اقبال، خاندان

اقبال، خاندان \xāndān-e eqbāl\، از خاندانهای ناشر، چاپگر و کتاب‌فروش.
حاج محمدرحیم خوانساری (د 1315 ش)، نیای این خاندان، فرزند حاج محمدباقر خوانساری کتاب‌فروش، در خوانسار و سپس در اصفهان (از 1270 ش) معلم بود. پس از نقل مکان به تهران، به‌دلیل علاقه‌اش به کتاب، مدتی در کتاب‌فروشی حاج ‌میرزا محمد خوانساری، عمویش، مشغول به ‌کار شد. پس از چندی، کتابخانه‌ای (= کتاب‌فروشی‌ای) در تیمچۀ حاجب‌الدوله در بازار تهران برپا کرد (1272 ش) و در 1280 ش، چاپخانه‌ای هم به آن افزود («آشنایی ... »، 36؛ اقبال، جواد، 100). او در 1282 ش، مغازه‌ای در جلوخان شمس‌العماره، در خیابان ناصریه (ناصر خسرو کنونی) اجاره، و کتاب‌فروشی را به آنجا منتقل کرد. با رونق‌گرفتن کار کتاب‌فروشی و چاپخانه، ادارۀ آنها را به پسرانش واگذار کرد و همراه با برادرش و حاج محمدحسین مروج، داماد خانواده، نظارت آن مجموعه را برعهده گرفت. شماری کتاب مذهبی و حوزوی از مهم‌ترین کتابهایی بود که حاج محمدرحیم و پسرانش در این دوره منتشر کردند (همو، 103).
محمدباقر نهضت، پسر بزرگ حاج محمدرحیم، مدیریت و ادارۀ چاپخانه را بر عهده داشت. او در پی اختلاف با محمدحسین اقبال، برادرش، و تقسیم اموال پدر، صاحب چاپخانه شد و نام آن را به چاپخانۀ نهضت تغییر داد (همو، 16، 103، 105). دربارۀ تحولات و سرنوشت چاپخانۀ نهضت و شخص محمدباقر نهضت، تاکنون اطلاعی به‌ دست نیامده است. 
حاج محمدحسین مروج بعد از تقسیم اموال، کتاب‌فروشی مروج را تأسیس کرد (همو، 105) که در زمان خود از کتاب‌فروشیهای معروف تهران به‌ شمار می‌رفت. پس از مرگ او، پسرانش، غلامرضا و حسن، ادارۀ آنجا را بر عهده گرفتند. کتاب‌فروشی مروج بعد از مرگ آن دو برای همیشه تعطیل شد (جعفری، 1 / 221).
حاج محمدحسین اقبال (د 1344 ش)، پسر کوچک‌تر حاج محمدرحیم، از 15سالگی وارد حرفۀ کتاب‌فروشی، و همکار پدر و در 1282 ش، صاحب کتابخانۀ اقبال شد («آشنایی»، همانجا). او در 1307 ش کتاب‌فروشی را به خیابان ناصر خسرو، که آن زمان مرکز اصلی نشر و کتاب‌فروشیهای تهران بود، انتقال داد. در 1316 ش چاپخانۀ اقبال را تأسیس کرد که از 1317 ش، بیش از کتاب، تقویم چاپ می‌کرد. انتشارات اقبال از 1329 ش، و پس از رواج دستگاههای جدید چاپ افست، از این نوع چاپ استفاده کرد (اقبال، جواد، 109، 111، 298). 
به‌منظور توسعۀ بنای کاخ وزارت دارایی در خیابان ناصر خسرو، شماری از کتاب‌فروشها و ناشران از 1318 ش، به‌دستور دولت، مجبور شدند محل کار خود را تغییر دهند؛ از آن جمله، کتابخانۀ اقبال بود که به خیابان شاه‌آباد (جمهوری اسلامی کنونی)، و به فضای کوچک‌تری انتقال یافت (همو، 122-123).
محمدحسین اقبال در 1328 ش شرکت نسبی حاج محمدحسین اقبال و شرکا را ثبت، و همۀ فرزندانش را در آن سهیم کرد (همو، 132؛ «آشنایی»، 38). این شرکت تا آذر 1356، که به‌سبب برخی مشکلات منحل شد، در زمینۀ چاپ، نشر و فروش کتاب فعال بود. بعدها جواد اقبال سازمان چاپ و انتشارات اقبال را در ادامۀ فعالیتهای پدر، تأسیس کرد (اقبال، جواد، 141). قرآن با ترجمۀ فارسی (1315 ش)، و تقویم (1296 ش) از نخستین آثاری بود که حاج محمدحسین اقبال به کمک حاج شیخ اسماعیل مصباح (نجم‌‌الممالک) منتشر کرد (همو، 116، 119، 298). تقویم اقبال تا 1345 ش رواج گسترده‌ای داشت و الگوی چاپ تقویمها و سررسیدها در مؤسسه‌های دیگر بود (همو، 290).
حاج محمدحسین اقبال همچنین با همکاری محمدباقر نهضت و سیدحسین رمزی، در 1282 ش، نخستین شمارۀ مجلۀ اجتماعی ـ انتقادی اقبال را منتشر کرد. از این مجله در مجموع 9 شماره منتشر شده که شماره‌هایی از آن در کتابخانۀ ملی ایران موجود است (همو، 103؛ نیز نک‍ : اقبال، فرشید، بش‍ ‌). کتاب‌فروشی اقبال از 1299 ش، برای مدتی، محل فروش نخستین شماره‌های مجلۀ عالم نسوان هم بود (پروین، 1 / 187). 
در دهۀ 1310 ش، شماری از افراد سرشناس و بنام علم و ادب ایران در محل کتاب‌فروشی دور هم جمع می‌شدند و گفت‌وگو می‌کردند. در دو طرف ورودی این کتاب‌فروشی در خیابان ناصر خسرو، در فضایی نسبتاً وسیع، نیمکتهایی چوبی گذاشته بودند که محل پذیرایی از بزرگان علم و ادب، نظیر علی‌اصغر حکمت، جعفر شهیدی، بدیع‌الزمان فروزانفر، سعید نفیسی، جلال همایی و همگنان آنان بود (اقبال، جواد، 112). افزون بر آن، انتشارات اقبال از 1315 تا 1319 ش کتاب هم کرایه می‌داد (اصیلی، 2 / 131).
حاج محمدحسین اقبال در 1320 ش، به‌سبب بیماری و کهولت، همۀ امور کتاب‌فروشی و چاپخانۀ اقبال را به جواد اقبال، پسر ارشدش، سپرد (اقبال، جواد، 125-126). پس از درگذشتش، از وی 4 پسر و 3 دختر باقی ماند (همو، 137؛ «آشنایی»، 37). 
جواد اقبال (1301-1390 ش) ادارۀ انتشارات اقبال را از همان سال بر عهده داشت. او از 1328 ش نشر شماری کتاب درسی را آغاز، و همکاری عده‌ای از استادان دانشگاه و دبیران دبیرستان را برای تدوین این کتابها جلب کرد، کسانی نظیر منوچهر آدمیت، گلشن ابراهیمی، حسین بحرالعلومی، محسن حداد، عبدالحسین زرین‌کوب، بدیع‌الزمان فروزانفر و شماری دیگر (اقبال، جواد، 133). در 1340 ش، پس از تأسیس شرکت کتابهای درسی، با واگذاری تألیف این کتابها به این شرکت، انتشارات اقبال در آن شریک، و انتشار شماری از کتابها به آن سپرده شد. در 1354 ش این شرکت منحل، و شرکت چاپ و نشر کتابهای درسی زیر نظر اتاق اصناف تأسیس گردید (1356 ش). شرکت چاپ و انتشارات اقبال از سهام‌داران آن شرکت (همو، 135)، و خود جواد اقبال مدیرعامل آن شد. او مدتی هم مدیرعامل شرکت سهامی پخش کتاب (1336 ش)، رئیس اتحادیۀ ناشران (1351-1355 ش) و عضو هیئت‌مدیرۀ اتحادیۀ چاپخانه‌داران بود («آشنایی»، 39؛ رضایی، 189). اتحادیۀ ناشران در دورۀ ریاست او نشریۀ آشنایی با کتاب را منتشر کرد (رمضان، 1 / 288). از این نشریه، 6 شماره منتشر شده است. همچنین در این دوره اتحادیۀ ناشران، شرکت تعاونی ناشران و کتاب‌فروشان را تأسیس کرد (همانجا). جواد اقبال از 1364 ش خود را بازنشسته کرد و کارها را به فرزندانش سپرد. از او 5 فرزند به نامهای عاطفه، مجید، سعید، فرشید و علی باقی مانده است (اقبال، جواد، 19). اکنون مجید اقبال مسئولیت تولید، و سعید اقبال مسئولیت نشر را در انتشارات اقبال بر عهده دارند (اقبال، فرشید، بش‍‌ ). 
مهم‌ترین دورۀ فعالیت انتشارات اقبال در دهه‌های 1320، 1330 و 1340 ش بود که عنوانهای بسیار متنوعی را در حوزه‌های مختلف تاریخ جهان و ایران و مباحث علمی، ادبی و اسلامی منتشر کرد (اقبال، جواد، 146- 169). از مهم‌ترین آنها مجموعۀ تاریخ تمدن ویل دورانت است که انتشار آن از 1336 ش با همکاری مؤسسۀ انتشارات فرانکلین آغاز شد و در 1359 ش به پایان رسید (همو، 170-174). انتشارات اقبال بیش از 10 عنوان از آثار فارسی حسین کاظم‌زادۀ ایرانشهر را منتشر کرده است (همو، 275، 277). از دیگر کتابهای مهم انتشارات اقبال تا پیش از انقلاب 1357 ش، تاریخ روابط سیاسی انگلیس و ایران، در 8 جلد، نوشتۀ محمود محمود است (اقبال، فرشید، بش‍‌ ). 
 این انتشارات پس از انقلاب همان رویۀ پیشین خود را در نشر دنبال کرده، به نشر عمومی پرداخته، و به نشر تخصصی روی نیاورده است (برای اطلاعات بیشتر در این‌باره، نک‍ : «فهرست ... »، بش‍ ؛ برای اطلاع تفصیلی دربارۀ انتشارات اقبال و تاریخچۀ فعالیتهای خاندان اقبال، نک‍ : اقبال، جواد، سراسر اثر).

مآخذ

«آشنایی با ناشران»، آشنایی با کتاب، تهران، 1352 ش، شم‍‌ 4؛ اصیلی، سوسن، «کرایه‌دادن کتاب»، کتاب‌فروشی، به ‌کوشش ایرج افشار، تهران، 1387 ش؛ اقبال، جواد، یادنامۀ اقبال، تهران، 1381 ش؛ اقبال، فرشید، نامه به مؤلف (1 / 8 / 1390 ش)؛ پروین، ناصرالدین، «کتاب‌فروشی، روزنامه‌نگاری، روزنامه‌فروشی»، کتاب‌فروشی، به کوشش ایرج افشار، تهران، 1383 ش؛ جعفری، عبدالرحیم، «کتاب‌فروشی»، همان؛ رضایی، عبدالعظیم، فرهنگ سه هزار تن از بزرگان و ناموران ایران، تهران، 1383 ش؛ رمضان شیرازی، داوود، «اتحادیۀ ناشران و کتاب‌فروشان تهران»، کتاب‌فروشی (نک‍ : پروین)؛ «فهرست کتابهای چاپ اول انتشارات اقبال»، خانۀ کتاب (مل‍ ‌)؛ نیز:

Ketab, www.ketab.ir (acc. May 10, 2014).
نازی پیران