دانشنامه ایران

موضوع بندی
- همه موضوعات

جستجوی الفبایی

افنباخ، ژاک | بخش موسیقی افنباخ \ofenbāx\، ژاک (نام اصلی‌اش: یاکوپ افنباخ در آلمانی؛ در فرانسوی: افنباک) (1819-1880 م / 1234- 1297 ق) آهنگ‌ساز فرانسوی آلمانی‌الاصل. افنباخ در کُلن زاده شد. پدرش، ایزاک یودا اِبِرست، در افنباخ‌ آم‌ماین زاده شده، و در کنیسه‌ای در کلن آواز‌خوان مذهبی بود. افنباخ در 1833 م، در کنسرواتوار پاریس در رشتۀ ویل...
افشار، بنیاد موقوفات | محمدرسول دریاگشت افشار، بنیاد موقوفات \bonyād-e mowqūfāt-e afšār\، (نام کامل: بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار یزدی)، بنیادی غیرانتفاعی برای فعالیتهای فرهنگی، علمی و آموزشی. محمود افشار یزدی (1272، یزد ـ 1362 ش، تهران) هستۀ نخستین این بنیاد را در 1337 ش تشکیل داد و اندوخته‌های مالی و بخشی از املاک روستایی و مستغلاتش را تا 1341 ...
افشار، قالی | هلنا شین دشتگل افشار، قالی \qālī-ye afšār\، قالی یا فرش منتسب به ایل افشار کرمان. مراکز مهم قالیهای افشار شهر بابک، سیرجان، بافت، جیرفت و جز آنها ست (ژوله، 165) که نمونه‌های مطلوب تولیدات آنها به خارج از ایران صادر می‌شود. طرحهای قالیهای افشار هندسی، متنوع و نیز متأثر از طرحهای کرمان و ایلات فارس و شبیه بـه طرحهای قفقـازی ا...
افعی | حسن سالاری افعی \af ʾ ī\، نام عمومی بیش‌از 250 گونه مار زهری که در خانوادۀ افعیان جای می‌گیرند.
افشان | مریم همایونی افشار افشان \afšān\، یا افشانگری، هنر تزیین کاغذ با ذرات طلا و نقره. این هنر که گسترش آن در ایران و آسیای مرکزی در حدود سدۀ 9 ق / 15 م آغاز شده و نمونه‌های کهن آن مربوط به همین دوره است، سابقه در هنر چین و ژاپن دارد (دیوید، 38؛ ایرانیکا، I / 581؛ مایـل هـروی، 750).
آقاجان فخار | بخش هنر و معماری آقا‌جان فخار \āqā-jān-e faxxār\، کاشی‌کار سدۀ 13 ق / 19 م. از آقاجان فخار آثاری در اصفهان باقی مانده است که برخی شناخته شده‌اند. این آثار در مسجد صفا (1289 ق)، سردرِ بازار قیصریه (1298 ق) (به‌دستور ظل‌السلطان، حاکم اصفهان)، مسجد سید (1299 ق) و مسجد رحیم خان (تاریخ نامعلوم) بر جا مانده‌اند (هنرفر، 467، 766، 79...
آقامالیان | مریم همایونی افشار آقامالیان \āqāmāliyān\، آرماییس (1289-1364 ش)، کارگردان تئاتر و سینما. او در جلفای نخجوان متولد شد، در تبریز و ایروان به تحصیل نقاشی پرداخت و در 1309 ش برای ادامۀ تحصیل در مدرسۀ هنرهای دراماتیک به برلین رفت (هویان، 34؛ سیف، 1 / 39؛ بهارلو، 15).
اقبال، منوچهر | بخش مفاهیم جدید و عناوین ویژه اقبال \eqbāl\، منوچهر (1288-1356 ش / 1909-1977 م)، نخست‌وزیر (1336- 1339 ش)، وزیر، استاندار، رئیس دانشگاه و مدیرعامل شرکت ملی نفت ایران. او در مشهد و در خانواده‌ای متنفذ به دنیا آمد. تحصیلات ابتدایی و متوسطه را در مشهد و تهران، و تحصیلات دانشگاهی را در رشتۀ پزشکی در فرانسه به پایان برد، در وزارت بهداری به کار...
آق اولی | فاطمه معزی آق‌اولی \āq-evlī\، فرج‌الله (1266-1353 ش)، از صاحب ـ منصبان نظامی و اداری، وزیر و از مدیران فرهنگی.
آقاعلی اکبر فراهانی | امیر حسین پورجوادی آقاعلی‌اکبر فراهانی \āqā-alī-akbar-e farāhānī\، (1236؟- 1274 ق / 1821- 1858 م) از نوازندگان برجستۀ تار در دورۀ قاجار. آقاعلی‌اکبر فرزند شاه ولی‌الله، و از موسیقی‌دانان خاصۀ دربار محمد شاه (سل‍ 1250-1264 ق / 1834- 1848 م) و ناصرالدین شاه قاجار (سل‍ 1264 -1313 ق / 1848- 1895 م) بود.
اقبال، محمد | فریبا پات اقبال \eqbāl\، محمد (1894- 1948 م)، محقق، ادیب و مترجم هندی آثار فارسی. اقبال در خانواده‎ای فرهیخته در جالندهر هند متولد شد. جدش مولوی «غلام‎ قادر»، استاد زبان فارسی بود. خانواده‎اش پس از بازنشستگی پدر، به فیروز‎پور مهاجرت کردند و او پس از گذراندن تحصیلات مقدماتی، از دانشگاه علیگره لیسانس علوم انسانی، و از دا...
آقامؤمن مصنف | امیر حسین پورجوادی آقامؤمن مصنف \āqā-moºmen-e mosannef\، آهنگ‌ساز، رئیس موسیقی‌‌‌دانان دربار (چالچی‌باشی) شاه صفی (سل‍ 1038- 1052 ق / 1629-1642 م) و شاه عباس دوم (سل‍ 1052- 1077 ق / 1642-1666 م) و مؤلف «رسالۀ موسیقی».
آقاجان | امیر حسین پورجوادی , ساسان فاطمی آقاجان \āqā-jān\، نام حداقل 4 موسیقی‌دان دورۀ قاجار که هویت آنها با ابهام همراه است. دو تن از آنها نوازندۀ تنبک بوده‌اند و خالقی برای آنکه با هم اشتباه نشوند، آنها را «آقاجان اول» و «آقاجان دوم» نامیده است (ص 264-265). آقاجان اول که در خواندن آهنگهای ضربی هم تسلط داشته (همو، 264)، شاگرد حبیب سماع‌حضور، موسیقی...
اقبال آذر | فرهود صفرزاده اقبال آذر \eqbāl-e āzar\، ابوالحسن، ملقب به اقبال‌السلطان (ح 1242- 1349 ش)، خوانندۀ ایرانی. در روستای الوند قزوین به دنیا آمد. در هفت‌سالگی، پدرش ملاموسى را از دست داد و برای یادگیری نوحه‌خوانی و تعزیه‌خوانی، نزد میرزا حسن قزوینی به قزوین رفت. سپس فراگیری تعزیه‌خوانی را نزد حاج ملا عبدالکریم جنابِ قزوینی ادام...
اقبال، خاندان | نازی پیران اقبال، خاندان \xāndān-e eqbāl\، از خاندانهای ناشر، چاپگر و کتاب‌فروش.
آقایان | محمد کاظم میر سجادی آقایان \āqāyān\، الکساندر (الکساندی، معروف به آلک، 1264-1342 ش)، حقوق‌دان، از وکلای مشهور دادگستری، نمایندۀ ارمنیان در مجلس و بنیادگذار شرکت بیمۀ ایران.
اقبال | عباس سعیدی اقبال \eqbāl\، نام ناحیه‌ای کوچک و کهن در حوزۀ پیرامونی شهر قزوین که در گذشته، به داشتن اراضی حاصلخیز و کاریزهای متعدد، معروف بود (کیهان، 2 / 369-370؛ گلریز، 1 / 919)، و امروزه قسمت اعظم محدودۀ آن به دو دهستان در بخش مرکزی شهرستان قزوین تفکیک شده است:
آقا غلامحسین | فرشاد توکلی نوازندۀ چیره‌دست و ممتاز تار دربار ناصری (ح 1248- ح 1304 ق / 1832- 1887 م)، فرزند محمدرضا، و برادرزاده و برجسته‌ترین شاگرد آقاعلی‌اکبر،تارنواز بی‌نظیر دورۀ ناصری و از عملۀ طرب خاصه (مشحون، 564؛ فاطمی، 733).
اقبال و ادبار | حمید بهلول اقبال و ادبار \eqbāl-o(va) edbār\، دیدگاهی در نجوم کهن که بر پایۀ آن، حرکت نقاط اعتدال بر دایرةالبروج، حرکتی نوسانی با دامنۀ °8 به شمار می‌آمد. بیشتر منجمان می‌دانستند که حرکت نقاط اعتدال با سرعتی کمابیش ثابت و همواره در یک جهت است (نک‍ : ه‍‌ ‌د، اعتدالین، تقدیم)، اما اقبال و ادبار از روزگار هیپارخوس تا هنگام...
اقاقیا | یونس کرامتی اقاقیا \aqāqiyā\، جنسی از گیاهان گل‌دار درختی یا درختچه‌ای خزان‌کننده، بیشتر بومی مکزیک و آمریکای شمالی که برای داشتن گلهای سفید، قرمز یا صورتیِ غالباً معطر با گل‌آذین خوشه‌ای، به عنوان گیاه زینتی در ایران و دیگر نقاط جهان، و گونه‌ای نیز در سطح وسیع به عنوان بادشکن در نواحی خشک و خاک‌شنی خشک ایران و جهان کاشت...
اقاقیا | یونس کرامتی اقاقیا \aqāqiyā\، معرب واژۀ یونانی آکاکیا، در منابع پزشکی عربی، عصاره یا رُبّی عمل‌آمده از نیام میوۀ درخت کِرِت (نام محلی: سلم، عربی: سَنط، صنط) موسوم به قَرَظ. بیرونی معادل سریانی، عربی، فارسی و سندی اقاقیا را به ترتیب دعثاد قرطیٰ، قفل، ملبند شدرک و سلغارها آورده است. در منابع کهن عربی قرظ را گاه «ثمر»، و گا...
آقا نجف اصفهانی | مریم همایونی افشار آقا نجف اصفهانی \āqā-najaf-e esfahānī\، نجفعلی اصفهانی، مشهور به آقانجف، نگارگر اصفهانی سدۀ 13 ق / 19 م. او سرسلسلۀ خانوادۀ هنرمندی است که تا سدۀ حاضر در این شهر فعالیت داشته‌اند (نک‍ : دنبالۀ مقاله). آثار شناخته‌شدۀ آقانجف تاریخهایی بین 1227 تا 1274 ق دارند (کریم‌زاده، احـوال ... ، 3 / 1370، 1375-1376؛ نیز ن...
اقامه دعوی | محمدحسین ساکت اقامۀ دعوی \eqāme-ye daʾvī\، در اصطلاح آیین دادرسی، طرح خواسته‌ای حقوقی (مدنی) یا اداری در یکی از مراجع قضایی رسمی، ازجمله در دادگاههای عمومی و دیوان عدالت اداری یا شبه‌قضایی (شورای حل اختلاف)، در قالب دادخواست. دعوی هنگامی در مراجع فوق اقامه می‌شود که می‌خواهیم حقی را که مورد انکار یا تجاوز قرار گرفته است، م...
آقانور، مسجد | الهه هادیان رسنانی آقانور، مسجد \masjed-e āqā-nūr\، ساختمانی در محلۀ دردشت اصفهان، از آثار دورۀ شاه عباس اول صفوی.
آقا حسینقلی | فرشاد توکلی آقا حسینقلی \āqā hoseyn-qolī\، یا میرزا حسینقلی، مشهور به جناب میرزا (1266-1333 ق / 1850- 1915 م)، نوازندۀ تار، ردیف‌دان و موسیقی‌دان سرشناس، هم‌زمان با 4 پادشاه آخر قاجاریه. او کوچک‌ترین پسر آقا ‌علی‌اکبر فراهانی (1236-1287 ق / 1821-1870 م)، تارنوازِ بزرگ دربار ناصری، بود و در زمان مرگ زودهنگام پدر تقریباً 1...
آقالار، مقبره | یعقوب طالبی آقالار، مقبرۀ \maqbare-ye āqālār\، مدفن چند تن از بزرگان مراغه و محل موزۀ سنگ‌نگاره‌ها.
آقارضا جهانگیری | یدالله غلامی مایانی آقا‌رضا جهانگیری \āqā-rezā jahāngīrī\، نقاش ایرانی دربار ‌گورکانیان هند در سده‌های 10-11 ق / 16-17 م. آقا‌رضا در میان‌سالی به خدمت شاهزاده سلیم گورکانی درآمد، شاهزاده‌ای که در زمان امپراتوری (1014-1037 ق / 1605- 1628 م) بر خود نام جهانگیر نهاد. ابوالحسن نادر‌الزمان (ه‍ م) و عَبید نقاش پسران او بودند (نک‍ : لا...
اقتباس |
اقتصاد، مکتب تاریخی | بخش مفاهیم جدید و عناوین ویژه اقتصاد، مکتب ‌تاریخی \maktab-e tārīxī-ye eqtesād\، شاخه‌ای از اندیشۀ اقتصادی که در نیمۀ دوم سدۀ 19 و در سدۀ 20 م، عمدتاً در آلمان تکوین یافت و وضع اقتصادی هر کشوری را نتیجۀ کل تجربۀ تاریخی آن کشور می‌دانست. هواداران این مکتب با رد شیوۀ قیاسی در استنتاج «قانونهای» اقتصاد کلاسیک، به کاربرد شیوۀ استقرایی معتقد ش...
اقتصاد نهادی | بخش مفاهیم جدید و عناوین ویژه اقتصاد نهادی \eqtesād-e nahādī\، (نیز معروف به نهادگرایی)، مکتبی اقتصادی که در دهه‌های 1920 و 1930 م / 1300 و 1310 ش در آمریکا شکوفا بود و پیروان آن، تطور نهادهای اقتصادی را بخشی از روند وسیع‌تر توسعۀ فرهنگی می‌شمردند.
اقتصاد نوین |
اقتصاد کلاسیک | بخش مفاهیم جدید و عناوین ویژه اقتصاد کلاسیک \eqtesād-e kelāsīk\، مکتب انگلیسی اندیشۀ اقتصادی که در نیمۀ دوم سدۀ 18 م / 12 ق برمبنای آثار اَدِم اسمیث (ه‍ م) پدید آمد و با آثار دیوید ریکاردو (ه‍ م) و جان استوارت میل (ه‍ م) به اوج خود رسید. نظریه‌های این مکتب که تا حدود 1870 م، بر اندیشۀ اقتصادی در انگلستان مستولی بود، عمدتاً به شناخت پویایی...
اقتدار | بخش مفاهیم جدید و عناوین ویژه اقتدار\eqtedār\ ، حقی برای انجام‌دادن برخی اعمال، ازجمله تصویب قوانین و سایر اعمال تقنینی در حوزه‌های سیاست و حقوق.
اقتصاد رفاه | بخش مفاهیم جدید و عناوین ویژه اقتصاد رفاه \eqtesād-e refāh\، رویکردی به مسائل اقتصادی که هدف آن به طور خاص، ارزیابی سیاستهای اقتصادی برحسب تأثیر آنها بر رفاه افراد جامعه است. این رویکرد، به‌عنوان شاخۀ تعریف‌شده‌ای از نظریۀ اقتصادی، در سدۀ 20 م ایجاد شد.
اقتراح | عبدالله مسعودی آرانی اقتراح \eqterāh\، یکی از صناعات ادبی که در لغت به‌معنای بدیهه‌گویی، نوآوری و نویافتن، برگزیدن و نیز به‌تحکّم از کسی چیزی خواستن و سؤال‌کردن است (صفی‌پوری؛ غیاث‌ ... ؛ نفیسی؛ آنندراج؛ لغت‌نامه ... ؛ معین). اقتراح در اصطلاح دانش بدیع، نوعی آزمون به‌قصد سنجش جودت قریحه و سلامت طبع و نیروی تخیل و ابداع ادبی است. ...
اقتصاد، شورای عالی | کامران قدیرلی اقتصاد، شورای عالی \šowrā-ye ālī-ye eqtesād\، (نام شورا چند بار تغییر یافته است)، از باسابقه‌ترین نهادهای مشاوره‌ای و تصمیم‌گیری در امور اقتصادی کشور که با هدف متمرکزساختن مطالعات، بررسی، نظارت، هدایت و هماهنگی در زمینۀ اقتصاد تشکیل شده است.
اقتصاد دستوری | بخش مفاهیم جدید و عناوین ویژه اقتصاد دستوری \eqtesād-e dastūrī\، (نیز اقتصاد تحکمی؛ اقتصاد فرمایشی)، نظامی اقتصادی که در آن، ابزار تولید در دست بخش عمومی است و فعـالیت اقتصادی زیـر نظر قدرت مرکزی انجام می‌گیرد. این نظام هدفهای کمّی تولید را برای تولیدکنندگان تعیین می‌کند و مواد خام را در اختیار بنگاههای تولیدکننده قرار می‌دهد. در چنین نظا...
اقتصاد زیرزمینی | فیروزه خلعتبری اقتصاد زیرزمینی \eqtesād-e zīr-zamīnī\، اقتصاد غیررسمی، پنهان و گاه خلاف قانون. ازجملۀ مترادفهای دیگر این اصطلاح، از اقتصاد بی‎قاعده، ثبت‌نشده، حاشیه‎ای، دوم، دیگر، سیاه، کبود، و نامرئی می‎توان یاد کرد.
اقتصادی و اجتماعی، شورای | بخش مفاهیم جدید و عناوین ویژه اقتصادی و اجتماعی، شورای \šowrā-ye eqtesādī-yo (va) ejtemāʾī\، (اِکُسُک)، از ارگانهای شش‌گانۀ اصلی سازمان ملل متحد، متشکل از نمایندگان 54 کشور.
اقتضاب |
اقرار | سيد مصطفي‌ محقق‌ داماد اصطلاحی فقهی و حقوقی و آن عبارت است از اِخبار به حقی برای دیگری به زیان خود. اقرار در كتب لغت به اذعان یا اعتراف به حق معنا شده است (جوهری، 2 / 790؛ قاموس، ذیل قرر). خلیل بن احمد آن را اعتراف به شیء (5 / 22)، و راغب اصفهانی (ص 600) اثبات شیء دانسته است (قس: حج / 22 / 5). معنای اصطلاحی اقرار نیز به معنای لغوی ...
اقتصاد سیاسی | بخش مفاهیم جدید و عناوین ویژه اقتصاد سیاسی \eqtesād-e siyāsī\ ، شاخه‌ای از علوم اجتماعی که بعداً جزو علم اقتصاد قرارگرفت و موضوع آن افزایش درآمدها و گسترش منابع عمومی دولت است. این اصطلاح در آغازِ سدۀ 17 م، به‌منظور بررسی مشکلات دولتهای پادشاهی، ‌که در پایان سده‌های‌ میانه، جانشین نظام سیاسی فئودالی ـ کلیسایی در اروپا شدند، رواج یافت. اَد...
اقتصاد | بخش مفاهیم جدید و عناوین ویژه اقتصاد \eqtesād\، علم اجتماعی در تحلیل و توصیف تولید، توزیع و مصرف ثروت.
اقتداری | فرهاد طاهری اقتداری \eqtedārī\، احمد (ز 1304 ش)، پژوهشگر حوزۀ خلیج ‌فارس، تاریخ و فرهنگ محلی فارس و جغرافیای تاریخی مناطق جنوبی ایران، عضو شورای علمی دانشنامۀ خلیج ‌فارس در مرکز دائرة‌المعارف بزرگ اسلامی.
اقتدارگرایی | بخش مفاهیم جدید و عناوین ویژه اقـتـدارگرایـی \eqtedār-ge(a)rāyī\، اصـل تـبـعـیـت بی‌چون‌وچرا از قدرت که نقطۀ مقابل آزادی فردی در فکر و عمل است.
اقیانوس شناسی | بخش جغرافیا اقیانوس‌‌شناسی ‏‎\oqyānūs-šenāsī\‎، مطالعۀ همه‌‌جانبۀ ‏اقیانوسها و دریاهای جهان، ازجمله بررسی ویژگیهای فیزیکی و ‏شیمیایی، انواع گیاهان و جانوران، و منشأ و ساختار ‏زمین‌شناختی آنها.
آقطی |
اقصی، مسجد و مدرسه | نوشین صاحب اقصى، مسجد و مدرسۀ \masjed-o (va) madre(a)se-ye aqsā\، بنایی واقع در خیابان مولوی تهران.
اقلیتهای دینی، حقوق | محسن طیبی شبستری اقلیتهای دینی، حقوق \hoqūq-e aqal (ll)iy (yy)athā-ye dīnī\، اقلیتهای دینی و مذهبی به‌طور کلی به جماعاتی از مردم یک کشور اطلاق می‌شود که در قلمرو حکومتهایی که اکثریت جمعیت آن پایبند دین و مذهبی دیگرند، اعتقادات و سنن مذهبی خود را حفظ کرده، و از این جهت از اکثریت متمایزند.
آقکند | عباس سعیدی آقکند \āq-kand\، یا آتاکند ( فرهنگ جغرافیایی آبادیها ... ، 15 / 13) که آن را به‌صورت آغکند ( فرهنگ جغرافیایی ایران، 4 / 34) و اغکند (ترابی، 2 / 507) نیز می‌نویسند، یکی از شهرهای شهرستان میانه (آذربایجان شرقی) است ( نشریه ... ، 2) که با °37 و ´15 عرض شمالی و °48 و ´4 طول شرقی، در ارتفاع 690‘ 1‌متـری از سطـح در...

دانشنامه ایران

ورود به سایت

ثبت نام

در جستجوی چه هستید ؟

دانشنامه ایران

ورود به سایت

ثبت نام