اقلیدس

اقلیدس \oqlīde(o)s\‌، مشهورترین‌ ریاضی‌دان‌ دوران‌ باستان‌ (سده‌های‌ 4 و 3 ق‌‌م‌) كه‌ شهرتش‌ به‌ عنوان‌ پدر هندسه‌ تاكنون‌ پایدار مانده‌ است‌. تقریباً مسلم‌ است‌ كه‌ اقلیدس‌ از 328 تا 285 ق‌‌م‌ در آتن‌ و اسكندریه‌ فعالیت‌ علمی‌ داشته‌ است‌، و باید افزود كه‌ با توجه‌ به‌ آنچه‌ از نوشته‌های‌ او باقی‌ مانده‌، و نیز گزارشهایی‌ كه‌ دربارۀ آثار گمشدۀ او در دست‌ است‌، دوران‌ فعالیت‌ علمی‌ او سالهای‌ درازتری‌ را در بر می‌گیرد و محتمل‌ است‌ كه‌ تا حدود 270 ق‌‌م‌ نیز زیسته‌ باشد (پاولی‌، VI(1) / 1003-1004؛ نیز «فرهنگ ... ‌»، IV / 414,431-432). 

آثـار

1. اصول‌ (ه‍ م).
2. «داده‌ها»: محتوای‌ این‌ اثر با مضامین‌ كتابهای‌ 1-6 اصول‌ ارتباط دارد و در مجموع‌ شامل‌ 94 گزاره‌ است‌ كه‌ بیشتر آنها به‌ این‌ صورت‌ بیان می‌شود: هرگاه‌ اندازه‌ها با ویژگیهای‌ معینی‌ از یك‌ شكل‌ هندسی‌ داده‌ شده‌ باشند، اندازه‌ها یا ویژگیهای‌ دیگری‌ مربوط به‌ آن‌ شكل‌، یا شكل‌ دیگری‌ كه‌ پیوندی‌ با آن‌ داشته‌ باشد نیز داده‌ شده‌اند (نصیرالدین‌، 13، 16-17؛ كانتور، I / 282-283 ؛ پاولی‌، VI(1)1043-1045؛ «فرهنگ»،IV / 425 ؛ شرایبر،55, 58-59). 
3. «تقسیم‌ اشكال‌»: نسخۀ یونانی‌ این‌ اثر از میان‌ رفته‌، و تنها بخشهایی‌ از ترجمۀ عربی‌ آن‌، با عنوان‌ كتاب‌ القسمة بر جا مانده‌ است‌ كه‌ صورتهای‌ 36 گزارۀ آن‌، و اثبات‌ كامل‌ 4 گزاره‌ از آن‌ میان‌ را در بردارد (ابن‌‌ندیم‌، 326).
4. پوریسمها: این‌ اثر از میان‌ رفته‌ است‌. پاپوس‌ و پروكلس‌ بخشهایی‌ از این‌ كتاب‌ را كه‌ شامل‌ 3 مجلد می‌شده‌ است‌، نقل‌ كرده‌اند ( پاولی‌،VI(1) / 1045-1046 ). 
5. پسویداریا (= مغالطه‌ها): این اثر بر جا نمانده‌ است‌. به‌ گفتۀ پروكلس‌، از آنجا كه‌ بسیاری‌ از مبتدیان‌ به‌ هنگام‌ كاربرد قواعد ریاضی‌ دچار اشتباه‌ می‌شوند و به‌ نتایج‌ نادرست‌ می‌رسند و گاه‌ نیز ممكن‌ است‌ فریفتۀ استدلالی‌ شوند كه‌ ظاهر علمی‌ دارد، اقلیدس‌ در این‌ اثر شیوه‌های‌ گوناگون‌ مغالطه‌ را نشان‌ داده‌ است‌ تا استدلال‌ درست‌ از نادرست‌ باز شناخته‌ شود (كانتور، I / 278 ؛ پاولی‌،VI(1) / 1051 ؛ «فرهنگ‌»، IV / 429 ؛ شرایبر، 55, 65-68). 
6. «مخروطات‌»: این‌ اثر كه‌ 4 كتاب‌ را در بر می‌گرفته‌، از میان‌ رفته‌ است‌. اثر مفصل‌ هشت‌جلدی‌ آپولونیوس‌ پرگایی‌ دربارۀ مقاطع‌ مخروطی‌ موجب‌ شد كه‌ این اثر و دیگر آثار پیش‌ از وی‌ در این‌ زمینه‌ به‌ فراموشی‌ سپرده‌ شوند (پاولی‌، VI(1) / 1046 -1047؛ «فرهنگ‌»، IV / 427-428 ؛ شرایبر، 56-55). 
7. «نورشناخت»: نسخۀ اصلی‌ این‌ اثر بر جا مانده‌ است‌. همچنین‌ تحریری‌ كه‌ ثئون‌ اسكندرانی‌ در 370 م‌ از این‌ اثر فراهم‌ آورده‌، در دست‌ است‌ (ابن‌ ندیم‌، همانجا؛ كانتور،I / 293 ).
8. «پدیده‌ها»: این اثر که دربارۀ ستاره‌شناسی است‌،‌ احتمالاً به‌ قلم علی بن عیسیٰ‌ (سدۀ 3 ق‌) با عنوان الظاهرات‌ به‌ عربی‌ ترجمه‌ شده‌، و طوسی نیز‌ تحریر دیگری‌ از آن‌ تهیه‌ كرده‌ است (ابن‌‌ندیم‌، همانجا؛ پاولی‌، VI(1) / 1048؛ «فرهنگ‌»، IV / 429-430؛ نیز GAS, V / 118-119؛ شرایبر، 57-56). 
9. «اصول‌ موسیقی‌»، یا تقسیم‌ درجات‌ الالحان‌: ابن‌‌ندیم‌ (همانجا) از این اثر‌ با عنوان‌ كتاب‌ النغم‌ نیز یاد می‌كند 
(«فرهنگ‌»،IV / 430-431 ؛ شرایبر، 57).
10. الثقل‌ و الخفة: ابن‌‌ندیم‌ (همانجا) اثری‌ با این‌ عنوان‌ را به‌ اقلیدس‌ نسبت می‌دهد، اما در مآخذ كهن‌ غربی‌ اشاره‌ای‌ به‌ آن‌ نشده‌ است ( پاولی‌، VI(1) / 1051-1052؛ «فرهنگ‌»، IV / 431؛ شرایبر، 57-58). 

مآخذ

ابن‌ندیم، الفهرست؛ نصیرالدین طوسی، تحریر الاصول، تهران، 1298 ق؛ نیز:

Cantor, M., Vorlesungen über Geschichte der Mathematik, Stuttgart, 1965; Dictionary of Scientific Biography, New York, 1971-1972; GAS; Pauly ; Schreiber, P., Euclid, Leipzig, 1987.
علیرضا جعفری نائینی‌ ـ محمدعلی‌ مولوی‌ (دبا)