کند که چگونه نویسنده ایتالیایی‌‏هم در بحبوحه استیلای طاعون سیاه، دور از شهر فلورانس که طعمه این آفت شده بود، چند تن از نجبا و زیبارویان را در محلی گرد آورد تا شنایع این بیماری مرگ زا را از یاد ببرند و برایشان اثر خود دکامرون را می‌‏خواند. ماسه می‌‏گوید: «وضع اهالی‌‏شیراز در خلال سالهای ۱۲۰۶ـ ۱۲۵۵م همین طور بود. آنان در سایه آسایش‌‏‌‏بخش درختان به اشعار گوش فرا می‌‏دادند و در همه جا ابنیه عالی و مساجد و بیمارستان بنا می‌‏گشت و در کنار جاده‌‏ها، کاروانسرا بنا می‌‏شد و عامه مردم در ناز و نعمت و شادمانی به‌‏سر می‌‏بردند. با این همه روزهای بد نزدیک می‌‏شد. در سال ۱۲۶۴م بود که حکومت مستقیم مغولان جانشین سلسله‌‏های امیران محلی شیراز گشت.»

البته سعدی انسانی آن‌‏چنان نوعدوست بود که نمی شد مصائب زمانه (مثلاً ویرانی‌‏بغداد) در روحش اثر نگذارد؛ اما خوی متعادل، خوشرویی، روح تساهل و طبع ظریف و متبسم او، هرچند حاکی از اندک سرخوردگی بود، اصولاً مجموعه روحیاتش مانع از این بود که از دریچه درد و الم زندگی را بنگرد. از طرف دیگر پرستش زیبایی و عشق به لذات زندگی و احساس شرف و عزتی که نسبت به ارزش هنری خویش داشت و شیوه‌‏نگارش زیبا و موزونش موجب می‌‏شد که تعادل و تناسب را در همه چیز رعایت کند و حتی در آن‌‏‌‏‌‏موقع که از عشق زمینی به دامان عشق عرفانی پناهنده می‌‏شود، این معنی محسوس است؛ چرا که اگر سعدی‌‏از سرچشمه تصوف جرعه‌‏ای ننوشیده بود، از ایرانی‌‏بودن نشانی نداشت. حتی عرفان سعدی هم در حد اعتدال است. در آن هنگام که جهان و هر چه در آن بود  فرو می‌‏ریخت، سعدی در باغهای شیراز از توصیف گل و بلبل غافل نبود و همین خود دال بر این است که فرهنگ ایران جاودانه است و هرگز نمی‌‏میرد. آری، بلبل در باغ به غارت رفته نوا سر می‌‏داد و گل بر فراز ویرانه شهرها  از نو می‌‏شکفت، همچنان که روح ایران کهنسال نیز با تحمل این همه بلیات دوام می‌‏آورد و فناناپذیر بود!

ایلخانان مغول

وانگهی، در ایران وقت آن بودکه نوادگان چنگیز پس از سپری شدن دوران کشتارها، اهتمام خود را در اداره مطلوب کشور به کار گیرند. آنها پس‌‏‌‏‌‏از آنکه ایران و چین را غارت کردند، وحدت سیاسی را به این سرزمین بازگرداندند؛ وحدتی که مدتها بود از این کشور رخت بربسته بود. سلطنت ایلخانان مغول در ایران (۱۲۵۶ ـ ۱۳۳۶م) و سلسله پادشاهان مغول در چین، از طرفی وحدت ارضی و انتظام اداری و صلح و آرامش داخلی را به ایران و چین باز گرداند و از طرف دیگر شأن و اعتباری را که این دو کشور در دوران های شکوه و شوکت تاریخشان در خارج از سرزمین هایشان از آن برخوردار بودند، به آنها اعاده کرد.

 در عهد ایلخانان بود که عراق عرب به ایران ملحق شد و ماورای قفقاز و ارمنستان و آناتولی خراجگزار ایران گشتند. در این عصر می‌‏بینیم که دربار ایلخانان به صورت یکی از مراکز قدرت جهان درآمد و خانهای مغول نه تنها با عموزاده‌‏هایشان که در پکن بر سریر فغفوران چین نشسته بودند، بلکه با دربار فرانسه و انگلستان و پاپ معاهداتی بستند.

وضع اجمالاً چنین بود که از برکت وحدت و تمرکز حکومتی مغولان در طول سه‌‏‌‏‌‏ربع قرن، ایران بزرگترین کشور مشرق زمین به حساب می‌‏آمد. آنچه از این پرفایده‌‏تر بود، اینکه شهرتی که انتظامات راههای بازرگانی پیدا کرد، در خدمات بازرگانان ایرانی قرار گرفت. از نوشته‌‏های مارکوپولو مربوط به سالهای ۱۲۷۱ ـ  ۱۲۹۱ م برمی‌‏آید که راههای کاروان‌‏رو عریض که تحت مراقبت شدید سواران «فاتح جهان» قرار داشت، برای بازرگانان این امکان را فراهم می‌‏ساخت که با ایمنی تمام از تبریز به پامیر و از پامیر به کاشغر بروند و از کاشغر روانه پکن شوند.  مارکوپولو خود شاهد صادقی برای ثبوت این گفته ماست؛ چون تاجر ونیزی چینی نمی‌‏دانست، اما برای ‌‏سفر در آسیای مرکزی فارسی برایش کافی بود؛ چه، در آن دوران فارسی در سراسر آسیای علیا نه فقط زبان سوداگری و معاملات تجاری بود، بلکه زبان دیپلماسی و روابط بین دولت ها نیز به شمار می‌‏رفت.

خویشاوندی نزدیک ایلخانان مغول ایران با خاقان های ‌‏مغول چین سبب رونق رفت وآمد و ایجاد روابط اقتصادی و هنری و ادبی میان ایران و شرق دور می‌‏شد. همچنین بر اثر تساهل ایلخانان نسبت به فرقه‌‏های مذهبی عیسوی (ولو اینکه در بادی امر آنان بودایی بودند و سپس مسلمان شدند، ولی با این همه کمابیش از اقلیت های نستوری و یعقوبی و ارمنی حمایت کلی می‌‏کردند)، ایران در عهد مغول روابط گسترده‌‏ای با دنیای مسیحی، به‌‏خصوص با مؤسسات تجاری معتبر اروپا مانند ونیز و جنووا، داشت. ایران از نو بر سر راه بزرگترین راههای تجارت بین قاره‌‏ها، تبدیل به «امپراتوری میانة» واقعی شده بود.

جغرافیای انسانی فلات ایران

فلات ایران و توابع آن از نظر جوامع قومی و انسانی در وضع جغرافیایی چنان مطلوبی قرار دارد که از نخستین اعصار روشن تاریخی احفاد کسانی که آن را فتح کرده‌‏اند، ناگزیر از قبول یکپارچگی طبیعی و انتظام منطقی و پیوستگی اجزای آن با یکدیگر گشته‌‏اند؛ چنان‌‏‌‏که در عصر سلجوقی، وقتی‌‏آلب‌‏ارسلان و ملکشاه زمام امور را به‌‏‌‏‌‏خواجه نظام‌‏الملک سپردند و دستش را باز گذاشتند، وی حکومت اداری متمرکز و منظمی را بنیان نهاد که احیای نهادهای ایران عهد ساسانی یا دوران خلافت عباسیان بود. ارغون‌‏خان (۱۲۴۸ ـ ۱۲۵۹م) چهارمین ایلخان ایران، پزشک یهودی سعدالدوله را به وزارت خود برگزید. او بود که زمینداران ملوک‌‏الطوایفی مغول را واداشت که قواعد اداری و مدنی را محترم شمارند و از یغما دست بردارند و دست دولت مرکزی را برای وصول مستقیم مالیات باز بگذارند. همچنین غازان‌‏خان (۱۴۰۳ ـ۱۵۹۲م) فرزند ارغون و پس از وی برادرش اُلجایتو (۱۳۶۱ ـ ۱۴۰۳م) مورخ بزرگ رشیدالدین همدانی را که رجل سیاسی دارای سعه صدر بود، به وزارت خویش برگزیدند و در عهد صدارت وی بود که واقع بینی حاکم گردید. غازان‌‏خان و رشیدالدین هر دو علاقه‌‏مند به ترمیم اوضاع مالی کشور و حمایت از کشاورز ایرانی در برابر ارباب مغولی و نیز ایجاد اطمینان و بازگرداندن هزاران دهقان ایرانی بودند که بر اثر گردباد حوادث و هجوم مغولان از اراضی‌‏شان رانده شده بودند. مهاجمان اولیه مغول از روی برنامه، کشتزارها را به صورت اراضی موات درآورده و شبکه آبیاری را منهدم کرده بودند. غازان‌‏خان و وزیر اعظمش علاقه داشتند که جانی تازه در کالبد اراضی مزروعی بدمند و دهقانان ایرانی را از نو جمع کنند و ایشان را از آوارگی برهانند و ایرانیان را به زندگی ثابت و مستقر در یک محل بازگردانند.

افسوس که ثبات دوران مغول نیز همانند ثبات دوران سلجوقی ناپایدار ماند. پس از آنکه در سال ۱۳۳۶ م سلسله محلی ایلخانی منقرض شد، هرج و مرج ملولک الطوایفی از سال ۱۳۸۱ تا ۱۴۰۱ به وجود آمد و هجوم ها و خرابی های هولناک تیمور لنگ صورت گرفت.

پس از آنکه در سال ۱۳۳۶م سلسله ایلخانی منقرض شد، هرج و مرج ملولک الطوایفی از سال ۱۳۸۱ تا ۱۴۰۱م به وجود آمد و هجوم ها و خرابی های هولناک تیمور لنگ صورت گرفت.این بار نیز بلبل ایران از ساز و نوا نیفتاد و بر فراز ویرانه‌‏ها نغمه‌‏سرایی کرد. دیدیم که چگونه در بحبوبه هجوم مغولان به ایران سعدی ظهور کرد و این بار در گرماگرم حملات تیموریان شبح حافظ در افق شعر پارسی پدیدار شد. از دوره دارمستتر به بعد، بارها حافظ را آناکرئونمشرق زمین خوانده‌‏اند؛ آناکرئونی که در قرن چهاردهم میلادی در زیر آسمان شیراز می‌‏زیست و در عین حال عشق و گل و باده را می‌‏ستود و از این مضامین مانند تمامی شاعران اهل تصوف به عنوان کنایاتی برای‌‏بیان موضوعات جاوید عرفانی بهره می‌‏گرفت؛ اما باید اذعان کرد که تا آن موقع این مضامین که در غزلیات فارسی به کرات می‌‏آمد، تا به این اندازه ظریف و لطیف و در قالبی با چنین خلوص و روشنی بیان نشده بود.

هنگامی که حافظ به غزلسرایی مشغول بود، دربار خاندان محلی «آل‌‏مظفر» با تهاجمات تازه از طرف تاتارها تهدید می‌‏شد. وقتی تیمور لنگ که وحشت بر همه جا مستولی می‌‏کرد وارد شیراز شد (۱۳۸۷)، حافظ هنوز در قید حیات بود؛ ولی دو سال بعد، درگذشت و مرگ او در موقع مناسب اتفاق افتاد؛ زیرا ناظر غارت شهر به دست جهانگشای مهیب لنگ نگردید.

هجوم تیمور شاید بیش از تهاجمات چنگیز ایران را برای مدت زمانی در هم کوفت؛ اما دیری نکشید که نوادگان چنگیز به ترمیم و احیای وحدت از دست رفته ایران کمر همت بستند، و حال آنکه تیموریان نشان دادند که لیاقت این کار را نداشتند؛ چرا که میان خودشان تفرقه افتاده بود و رقابت های خانوادگی‌‏سرسختانه‌‏ای وجود داشت. به همین دلیل خیلی زود ایران غربی را از کف دادند که به چنگ قبایل ترکمان افتاد و تنها خراسان و ماوراءالنهر برایشان باقی‌‏ماند.

رستاخیز فرهنگی

تصادف غیر مترقبه در این بود که این عوامل مختلف دست‌‏‌‏‌‏به‌‏دست یکدیگر دادند و موجب شدند که در قرن دهم رستاخیزی مشابه آنچه در عصر سامانیان رخ داده بود، به وقوع بپیوندد و تمدن ایران در قالب حکومتی ایرانی تجدید‏‌‏‌‏حیات یابد؛ چون ایران باز به دو بخش تقسیم می‌‏شد که کویر بزرگ بین این دو حائل بود: از‏طرفی، در غرب، ایران غربی بود که مدتهای دراز «تاریخ ایران» را هدایت کرده بود؛ اما چون این مناطق بیش از سایر نقاط ایران بر اثر هجوم های‌‏تیمور صدمه دیده بودند و خاکشان عرصه تاخت و تاز و استقرار قبایل ترکمان شده بود، ایران غربی مدت زمانی نقش دوم را ایفا کرد؛ اما به عکس این بار شرق ایران، یعنی خراسان که بالنسبه کمتر در معرض هجوم تیمور قرار داشت و لذا کمتر آسیب دیده بود، و ماوراءالنهر که تیمور در طول سی‌‏‌‏‌‏سال نیمی از قاره آسیا را به سود آن غارت کرده بود، در تمکّن و رفاه به سر می‌‏بردند. بنابراین در خراسان، به‌‏‌‏خصوص در هرات و همچنین ماوراءالنهر، خاصه در سمرقند، در دربار تیموریان بود که فرهنگ ایران در قرن پانزدهم گوشه امنی برای خود یافت. نوادگان این سردار ویرانگر و سرکش بسیار زود بر سر عقل آمدند و رام شدند و از دوران شاهرخ (۱۴۰۷ ـ ۱۴۴۷م)، چهارمین پسر تیمور، و اُلغ‌‏بیگ (۱۴۷۴ ـ ۱۴۹۶م) اغلب این افراد مبدل به پادشاهانی روشنفکر شدند که مشوق هنر و صنعت ایران و ادبیات فارسی و حامی نقاشان و شاعران گشتند. پایتخت این شاهان (هرات و سمرقند)، مانند قرن دهم از نو کانون های فرهنگ معظم فارسی شدند. آخرین پادشاه تیموری سلطان حسین بایقرا و وزیرش امیر علیشیر نوایی، شاعر بزرگ جامی و میرخواند مورخ و بهزاد نقاش را که بزرگترین استاد مکتب جدید نقاشی ایران به شمار می‌‏رود، به دربار خود خواندند.

حرکت تناوبی

بنابراین در قرن پانزدهم آنچه می‌‏توان آن را دومین رستاخیز فرهنگی ایران نامید، لااقل در زمینه هنر و صنایع ظریفه، در خراسان و در عهد سلطنت اولاد تیمور آغاز شد؛ همچنان که پنج قرن پیش از آن در قرن دهم از همین خراسان در عهد امرای سامانی نخستین رستاخیز فرهنگی ایران، به خصوص در زمینه ادبیات، پا گرفت. در اینجا به نوعی تناوب تاریخی برمی‌‏خوریم؛ چه، هر گاه که ایران غربی (ماد و پارس قدیم) بر اثر حوادث ضعیف می‌‏شد (مثلاً هجوم اعراب یا همجواری با ایشان در قرون هفتم تا دهم و ویرانی های ناشی از حمله‌‏های تیمور در قرن چهاردهم)، خراسان مشعل را به دست می‌‏گرفت و نمی گذاشت تداوم فرهنگ ایران منقطع شود و عکس این هم صدق می‌‏کند.

باری، این همه بلیات نمی‌‏شد بازتاب هایی در دوردست نداشته باشد. درست است که دربار سمرقند به تشویق آخرین سلاطین تیموری کانون شعر فارسی شد، اما نباید فراموش کرد که دو قرن پیش از آن هم دو سوم این شهر مانند بخارا و سایر بلاد ماوراءالنهر به دست چنگیز ویران و خالی از سکنه شده بودند. تا زمان چنگیز با اینکه مردم این سرزمین ترک شدند، مع‌‏ذلک تجار و کسبه شهری و صنعتگران بازار تاجیک بودند و همچنین «سرت ها» نیز که ایرانی بودند، قسمت‌‏‌‏‌‏‌‏اعظم کشاورزان اطراف را تشکیل می‌‏دادند. یکی از پیامدهای کشتارهای چنگیز در سال ۱۲۲۰ و متعاقب آن تبعید دسته‌‏جمعی صنعتگران و ارباب حرَف به نواحی دوردست مغولستان، یقیناً تقلیل تعداد و اهمیت عنصر ایرانی در این نواحی بود و فتوحاتی که استیلای‌‏تیمور در پی داشت، نیز مزید بر این علت گردید. مع ذلک زمانی کوتاه،  فارسی به‌‏‌‏عنوان زبان درباری تفوق خود را حفظ کرد، لکن با سقوط آخرین سلاطین تیموری، سلسله‌‏های ازبک در ماوراءالنهر (۱۵۰۰) روی کار آمدند. از آنجا که ازبکان به ماوراءالنهر قناعت نکردند و هرات را هم در تحت حکومت خویش درآوردند (۱۵۰۷)، ایران شرقی به تمامی مورد تهدید و در مظان از دست دادن ملیت خود قرار گرفت.

در همین گیرودار بود که صفویان در غرب ایران ظهور کردند ودور تناوبی که دیدیم چه‌‏‌‏سان در تاریخ ایران تکرار می‌‏شود، وضعی را پیش آورد که این سلسله مدعی حفظ میراث مشترک ایرانیان شد.

منبع: روزنامه اطلاعات